Critical Codicology of Jalaloddin Davani's Works

Document Type : Research Paper

Authors

1 Ph.D. Candidate of Mystical Literature, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Letters and Humanities, Ferdowsi University, Mashhad, Iran

2 Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Letters and Humanities, Ferdowsi University, Mashhad, Iran

Abstract

Jalaloddin Davani, who has written many books, treatises, and letters, is one of the great scholars of the Shiraz school of thought during the Timurid period. Considering his influential attitude in the dynamics and excellence of Persian mystical literature, it is important to know about his Persian works in Farsi which often include mysticism, philosophy, and theology. Before judging his opinions and beliefs, one should assess the authenticity of his works. The objective here is to assess the critical codicology of Persian works attributed to Davani’s works in determining their authenticity. Reviewing the sizeable volumes of manuscripts in the libraries reveals that, in most titles, in different categories, there exist many mistakes in the title of Davani's Persian works. These bibliographic mistakes are repeated in the works of many subsequent researchers. In this article, first, according to the Union Catalogue of Iran Manuscripts (Fankha): 1) identification of the titles of all Persian works attributed to Davani, and 2) referring to his Persian manuscripts and other sources, the authenticity of his works in the catalog of manuscripts is assessed. In this study, through the comparative assessment of Davani's Persian manuscripts in Iran, some of the codicological and bibliographic information about his Persian works is corrected, especially the title and the count of his authentic and non-authentic works. The result of the current critical codicology indicates that Davani has written at least twenty original Persian works. According to the entries of Davani's Persian works in Fankha, at least nine non-original Persian works are attributed to him, which seems incorrect.
 
Introduction
Jalaloddin Mohammad bin Sadoddin Asad Seddiqi Davani Kazeruni Shirazi is “the highest and the most famous sage who lived at the end of the Timurid period” (Safa, 1987, p. 4/99) and “the most well-known scholar of the 9th century A H" (Nafisi, 1965, p. 1/265). He was born in 830 AH in Davan of Kazerun. His father, a disciple of Mohaqqeq Sharif and a judge, taught him the basics of Maqul (Intellectual Knowledge) and Manqul (Religious Knowledge) and sent him to Beygom School in Kazerun. The young Jalaloddin was sent to Shiraz for excellent educational studies under the supervision of famous scholars. In a short time, Jalaloddin became very popular due to his great performance, and his works were criticized immediately. Many of Davani's scholarly problems and his new thoughts were interpreted in the books of subsequent scholars.  
Jalaloddin Davani highly admired other scholars, read their works carefully, and solved the intricacies of their books by writing explanations on them. He exchanged letters with contemporary scholars of his day and entered discussions with them. He was highly respected because of his mastery over the Knowledge of that time and the importance of his opinions and beliefs. The interpretations of his works by other scholars who have assessed, and criticized his thoughts are considerable. Although his life went through the most chaotic situations in the history of Iran, he is considered one of the most active Iranian Muslim scholars, and according to (Nafisi, 1965, p. 1/265) “he is the last person among the great people of this country who had all the knowledge of his time”.  
His works on Arithmetic, Geometry, Astronomy, Logic, Philosophy, Theology, Mysticism, Ethics, Usul (Principles), Fiqh (Jurisprudence), Hadith, Interpretation of the Quran, Jefr (the science of letters), etc, reveal his mastery over Maqul and Manqul of his time. Although most of his works are in Arabic, he has exquisite works, especially Mysticism and Sufism in Persian. Considering his influential attitude in the dynamics and excellence of Persian mystical literature, gaining knowledge about his Persian works is highly essential.
 
Method and Material
The method adopted here is analytic. Reviewing the catalogue of manuscripts in the libraries reveals that, the mistakes in the title of Davani's Persian works are many. These bibliographic mistakes are repeated in the works of many subsequent authors. In this study, based on the Union Catalogue of Iran Manuscripts (Fankha), the titles of all Persian works attributed to Davani are identified, by applying his Persian manuscripts and other sources, to assess the authenticity of his Persian works in the catalog of manuscripts comparatively.
 
Findings 
The findings of critical codicology revealed that Davani wrote at least twenty original Persian works, as follows:

Adliye (Justice),
Aruz-e manzum (Prosody of the Poem),
Arz-e lashkar (March of Corps),
Divan-e mazalem (Ministry of Justice),
Emtena al-hokm ala al-mana al-harfi (Impossibility of Judging Prepositions),
Hesab (calculation),
Jabr va ekhtiyar (Determinism and Authority),
Komeyliye (Komeyliye),
Lavame al-Eshraq fi Makarem al-Akhlaq (Rays of the Sunrise in Virtues of Ethics),
Monshaat (Letters),
Nameha (Letters),
Seyhe va seda (Cry and Echo),
Sharh-e beyt-e "dush didam ke malaek dar-e meykhan-e zadand (Interpretation of the Verse: "Last Night I Saw the Angels Knocking on the Tavern Door"),
Sharh-e beyt-e "pir-e ma goft: khata bar qalam-e son naraft" (Interpretation of the Verse: "Our sage said: no error is made by our son’s pen"),
Sharh-e qazal-e Hafez: "dar hame deyr-e moqan nist cho man sheydayi" (Interpretation of Hafez's sonnet: "In All this Temple of the Magi no One is as bewildered as Me"),
Sharh-e beyti az Golshan-e Raz:"be asl-e khish bengar, nik bengar" (Interpretation of a verse from Secret Garden: "Look at Your essence, Look deep"),
Sharh-e beyti az Golshan-e Raz: "tafakkor raftan az batel su-ye haq" (Interpretation of a verse from Secret Garden: "the Thought crossing from wickedness to righteousness"),
Sharh-e robaiyat dar esbat-e vahdat-e vojud (Interpretation of Quatrains in Verifying the Unity of Existence),
Tohfe-ye rowhani (Divine Souvenir), and
Tahliliye (Unity Phrase).

 
Discussion, Result, and Conclusion
According to the entries of Davani's Persian works in the Union Catalogue of Iran Manuscripts (Fankha), at least nine non-original Persian works are attributed to him, thus, making the same amount of entries of Davani's Persian works in Fankha incorrect. His non-original Persian works are as follows:

Ayan-e sabete (Stable Facts),
Ensha-ye vaje-ye Tazi (Writing Arabic Words),
Hoquq-e pedaran va madaran (Parent's Rights),
Montakhab-e Khavas al-horuf (Selected effective letters),
Marateb al-towhid (Levels of Unity),
Moqaddame-ye sharh-e Golshan-e Raz (Introduction of the Interpretation of "Secret Garden"),
Sharh-e do beyt (Interpretation of Two Verses),
Sharh-e qazal-e hafez: "delam ze sowmee begreft o kherqe-ye salus" (Interpretation of Hafez's Sonnet: "My Heart Wearied of the Cloister and of the Patched Garment of Hypocrisy"), and
Sharh-e yek beyt-e hafez (Interpretation of a Verse from Hafez).

Keywords

Full Text

ـ مقدمه

جلال‌الدین محمد بن سعدالدین اسعد صدیقی دوانی کازرونی شیرازی، فقیه و متکلم و فیلسوف و عارف  و ادیب بزرگ ایرانی در دورۀ تیموری است. او از نیمۀ راه زندگانی خویش در حوزۀ علمی شیراز آن‌چنان درخشید و شهرت و اعتبارش تا بدانجا پیش رفت که دانشمندان آثارش را در محافل علمی روزگار خود بررسی کردند. دوانی در بزرگ‌داشت دانشمندان اهتمام بسیار داشت و پیوسته به خواندن آثار آنان همت می­گماشت و با نوشتن شرح و حاشیه بر آثار آنان، در حل پیچیدگی­های آثارشان جهدی بلیغ می­ورزید و با علمای معاصر خود نیز مکاتبه و مباحثه می­کرد. عالمان هم‌عصر و بعد از او نیز به‌خاطر تسلطش بر علوم معقول و منقول آن عهد و اهمیت افکار و عقایدش، با احترام و تکریم فراوان از او یاد کرده­ و بسیاری از مباحث علمی او را در کتب خود به بحث گذاشته‌اند؛ برای مثال صدرالدین دشتکی که از استوانه‌های مکتب فلسفی شیراز به شمار می­آید، در آثار خود بار­ها اندیشه­های بدیع دوانی را نقد کرده است. همچنین صدر‌المتألهین شیرازی در کتاب اسفار خود ده­ها بار به آرای دوانی اشاره کرده و از او با عناوینی وزین چون «المحقق الدوانی»، «علامة الدوانی»، «هذا النحریر»، «بعض اجلة الفضلا»، «بعض اجلة اصحاب البحوث»، «بعض اجلة العلماء المتأخرین» و غیره یاد نموده است (نک: دهباشی، 1387، ص. 5-6). خواندمیر (وفات: ۹۴۱ق) در کتاب تاریخ حبیب السیر ـ که تألیف آن کمی بعد از درگذشت دوانی در سال ۹۳۰ قمری پایان یافته است ـ دربارۀ عظمت مقام علمی او آورده است: «مولانا جلال‌الدین محمد الدوانی از غایت تبحر در علوم معقول و منقول و از مهارت در مباحث فروع و اصول، بر جمیع فضلای عالم و تمام علمای بنی آدم فایق بود و در میدان تحقیق مسائل و انحلال معضلات رسایل و توضیح خفیات متقدمین و تلویح جنیات متأخرین، قصب السبق از امثال و اقران می­ربود. فنون مکنون که از بوعلی و علامه طوسی در سرِّ خفا بود، در نظر بصیرتش جلوۀ ظهور داشت و اسرار مخزون که از معلم اول و ثانی مکتوم مانده بود، قلم عنایت سبحانی بر صحیفۀ ضمیرش نگاشت» (خواند­میر، 1333، ص. 604).  

باوجود آنکه روزگاری که دوانی در آن به‌سر می‌برده است، یکی از آشفته­ترین برهه­های تاریخی در ایران به شمار می­رود، باید او را به‌حق یکی از پرکارترین دانشمندان مسلمان به شمار آورد؛ به گونه‌ای که وی «بزرگ‌ترین و نام‌بردارترین حکیم در پایان عهد تیموری» (صفا، 1366، ص. 99) و «معروف‌ترین دانشمند قرن نهم... و آخرین کسی است از بزرگان علمای این کشور که جامع همۀ علوم زمان خود بوده» (نفیسی، 1344، ص. 265) و تقریباً در همۀ دانش‌های آن روزگار آثاری از خود به یادگار گذاشته است. تألیفات دوانی که در زمینه­های حساب، هندسه، هیئت، منطق، فلسفه، کلام، عرفان، اخلاق، اصول، فقه، حدیث، تفسیر، جفر و غیره تحریر شده است، از خبرگی او در دانش‌های آن روزگار حکایت دارد. 

کتاب‌ها و رساله‌های دوانی که از اندیشۀ بلند وی روایت می‌کند، چراغ راه آیندگان او بوده است. گواه این مدعا کثرت نسخه‌برداری از آثار اوست که نشان می‌دهد تا چه میزان گذشتگان به آثارش توجه کرده‌اند. آثار دوانی در کتابخانه‌های سراسر جهان به‌گونۀ حیرت‌انگیزی پراکنده است؛ از کتابخانه‌های جزایر خاور دور در آسیا و اقیانوسیه گرفته تا مراکز اروپا و آمریکا و آفریقا؛ به‌طوری که اینک در فهرست کتابخانه‌های بیش از چهل کشور اسلامی و غیر‌اسلامی، نام و نشان دست‌کم هفت هزار نسخه از آثار او گاه به‌تفصیل گاه به‌اجمال به چشم می‌خورد. به گواهی پراکندگی نسخه‌های برجای مانده از دوانی، او یکی از دانشمندان بزرگ ایرانی است که قرن‌ها آثار نفیسش با اقبال عوام و خواص روبه‌رو شده و آرای دقیقش اندیشمندان را به تأمل واداشته است.

امروزه توجه به آثار جلال‌الدین دوانی از دو جنبه اهمیت دارد: نخست آشنایی با اندیشه‌های یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان ایرانی که احیاگر سنّت علمی در دوره‌ای از تاریخ آن بوده است که در آن دوران عقلانیت جای خود را به خرافه و خمود و تعصب و جمود داده بود و دوم آگاهی از تطور ادب حکمی و عرفانی در عصر تیموری که برای آنان که دل‌مشغول ادبیات عرفانی‌اند، گفته‌ها و ناگفته‌هایی بسیار دارد؛ بنابراین بی‌گمان هر ‌پژوهشگری برای شناخت تاریخ علم و تطور ادبیات در سدۀ نهم و اوایل سدۀ دهم، نیازمند بازشناسایی اندیشه‌های دوانی از رهگذر آثار کلامی، فلسفی و عرفانی اصیل اوست.

۱-۱- پیشینه

در  فهرست‌ها و کتاب‌شناسی‌ها و رجال‌شناسی‌ها و کتب ‌تاریخی، به‌طور پراکنده عنوان صدها اثر به دوانی نسبت یافته است؛ تا جایی که شمار تألیفات و تصنیفات منسوب به او را از همۀ نویسندگان مکتب شیراز در عهد تیموری بیشتر دانسته‌اند (برکت، ۱۳۸۳). یکی از کهن‌ترین منابع تاریخی برای اطلاع از آثار علمی او، گزارش کوتاهی است که غیاث‌الدین خواندمیر در کتاب تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد البشر ارائه کرده است (نوایی، ۱۳۲۴، ص. ۲۴۲-۲۴۴). خواندمیر در کتاب خود، پس از شرح اجمالی حالات و مقامات جلال‌الدّین دوانی، تعداد انگشت‌شماری از آثار و نگاشته‌های فارسی و عربی او را ذکر کرده است. در این اثر به شیوۀ مرسوم کتاب‌های ترجمه، بیشتر بر بیان احوال دوانی تکیه شده است تا بررسی کتاب‌شناختی آثار او. 

مراجع کتاب‌شناسی نظیر کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون و الذریعة إلی تصانیف الشیعة اطلاعاتی سودمند دربارۀ نام و نشان آثار دوانی در خود دارند. حاجی خلیفه در کشف الظنون ابتدا عنوان کتب و رسائل را به صورت الفبایی ذکر کرده و سپس نام مؤلف را آورده است (برای اطلاع از  سیاهۀ آثار دوانی در  کشف الظنون بغدادی، ۱۴۱۳، ص. ۲۲۴). در الذریعه چنان‌که شیوۀ معمول آقابزرگ بوده است، ضمن رعایت ترتیب الفبایی بر اساس آثار، هر دو جنبۀ کتاب‌شناسی و نسخه‌شناسی کتب و رسائل دوانی درنظر قرار گرفته است. آقابزرگ در اثر خود به دنبال آن است که به‌طور صریح و روشن نگاشته‌های دوانی را به اهل فضل و دانش معرفی کند (برای آگاهی از فهرست آثار دوانی در مجلدات گوناگون الذریعة فاضل قائینی نجفی، ۱۴۰۵ق، ص. ۱۷۷).

مجالس المؤمنین اثر قاضی نورالله شوشتری (شهادت: ۱۰۱۹ق)، قدیم‌ترین ترجمه‌ای است که فهرستی از آثار دوانی را یک‌جا به دست می‌دهد. در مجالس بیش از چهل اثر دوانی از جمله دوازده اثر فارسی او، معرفی شده است (نشوشتری، ۱۳۵۴، ص. ۲۲۱-۲۲۹). در منابع رجال‌شناسی دیگر نیز مانند الاعلام (زرکلی، ۱۳۷۴، ص. ۲۵۷) و روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات (نک: موسوی خوانساری اصبهانی، ۱۳۹۰، ص. ۲۳۹-۲۴۸) و ریحانه الأدب فی تراجم المعروفین بالکنیة او اللقب یا کنی و القاب (نک: مدرس تبریزی، ۱۳۷۴، ص. ۲۳۲-۲۳۶)  کم و بیش عناوین آثار دوانی مذکور است. در این منابع با‌وجود اینکه اصالت با معرفی پدیدآور است، برخی از کتاب‌ها و رساله‌های دوانی ذیل نام او بر شمرده شده و حتی در بعضی جاها موضوع  و محتوای آنها تبیین گشته است.  

به موازات کتاب‌شناسی‌ها و رجال‌شناسی‌های نویسندگان مسلمان، شرق‌شناسان نیز آثار دوانی را در کتاب‌های خود برشمرده‌اند؛ از‌جمله بروکلمان در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی برخی از آثار دوانی را به‌طور پراکنده در کتاب تاریخ ادبیات عرب شناساند  (Brockelmann, 1998-1902)و چند دهه بعد فهرستی جامع شامل ۷۰ اثر از او را در جلد دوم ذیل کتاب خود ارائه کرد (Brockelmann, 1938, p. 306-309). پیش از او نخستین نویسنده‌ای که در اثر مستقلی دربارۀ جلال‌الدین دوانی و آثار او بحث کرده است، محمدعلی بن محمدنبی دوانی است. او که از هم‌ولایتی‌های جلال‌الدین دوانی بوده است، در اواخر قرن سیزدهم قمری به خواهش فرهادمیرزا معتمدالدوله، والی فارس، رسالۀ موجزی دربارۀ سرگذشت دوانی به نام «رساله­ای در شرح حال جلال‌الدّین دوانی» نگاشته و در میان رسالۀ کوتاه خود ۴۴ اثر فارسی و عربی دوانی را یاد کرده است (ابن محمدنبی دوانی، ۱۳۴۹). پس از این رساله، علی دوانی ضمن تألیف کتاب شرح زندگانی جلال‌الدّین دوانی، فیلسوف و متکلم شهیر قرن نهم هجری، ۶۳ اثر از دوانی را بر‌پایۀ کتاب‌های تاریخی، کتاب‌شناسی‌ها و رجال‌شناسی‌های‌‌ پیش از خود معرفی کرده است (دوانی، ۱۳۳4).

افزون‌ بر اینها برخی از دوانی‌پژو‌هان‌ برجستۀ قرن اخیر در مقدمۀ برخی از تصحیحات و تحقیقات خود، ضمن شرح مختصر احوال و  آرای دوانی، فهرست آثار او را نیز ارائه کرده‌اند. سید احمد تویسرکانی، هنگام تصحیح پاره‌ای از آثار کلامی، فلسفی و عرفانی دوانی، فهرست مجموعۀ آثار فارسی و عربی او را بیشتر بر‌پایۀ اطلاعات کتاب‌شناسی‌ها و رجال‌شناسی‌های گذشته و همچنین فهرست‌ نسخ خطی برخی از کتابخانه‌‌ها، در چند نوبت تدوین کرده است. او ابتدا ۶۶ اثر فارسی و عربی دوانی را در کتاب  الرسائل المختارة فهرست کرد (دوانی، بی‌تا، ص. ۲۵-۲۸) و سپس فهرست خود را با الحاق آثار دیگری به ۸۴ عنوان افزایش داد و در مقدمۀ کتاب ثلاث رسائل منتشر کرد (دوانی، ۱۴۱۱ق، ص. ۲۴-۳۰). او بار دیگر فهرست خود را با افزودن اصلاحات جدیدی به ۸۷ عنوان رساند و در مقدمۀ کتاب سبع رسائل تجدید چاپ کرد (دوانی، ۱۳۸۱، ص. ۳۲-۴۱). علاوه‌بر او مهدی دهباشی ابتدا در مقالۀ «تحلیلی از اندیشه‌های فلسفی و کلامی جلال‌الدین محقق دوانی» ۸۴ اثر از دوانی را معرفی کرد (دهباشی، ۱۳۷۵، ص. ۴۰-۵۱) و سپس در ویرایش دوم کتاب شرح رباعیات فلسفی و عرفانی علامه دوانی، آثار دوانی را به ۸۱ عنوان کاست (دهباشی، ۱۳۸۷، ص. ۱۱-۱۵). دهباشی نیز در هنگام تدوین فهرست اخیر، بیشتر مندرجات منابع تاریخی، رجال‌شناسی‌ و کتاب‌شناسی‌ پیشین را پیش‌رو داشته است.

با‌وجود همۀ این کوشش‌ها، تا‌کنون کسی آثار دوانی را ازمنظر نسخه‌شناسی انتقادی بررسی نکرده است. تنها اثری که به‌تفصیل در موضوع کتاب‌شناسی آثار دوانی نگارش شده است، مقالۀ رضا پورجوادی در دهۀ هفتاد شمسی با عنوان «کتاب­شناسی آثار جلال‌الدین دوانی» است (پورجوادی، ۱۳۷۷، ص. ۸۱-۱۳۸). او در این مقاله کوشیده است جنبۀ کتاب‌شناسی آثار دوانی را درنظر قرار دهد و عنوان مجموعۀ آثار فارسی و عربی منسوب به دوانی را روشن گرداند. او در مقالۀ خود ۱۰۶ اثر از آثار منتسب به دوانی را با مراجعه به منابع گوناگون به‌ویژه کتاب کازرون در آیینۀ فرهنگ ایران برشمرده و در قالب فهرستی موضوعی ارائه کرده است. امتیاز این فهرست جامع این است که خوانندگان را به همۀ آثاری که دوانی در یک موضوع علمی نوشته است، آشنا می‌کند. اما از آنجا که نویسندۀ مقاله به تصویر نسخه‌های خطی دوانی رجوع نکرده است، لغزش‌های بسیاری به مقاله راه یافته است؛ به‌طوری‌که بسیاری از اشکالاتی که در ادامۀ پژوهش پیش‌رو به نام‌گذاری‌ها و مدخل‌بندی‌های فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا) وارد خواهد شد، به نام‌گذاری‌ها و مدخل‌بندی‌های مقالۀ اخیر نیز وارد است. اشتباهات دیگر نسخه‌شناختی و کتاب‌شناختی نیز در مقاله به چشم می‌خورد که بیشتر ناشی از نواقص و نقایص کتاب‌شناسی‌ها و فهرست‌‌های گذشته بوده است؛ از جمله سه رسالۀ حافظانۀ اصیل دوانی در مقالۀ پورجوادی با هفت نام و ذیل هفت مدخل معرفی شده‌ است (برای اطلاع از آثار حافظانۀ دوانی شرف و مرتضایی، ۱۳۹۲، ص. ۷۶-۸۱).

بنابر آنچه گذشت، روشن است این پژوهش نخستین نوشته در معرفی نگارش‌های دوانی نیست و پیشتر نویسندگانی در این مسیر گام برداشته‌اند که به‌رسم حق‌شناسی، گوشه‌ای از زحمات آنان برشمرده شد. آنچه این پژوهش را از پژوهش‌های پیشین در حوزۀ معرفی آثار دوانی متمایز می‌کند، منابع و روش آن است. در پژوهش‌های گذشته بیشتر با استفاده از کتب تاریخی، کتاب‌شناسی‌ها، رجال‌شناسی‌ها و فهرست نسخ خطی برخی از کتابخانه‌ها، آثار دوانی معرفی شده‌اند. در مقالۀ پیش‌رو با تکیه بر داده‌های فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)، دست‌نویس‌های مختلف دوانی بررسی تطبیقی شده‌ است تا اصالت آثار فارسی منتسب به او در فهرست نسخ خطی کتاب‌خانه‌ها ارزیابی شود. د‌رواقع در این جستار از رهگذر نسخه‌شناسی انتقادی مجموعۀ آثار فارسی جلال‌الدین دوانی، درستی اطلاعات فهرست‌ نسخ خطی کتابخانه‌ها سنجیده و عنوان و تعداد آثار اصیل و غیر‌اصیل فارسی او در ایران مبتنی‌بر یافته‌های متن‌شناختی به‌دقت مشخص شده است.

۲ـ آثار اصیل فارسی دوانی در کتاب فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)

از اوایل قرن سیزدهم هجری شمسی فهرست‌نگاران ایرانی در فهرست کتابخانه‌ها به‌تدریج آثار دوانی را معرفی کرده‌اند. بر‌اساس همین فهرست‌ها برخی از نسخه‌پژوهان برجستۀ قرن اخیر، آثار فارسی و عربی دوانی را در فهرست‌های مکمل برشمرده‌اند. از‌جمله در دهه‌های گذشته احمد منزوی بر‌پایۀ فهرست کتابخانه‌ها پژوهش‌های عمیقی درزمینۀ نسخه‌های خطی فارسی عرضه داشته است که آثار او از‌نظر نسخه‌جویی و نسخه‌یابی نگارش‌های فارسی اهمیّت فروان دارد. در آثار او از‌جمله فهرستوارۀ کتاب‌های فارسی (۱۲جلد)، فهرست نسخه‌های خطی فارسی (۶جلد در ۷ مجلد) و فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان (۱۴جلد) به ده‌ها اثر فارسی از جلال‌الدّین دوانی برمی‌خوریم. جز آثار منزوی در فهرست‌های مشترک چاپی و الکترونیکی کشورهای مختلف نظیر ایران، ترکیه، عراق، پاکستان و غیره آثار دوانی مذکور است که اشاره به تک‌تک آنها در این گفتار ممکن نیست. 

جامع‌ترین فهرست مشترک دربارۀ نسخه‌شناسی آثار فارسی و عربی دوانی، فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا) است که در آن ضمن تجمیع اطلاعات مجموعۀ نسخه‌های خطی و عکسی آثار او در کتابخانه‌های ایران، پاره‌ای از اشتباهات کتاب‌شناختی آثارش تصحیح شده‌ است، اما در این کتاب، همچنان با خطاهای متعددی در نام‌گذاری‌ آثار دوانی و به‌دنبال آن مدخل‌بندی‌‌ها روبه‌رو می‌شویم که کتاب‌شناسی مجموعۀ آثار او را مخدوش کرده‌اند؛ از جمله:

  • برخی از آثار دوانی که در فهرست کتابخانه‌ها با عناوین مختلفی معرفی شده‌اند، ولی متن آنها یکسان است، در فنخا با چند نام و ذیل چند مدخل متمایز آمده‌اند. 
  • نسخه‌نویسان و فهرست‌نگاران گاه بر مجموعۀ مرکبی از چند اثر از دوانی نامی ‌نهاده‌اند و اینگونه نام‌گذاری‌ها، در فنخا تکرار شده و مدخل‌های غیراصیلی ساخته است.
  • گاه کاتبان، نسخه‌های مختصری از ‌روی آثار دوانی بازنویسی کرده‌اند و این‌گونه خلاصه‌ها در فهرست کتابخانه‌ها و به‌دنبال آن در فنخا مدخل‌های غیر‌اصیلی ساخته است.
  • برخی از مدخل‌ها در فنخا، اثرکاملی از دوانی را معرفی نمی‌کنند، بلکه منتخب یا منتخباتی رونویسی‌شده از یک اثر دیگر او را معرفی می‌کنند که از اصل خود جدا افتاده‌ است.

بنابر ‌این‌گونه اشکالات فقط با‌تکیه بر فنخا مجموعۀ آثار اصیل دوانی بازشناسی نمی‌شود. با این‌همه فنخا به‌تنهایی راهنمایی درخور توجه، برای آگاهی اجمالی از تمام تألیفات یک نویسنده به شمار می‌آید‌. بی‌شک برای بررسی و تعیین صحت و اصالت آثار هر نویسنده در فنخا چاره‌ای جز نسخه‌شناسی انتقادی و رجوع به تصویر نسخه‌ها وجود ندارد. به بیان دیگر تنها از‌طریق دیدن آغاز و انجام نسخه‌های کتاب‌ها و رساله‌های منسوب‌به نویسندگان و یافتن شواهد درون‌متنی کافی، ادعای فهرست نسخ خطی کتابخانه‌ها و به‌دنبال آن فهرست‌ مشترک فنخا در انتساب اثری به یک نویسنده تأیید می‌شود.

در کتاب فنخا درمجموع ۱۱۱ اثر فارسی و عربی به‌تحقیق یا تخمین به دوانی انتساب یافته است (درایتی، ۱۳۹۴، ص. ۸۱۱-۸۱۲) که از میان آنها ۳۱ اثر به زبان فارسی است. بر‌اساس فنخا عنوان (عنوان‌های) آثار فارسی دوانی به‌ترتیب حروف الفبا بدین شرح است:

مطالعۀ تطبیقی نسخه‌های این آثار نشان می‌دهد در فنخا به کتاب­شناسی­ آثار فارسی دوانی اشتباهاتی فراوان راه یافته است. این اشتباهات به‌دلایل مختلف از‌جمله بی‌عنوان بودن بیشتر رساله­های دوانی، از‌طریق فهرست کتابخانه‌ها وارد فهرست مشترک فنخا شده‌اند. در‌واقع گاه فهرست‌نویسان کتابخانه‌ها در نام‌گذاری آثار دوانی دچار خطا‌هایی شده­اند که سلسله‌وار به فهرست­‌ها و کتاب‌شناسی‌های بعدی از‌جمله فنخا راه یافته است. متن‌شناسی و نسخه‌شناسی انتقادی ۳۱ مدخل‌ اخیر، دست‌کم اصالت ۲۰ اثر فارسی دوانی را در فنخا اثبات می‌کند. ۲۰ اثر اصیل فارسی دوانی در فنخا به‌ترتیب فراوانی نسخه‌پردازی بدین شرح است:    

  • 1) لوامع الاشراق فی مکارم الأخلاق= اخلاق جلالی (با معرفی ۱۲۴ نسخه در فنخا)
  • 2) تهلیلیه= کلمة التوحید= شرح کلمة «لا اله الا الله» (با معرفی ۶۵ نسخه در فنخا)
  • 3) شرح رباعیات در اثبات وحدت وجود (با معرفی ۴۱ نسخه در فنخا)
  • 4) شرح بیت «پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت ...» (با معرفی ۳۶ نسخه در فنخا)
  • 5) صیحه و صدا (با معرفی ۲۹ نسخه در فنخا)
  • 6) عدلیه= تحقیق عدالت= ماهیة العداله= تعریف عدالت (با معرفی ۲۶ نسخه در فنخا)
  • 7) تحفۀ روحانی= خواص الحروف= اسرار حروف (با معرفی ۲۴ نسخه در فنخا)
  • 8) عرض لشکر= عرض سپاه= عرض لشکر اوزون حسن= عرضنامه (با معرفی ۲۱ نسخه در فنخا)
  • 9) شرح بیتی از گلشن راز: «تفکر رفتن از باطل سوی حق ...» (با معرفی ۲۱ نسخه در فنخا)
  • شرح غزل حافظ: «در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی ...» (با معرفی ۱۶ نسخه در فنخا)
  • دیوان مظالم= تحقیق احکام السیاسه (با معرفی ۹ نسخه در فنخا)
  • نامه­ها (با معرفی ۶ نسخه در فنخا)
  • جبر و اختیار (با معرفی ۳ نسخه در فنخا)
  • شرح بیت «دوش دیدم که ملایک در میخانه زدند ...» (با معرفی ۳ نسخه در فنخا)
  • شرح بیتی از گلشن راز: «به اصل خویش یکره نیک بنگر ...» (با معرفی ۳ نسخه در فنخا)
  • عروض منظوم (با معرفی ۲ نسخه در فنخا)
  • امتناع الحکم علی المعنی الحرفی (با معرفی ۱ نسخه در فنخا)
  • حساب (با معرفی ۱ نسخه در فنخا)
  • کمیلیه= شرح حدیث الحقیقه (با معرفی ۱ نسخه در فنخا)
  • منشآت (با معرفی ۱ نسخه در فنخا)

در میان آثار دوانی انتساب «نور الهدایه» (با معرفی ۴۵ نسخه در فنخا) به دوانی به‌دلایل متن‌شناختی و تاریخی متعدد محل تردید جدّی دوانی‌پژوهان قرار گرفته است (از ‌جمله: نجفی و ناجی اصفهانی، ۱۳۹۸، ص. ۱۲۳-۱۴۳). انتساب رسالۀ «تطبیق علامات آفاق با دلالات آیات انفس» نیز در فنخا (با معرفی دو نسخه) تأیید قطعی نشده است. غیر‌‌ از این دو رساله، در فنخا نه اثر دیگر هم به‌‌‌‌‌‌‌تحقیق یا تخمین منتسب به دوانی شده‌اند که همگی غیر‌اصیل یا برساخته‌اند. ما در این مقاله کوشیده‌ایم چگونگی ساخته‌شدن این رساله‌ها را تببین کنیم: منتخب خواص الحروف (با معرفی یک نسخه در فنخا)، اعیان الثابته (با معرفی دو نسخه در فنخا)، مراتب التوحید (با معرفی دو نسخه در فنخا)، حقوق پدران و مادران (با معرفی یک نسخه در فنخا)، شرح یک بیت حافظ (با معرفی یک نسخه در فنخا)، شرح غزل حافظ: دلم ز صومعه بگرفت و خرقۀ سالوس... (با معرفی یک نسخه در فنخا)، مقدم‍ﮥ شرح گلشن راز (با معرفی یک نسخه در فنخا)، انشای واژۀ تازی (با معرفی یک نسخه در فنخا)، شرح دو بیت (با معرفی یک نسخه در فنخا).

۳ـ آثار غیر‌اصیل فارسی دوانی در کتاب فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)

برای رفع اشکالات کتاب‌شناختی آثار فارسی منسوب‌به دوانی در فنخا، ابتدا داده‌های کتاب‌شناسانه و نسخه‌شناسانۀ فهرست‌ نسخ خطی بیشتر کتابخانه‌ها در ایران استخراج شد‌ و سپس بر پایۀ اطلاعات به دست آمده و از رهگذر مطالعۀ تطبیقی آغاز و انجام و متن نسخ خطی دوانی، آثار غیراصیل فارسی او مشخص شده‌اند تا از این پس طالبان علم از جست‌وجو برای نسخه‌یابی آثار غیر‌اصیل بی‌نیاز شوند.

۳ـ ۱ـ منتخب خواص الحروف

محتوای برخی از آثار خطی به‌نوعی برگرفته از آثار شناخته‌شدۀ نویسندگان است. در میان ‌آثار گذشتگان گاه به نسخه‌هایی بر می‌خوریم که در آنها کاتب آگاهانه بر‌پایۀ ساختارهای دستوری و واژگانی یک اثر، صورت موجزی از آن را استنساخ کرده است که در‌قیاس با نسخه‌های معتبر آن، کوتاه‌شده است. برخی از آثار منسوب به نویسندگان در‌واقع تلخیص‌هایی هستند که از روی کتب و رسائل آنها بازنویسی و در دل مجموعه‌های خطی پنهان شده‌اند. از بیشتر این خلاصه‌ها تنها یک دست‌نویس در‌دسترس است. یکی از این متون مختصر‌ با عنوان «منتخب خواص الحروف» از رسالۀ «تحفۀ روحانی» برگرفته شده است. موضوع این رساله در ذکر خاصیت حروف است و از‌این‌رو آن را «خواص الحروف» نیز نامیده‌اند. در نسخۀ 11/ 1928 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران این رساله­ چنین معرفی شده است: «در این رسالۀ معنونه به تحفۀ روحانی بعضی از احکام و خواص حروف چنانچه از اساطین حکما و اکابر اولیا رسیده، مرقوم رقم ارتحال می­شود» (دوانی، ۹۴۶ق، ص. ۳۲۵). بنا‌بر نوشتۀ دوانی چهارچوب این رساله چنین تدوین یافته است: «مضمون این رساله در مقدمه‌ای و چند فصل و خاتمه‌ای سمت ادا یافته» (همان‌جا). 

سنجش روابط ساختاری و معنایی منتخب خواص الحروف با متن کامل رساله و بررسی مواضع مشترک این متن مختصر با اصل رساله نشان می‌دهد که منتخب بر‌پایۀ همان رسالۀ تحفه استنساخ شده است؛ به‌طوری‌که باوجود رسالۀ تحفۀ روحانی، منتخب خواص الحروف زاید می‌نماید؛ زیرا مطالعۀ آن برای خواننده مطلبی تازه دربرندارد. اگر هم دوانی این نوشتۀ کوتاه را نگاشته باشد، باتوجه به کمال رسالۀ تحفۀ روحانی و نارسایی‌های منتخب خواص الحروف به نظر می‌رسد آن خلاصه مطلوبش نبوده و خود او آن متن فشرده را نسخ کرده است. از این چکیده در فنخا (درایتی، ۱۳۹۱، ص. ۱۳۹) ذیل مدخل مستقلی تنها یک نسخۀ متأخر معرفی شده است که مشخصات آن چنین است: 

- تهران: کتابخان‍ﮥ مجلس شورای اسلامی، ۵۳/ 9۴80؛ ص2۲۷-2۳۲؛ ت11-12ق، بی‌کا، بی‌جا، بدون آغاز و انجام، با عنوان «رسالۀ منتخب خواص الحروف» (طباطبایی بهبهانی، 1386، ص. 393).

علاوه‌بر دلایل کتاب‌شناختی مذکور که اصالت متن منتخب خواص الحروف را تضعیف می‌کند، از‌نظر نسخه‌شناختی نیز نسبت این مختصر به دوانی نادرست می‌نماید؛ زیرا عبارات ابتدایی ‌نسخۀ منحصر به فرد منتخب خواص الحروف نشان می‌دهد نویسنده‌ای جز دوانی منتخب را از روی رسالۀ تحفۀ روحانی بازنویسی کرده است. در آغاز نسخه به خط کاتب آمده است: «بسمله اللهم صلی علی محمد و آل محمد... قال المحقق الدوانی فی رسالة خواص ‌الحروف بقوله اصحاب این فن گفته‌اند که مخارج بیست و هشتگانۀ حروف به جای منازل بیست و هشتگانۀ قمر است ...» (دوانی، ۱۱-۱۲ق، ص. ۲۲۷).

۳ـ ۲ـ اعیان الثابته

کاتبان گاه با انتخاب و استنساخ چند بخش از یکی از آثار نویسندگان گذشته، نسخه یا نسخه‌های گزیده‌ای از آثار آنها برساخته‌اند و فهرست‌نویسانی که پنداشته‌اند با اثر جدیدی روبه‌رو هستند، بر آن نسخه یا نسخه‌های گزینشی نام جداگانه‌ای نهاده‌اند. اعیان ثابته گزیده‌ای برگرفته از شرح رباعی‌‌های ۴، ۴۰ و ۴۱ مذکور در رسالۀ شرح رباعیات در اثبات وحدت وجود است که هر سه در موضوع «علم حق»اند (برای مطالعۀ شرح رباعی‌های ۴ و ۴۰ و ۴۱ دهباشی، ۱۳87، ص. ۴۱-۴۴ و ۹۵-۹۸). دوانی در رسالۀ شرح رباعیات، مهم­ترین مسائل عرفانی و فلسفی و کلامی را که پیوسته محل بحث اندیشمندان اسلامی بوده است، در قالب شرح 51 رباعی خود آورده است. او در این کتاب ابتدا یک یا چند رباعی خود را در موضوعات خدا، انسان و جهان ذکر کرده و پس از تبیین مسئله، خود نقد و تحلیل آرا و افکار عارفان و حکیمان و متکلمان مسلمان پیشین را برعهده گرفته است. درواقع او می‌کوشد ابتدا نکات و مجملات رباعی یا رباعیات خود را توضیح دهد و نقاب الفاظ را از چهرﮤ معانی برگیرد و سپس اندیشه‌های گذشتگان را تشریح و دیدگاه انتقادی خود را تبیین نماید. اندیش‍ﮥ اصلی مطرح در رسالۀ شرح رباعیات اثبات وحدت وجود و بیان تنزلات وجود در مراتب شهود است و از‌این‌رو برخی آن را شرح رباعیات در اثبات وحدت وجود نامیده‌اند.

کاتبان از رسالۀ شرح رباعیات چندین گزیده‌ ساخته‌اند که یکی از آنها اعیان ثابته است. از این متن گزینش‌شده در فنخا (درایتی، ۱۳۹۰، ص. ۵۴۱-۵۴۲) ذیل مدخلی غیر‌اصیل و برساخته یک نسخه با مشخصات ذیل معرفی شده است:

- تهران: کتاب‌خانۀ ملی ملک، 7/ 2436؛ گ66ر-69پ [متن: ص۱۳۰-۱۳۷]، [1311ق (در انجامۀ رسالۀ قبل مجموعه)]، بی‌تا، بی‌کا، بی‌جا، با عنوان «اعیان ثابته»؛ آغاز: «من تحقیقات محقق دوانی رحمه الله تعالی هو هر حال که تو داری [متن: داری تو] در اطوار وجود/ آن لازم ذات توست در طور شهود ...»، انجام: «... و لها مرتبة الاولیه الکبری و الآخریه العظمی این تفصیل منقول از سخنان این طایفه است» (افشار و دانش‌پژوه، 1366، ص. 14).

به‌تازگی نیز نسخۀ دیگری از این متن در سایت کتابخانۀ ملی با مشخصات زیر به دست آمده است:

- تهران: کتابخانۀ ملی، 33/ 32880؛ گ220پ-223ر، ت13ق، بی‌کا، بی‌جا، با عنوان «اعیان ثابته»؛ آغاز: «هر حال [که] داری تو در اطوار وجود/ آن لازم ذات توست در طور شهود // راضی به قضا شو ارنه از خود رنجی/ چون نشأت [ظ: نشأتت] اقتضای آن حال نمود»، انجام: «الامکان و هذه المرتبة یسمی عالم ‌المعانی و الاعیان الثابته و من حیث ‌الجمع بین ‌المرتبتین حتی یکون مطلقاً من وجهٍ و مقیداً من وجهٍ آخر مرتبة احدیة الجمع و لها مرتبه الاولیه الکبری و الاخریه العظمی این تفصیل منقول از سخنان این طایفه است»

(https://opac.nlai.ir/opac-prod/search/searchSF.do)

مشاهده و بررسی مندرجات نسخ خطی اعیان ثابته ثابت می‌کند که اول هر دو نسخه برگرفته از شرح رباعی‌های ۴، ۴۰ و ۴۱ رسالۀ شرح رباعیات هستند و دوم نسخۀ ملک از روی نسخۀ ملی کتابت شده است (دوانی، مورخ 13ق: گ220پ-223ر، دوانی، مورخ 1311ق: گ66ر-69پ).

۳ـ ۳ـ مراتب التوحید 

نسخۀ ناقص به نسخه‌ای گفته می‌شود که صورت مقطع و بریده از یک اثر کامل را دربرمی‌گیرد. مراتب التوحید در‌حقیقت اثر ناقصی است که از موقف اولاً مقام ثانیاً رسالۀ تهلیلیه در بیان مراتب توحید آغاز می‌شود و تا پایان موقف اول ادامه می‌یابد (برای مشاهدۀ متن موقف اولاً مقام ثانیاً رسالۀ تهلیلیه دوانی، بی‌تا، ص. ۵۶-۶۵). جلال‌الدین دوانی دو رساله در شرح کلمۀ «لا اله الا الله» دارد: یکی به تازی معنون به «تحقیق کلمة التوحید» (درایتی، ۱۳۹۱، ص. ۶۹۴) و دیگری به فارسی با عنوان «تهلیلیه». مباحثی که در رسال‍ﮥ اخیر آمده است، در دو مقام تنظیم یافته است: مقام اول در مباحث علمی و رسمی و مقام دوم در کشف بعضی از حقایق شهودی کلمۀ توحید. هر‌یک از این دو مقام نیز خود به دو موقف تقسیم می­شوند. موقف اول از مقام اول، در مباحث لغوی مربوط‌به کلم‍ﮥ توحید است و موقف دوم در مباحث عقلی مربوط به آن و تبیین ادل‍ﮥ متکلمان و حکمای مشا و اشراق بر توحید. موقف اول از مقام دوم، در بیان حقایق متعلق به معنی کلمۀ توحید و بیان مراتب آن (یعنی توحید افعال، توحید صفات و توحید ذات)  است و موقف دوم در لطایف متعلق به الفاظ کلم‍ﮥ توحید و بیان مراتب حروف آن (یعنی مرتب‍ﮥ علمی، مرتب‍ﮥ صوتی و مرتب‍ﮥ رقمی) است.

از مراتب التوحید در فنخا (درایتی، ۱۳۹۲، ص. ۹۹۱) ذیل مدخل مستقلی دو نسخه معرفی شده است که  مشخصات آنها چنین است:

- قم: کتابخان‍ﮥ عمومی حضرت آیة الله العظمی نجفی مرعشی، 17/ 7936، گ268پ-270ر، [ت1014-1016ق (در رساله­های دیگر مجموعه)]، بی‌کا، بی‌جا، با عنوان «مراتب التوحید»، آغاز: «بدان که توحید را سه مرتبه است اول توحید افعال است که تمام افعال فعل حق بیند ...»، انجام: «... و جمیع انما [ظ: اسمای] دیگر تفاصیل جمال اوست و الحمد لله اولاً و آخراً و ظاهراً و باطناً» (حسینی اشکوری، 1370، ص. 272).

- تهران: کتابخانۀ سپهسالار، 37/ 2916؛ گ579ر-581پ، بی تا، بی کا، بی‌جا، با عنوان «رساله التوحید»، آغاز: «بدان که توحید را سه مرتبه است اول توحید افعال است ...»، انجام: «... جمع اسمای دیگر تفاصیل اجمال اوست» (دانش­پژوه و منزوی، 1340، ص. 524).

مشاهدۀ متن نسخه‌های اخیر مشخص می‌کند این اسناد بخش تقطیع‌شده‌ای از رسالۀ تهلیلیه‌اند که در فنخا ذیل مدخل برساختۀ «مراتب التوحید» ثبت شده‌اند (دوانی، 1014-1016ق، 268پ-270ر، دوانی، بی‌تا، گ579ر-581پ).

۳ـ ۴ـ حقوق پدران و مادران

حقوق پدران و مادران لمعۀ بریده‌شده‌ای از کتاب لوامع الاشراق فی مکارم الاخلاق با عنوان «در رعایت حقوق پدران و مادران» است (برای اطلاع از محتوای لمعۀ اخیر: دوانی، 1391، ص. 206-208). لوامع الاشراق به تصریح نویسندۀ آن از روی اخلاق ناصری با کاستن و افزودن ساخته شده است. در‌واقع دوانی در کتاب لوامع بنا‌به درخواست سلطان حسن­بیگ کتاب اخلاقی خواجه نصیرالدین طوسی را بازنویسی کرده است. چنانکه از نام‌گذاری کتاب لوامع الاشراق فی مکارم الاخلاق بر‌می‌آید، دوانی با ایجاد پیوند میان حکمت عملی و معارف الهی به این کتاب صبغۀ عرفانی داده است. این کتاب اخلاقی در سه بخش حکمت عملی است و سه لامع دارد: لامع اول در تهذیب اخلاق، لامع دوم در تدبیر منزل و لامع سوم در تدبیر مدن. هر لامع نیز خود به چندین لمعه تقسیم شده است که «در رعایت حقوق  پدران و مادران»  لمعۀ پنجم از لامع «در تدبیر منزل» است.

از «حقوق پداران و مادران» در فنخا (درایتی، ۱۳۹۱، ص. ۱۵۸) یک نسخه با آغاز و انجام و مشخصات ذیل معرفی شده است:

  • قم: کتابخان‍ﮥ عمومی حضرت آیه‌الله العظمی نجفی مرعشی، 5/ 880؛ 129ر-130پ، ت1292ق، به خط محمد بن محمدباقر کاشانی، بی‌جا، با عنوان «حقوق پدران و مادران»، آغاز: «لمعه در رعایت حقوق پدران و مادران چون به‌مقتضای عقل و نقل شکر منعم واجب است ...»، انجام: «... با معلم که پدر نفسانی است همین طریقه بلکه زیاده باید مسلوک داشت» (حسینی اشکوری، بی­تا، ص. 69)

بررسی متن نسخۀ خطی برجای‌مانده از حقوق پدران و مادران ثابت می‌کند این دست‌نویس، رسالۀ مستقلی از دوانی نیست، بلکه بریده‌ای از کتاب لوامع الاشراق است که در فنخا ذیل مدخل برساخته‌ای ثبت شده است (دوانی، مورخ 1292ق، گ 129ر-130پ).

۳ـ ۵ـ شرح یک بیت حافظ

دیوان حافظ برجسته‌ترین دیوان غزلیات غنایی ادب فارسی به شمار می‌رود که در تبیین و تشریح هر سخن از آن کوشش‌های بی‌شماری صورت گرفته است. محقق دوانی نخستین شارح حافظ است که در رساله‌های مستقلی، اشعاری از دیوان او را از منظر حکمی و عرفانی تفسیر کرده است. او در سه رساله، غزلِ «در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی/ خرقه جایی گرو باده و دفتر جایی» و بیت مطلع «دوش دیدم که ملایک در میخانه زدند/ گل آدم بسرشتند و به پیمانه زدند» و بیت بحث‌‌برانگیز «پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت/ آفرین بر نظر پاک خطاپوشش باد» را شرح کرده و لغات و تعبیرات اشعار حافظ را با استفاده از مبانی حکمت و عرفان اسلامی و با استناد به اقوال حکما و عرفای ادب فارسی و عربی توضیح داده است. بنابراین از‌طریق این رساله­ها با روش تفسیری دوانی در شرح شعر حافظ و نوع خوانش او از ابیات حافظ آشنا می‌شویم (برای تفصیل شرف، ۱۳۹۲، ص. ۷۱-۱۴۰).

متأسفانه در فهرست‌ نسخ کتابخانه‌ها این سه رساله‌ بیشتر با عنوان مشترک و هم‌پوشان «شرح بیت (/ابیات) حافظ» معرفی شده‌اند که این موضوع، ابهامات و مشکلات نسخه‌شناختی و کتاب‌شناختی بسیاری را برای آثار حافظانۀ دوانی به وجود آورده است. ازجمله در فنخا (درایتی، ۱۳۹۱، ص. ۹۸۴) نسخۀ ذیل با هیچ‌یک از سه رسالۀ حافظانۀ دوانی تطبیق نشده و به‌مثابه اثر مستقلی ذیل مدخل چندبارۀ «شرح یک بیت حافظ» ثبت شده است: 

  • مشهد: کتابخان‍ﮥ آستان قدس رضوی، 23023 (ضمیمۀ 23015)، 2گ، ت1098ق، به خط عبدالله بن محمدامین نوربخش، بی‌جا، با عنوان «شرح یک بیت حافظ»، آغاز: «شرح بیت مشهور خواجه حافظ ...»، انجام: «... و ارنا الباطل باطلاً»

(https://opac.razavi.ir/faces/search/bibliographic/biblioAdvancedSearch.jspx)

بررسی و مشاهدۀ آغاز و انجام و متن این نسخه نشان می‌دهداین سندْ نسخۀ تکراری همان رسالۀ شرح بیت پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت است که در فنخا ذیل عنوان برساختۀ «شرح یک بیت حافظ» قید شده است (دوانی، مورخ ۱۰۹۸ق، ۲گ).

۳ـ ۶ـ شرح غزل حافظ: «دلم ز صومعه بگرفت و خرقۀ سالوس»

نسخه‌شناسی تاریخی رسالۀ شرح غزل حافظ: در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی نشان می‌دهد فهرست‌نویسان رسالۀ اخیر را با بیش از ده نام معرفی کرده و شناسانده‌اند که از میان آنها در فنخا علاوه بر عنوان مزبور، دو عنوان زیر به‌مثابه آثار مستقلی، مدخل قرار گرفته‌اند:

الف) شرح غزل حافظ: «دلم ز صومعه بگرفت و خرقۀ سالوس» (درایتی، ۱۳۹۱، ص. 204)؛

ب) مقدمۀ شرح گلشن راز (درایتی، ۱۳۹۲، ص. 209).

در فهرست‌ کتابخانۀ الهیات تهران، نسخۀ زیر در شرح غزل «دلم ز صومعه بگرفت و خرقۀ سالوس» معرفی شده است:

  • تهران: کتابخانۀ دانشکدﮤ الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، 7/ 749د، گ55ر-62ر، ت12ق، به خط شاه­ میرک بن میرسیدعلی قاینی، بی‌جا، با عنوان «شرح غزلی از حافظ»، بدون آغاز و انجام (حجتی، 1345، ص. 379).

از‌آنجا‌که دوانی در رسالۀ شرح غزل در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی پس از مقدمه­ای مفصل و استناد و استشهاد به 22 بیت فارسی، شروع به شرح ابیات غزل حافظ کرده است، فهرست­نویس کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران تصور کرده­ یا حدس زده است­ که دوانی شرح خود را از نخستین بیت حافظ در این رساله آغاز کرده است. نخستین بیت حافظ در رسالۀ شرح غزل در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی چنین است: «دلم ز صومعه بگرفت و خرقۀ سالوس/ کجاست دیر مغان و شراب ناب کجا». همین تصور و حدس اشتباه موجب شده است که نسخه به‌نادرستی در شرح غزل «دلم ز صومعه بگرفت و خرقۀ سالوس» معرفی و شناسانده شود. در‌واقع فهرست­نویس گمان کرده­ است که بیت «دلم ز صومعه بگرفت و خرقۀ سالوس» مطلع غزل است و دوانی شرح خود را بر این غزل نوشته است. اساساً حافظ غزلی بدین مطلع ندارد و در هیچ‌یک از نسخه­های شناخته‌شدﮤ دیوان حافظ، این بیت به‌عنوان مطلع نیامده است، بلکه بیت ذکر‌شده یکی از ابیات غزل معروف حافظ به مطلع «صلاح کار کجا و من خراب کجا/ ببین تفاوت ره کز کجاست تا به کجا» است (نیساری، 1385، ص. 94-95). بررسی و مشاهدۀ آغاز و انجام و متن نسخۀ دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران نیز نشان می­دهد این نسخه درواقع شامل اثر تازه‌ای­ از دوانی نیست، بلکه تنها نسخۀ دیگری از همان رسالۀ شرح غزل در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی است که در فنخا ذیل مدخل مکرری ثبت شده است (دوانی، مورخ۱۲ق، گ55ر-62ر).

۳ـ ۷ـ مقدمۀ شرح گلشن راز

چنان‌که در بخش پیشین مطرح شد، رسالۀ شرح غزل حافظ: در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی، ذیل مدخل برساختۀ تکراری «مقدمۀ شرح گلشن راز» نیز در فنخا ثبت شده است که اصل نسخۀ آن متعلق به کتابخانۀ ملی با این مشخصات است:

- تهران: کتابخانۀ ملی، 2/ 2501، ص1-۴۶، ت۱۰۴۰ق، بی‌کا، بی‌جا، با عنوان «مقدمۀ شرح گلشن راز»، آغاز: «بسمله رب سهل و یسر و لا تعسر خواستم که ثواقب معانی چند که ...»، انجام: «... بلکه به آنچه به ذوق خاص ناظم ... اکتفا می‌نمود به اندکی گفتم و بسیار بسی دانستم» (انوار، 1354، ص. 2).

فهرست­نویس در شرح این نسخه نوشته است: «نویسنده که از بزرگان ادب و فلسفه است، چنان‌که خود می‌گوید بر آن می­شود تا شرحی بر گلشن راز نویسد و از کلمات عاشقانه و اصطلاحات صوفیانۀ آن کتاب پرده بردارد. بر این تقدیر این مقدمه را می­نگارد و اصطلاحاتی چند در آن می­آورد» (همان‌جا). آنچه سبب شده است فهرست­نویس نسخۀ در دست بررسی خود را در تبیین «کلمات عاشقانه و اصطلاحات صوفیانه» توصیف کند، این بوده است که دوانی، تفسیر غزل «در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی» را با شرح بسیاری از  لغات و تعبیرات شاعرانه و عارفانه حافظ همراه کرده است. اما چه چیز باعث شده است که فهرست­نویس تصور کند این متن به گلشن راز اختصاص دارد؟ پاسخ این پرسش به‌احتمال در عبارات پایانی رسالۀ شرح غزل در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی نهفته است. عبارات پایانی این رساله­ چنین است: «این بود آنچه به میامن صفای وقت و برکات لطف زمان به هوای فضای جولان خیال محرر این مقال، محمد بن اسعد الدوانی، رسید و زبان زمان واضح‌بیان مستنشقان گلشن راز را به اشارت با بشارت «الا فتعرضوا لها» به استشمام فوایح فحاوی آن می‌خواند ...» (دوانی، ۱۰۴۰ق، ص. ۴۶). ذکر «گلشن راز» در عبارات پایانی رساله، فهرست­نویس را به اشتباه انداخته و او گمان کرده است نسخۀ در دست بررسی‌ مقدمۀ شرح گلشن راز است (برای تفصیل شرف و مرتضایی، ۱۳۹۲، ص. ۷۸-۷۹).

رؤیت متن نسخۀ کتابخانۀ ملی با شمارۀ ۲/2501 نشان می‌دهد، این سند علاوه‌بر رسالۀ شرح غزل حافظ: در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی، رسالۀ دیگری را نیز دربردارد. رسالۀ اول این نسخه تهلیلیه است و رسالۀ دوم، شرح غزل حافظ: در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی که فهرست‌نویس، معرفی رسالۀ تهلیلیه را جاانداخته و ضمن ذکر آغاز موجود تهلیلیه و انجام شرح غزل حافظ، به‌اشتباه شرح غزل را «مقدمۀ شرح گلشن راز» نامیده است (دوانی، مورخ 1040ق، ص. 1-۴۶).

۳ـ ۸ـ انشای واژۀ تازی

در فنخا مکاتیب دوانی ذیل دو مدخل «نامه‌ها» و «منشآت» ثبت شده‌اند. در مدخل «منشآت»، فقط نسخۀ شمارۀ ۶/۸۹۶۰ کتابخانۀ مجلس معرفی شده است که شامل چند مکتوب و یک وقفنامه از اوست (درایتی، ۱۳۹۲، ص. ۸۸۲). در این وقفنامه ـ که در اصل بر آغاز نسخه­ای وقفی از دیوان حافظ نوشته شده ـ دوانی نظر خود را دربارۀ اشعار حافظ و اصطلاحات و تعابیر عارفانه و شاعرانۀ آن بیان کرده است و از این منظر این انشا  تکمله­ای بر سه رسالۀ حافظانۀ او در شرح اشعار خواجه باشد. در نسخۀ اخیر همراه با این وقفنامه، نوشته‌های دیگری از‌جمله نامۀ کوتاهی به فارسی سره با عنوان «نامۀ دوانی به فارسی سره» کتابت شده است (حکیم، ۱۳۹۰، ص. 472). از این نامه چند نسخۀ دیگر نیز در دسترس است؛ از‌جمله نسخۀ شمارۀ 15/ 2464 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران با عنوان «نامه‌ای به فارسی سره» (دانش‌پژوه، 1340، ص. 1209) و نسخۀ شمارۀ ۶۸ /۳۸۴۶ کتابخانۀ ملک با عنوان «انشای مولانا جلال‌الدین دوانی بی واژۀ تازی به نظم و نثر» (افشار و دانش‌پژوه: 1369، ص. ۱۰۰).

در فنخا (درایتی، ۱۳۹۱، ص. ۵۸)  ذیل مدخل برساختۀ «انشای واژۀ تازی» به نسخه‌ای با این مشخصات برمی‌خوریم:

  • تهران: کتابخانۀ ملی ملک: 68/ 975؛ گ131ر-131پ، بی‌تا، بی‌کا، بی‌جا، با عنوان «انشای واژۀ تازی»، آغاز: «آرزومندی به دیدار آن یگانۀ روزگار و برگزیدۀ آفریدگار ...»، بدون انجام (دانش­پژوه و افشار، 1369، ص. 100).

مطالعۀ تطبیقی این نسخه نشان می‌دهد انشای واژۀ تازی همان نامۀ مذکور در منشآت دوانی است. بنابراین علاوه بر اینکه عنوان اخیر برای این نامه نادرست است ـ زیرا نامۀ دوانی به فارسی سره است ـ نسخۀ انشای واژۀ تازی می‌بایست در فنخا ملحق به یکی از دو مدخل «منشآت» یا «نامه‌ها» می‌شد. البته به نظر می‌‌رسد تفکیک این دو از یکدیگر در فنخا، دو مدخل هم‌پوشان برساخته است؛ زیرا منشآت به مجموعه‌هایی گفته می‌شود که از تعدادی نامه تشکیل شده باشند (صفری آق قلعه، ۱۳۹۰، ص. ۱۶).

۳ـ ۹ـ شرح دو بیت 

در فنخا در مدخل مستقلی از نسخه­ای از دوانی با عنوان «شرح دو بیت»، بدون ذکر ابیات یا سرایندۀ آنها یاد شده است (درایتی، ۱۳۹۱، ص. ۶۹۳). مشخصات و نشانی این نسخه در فهرست کتابخانه به قرار ذیل است:

  • مشهد: کتابخان‍ﮥ آستان قدس رضوی، 6۵28، 6گ، ت11ق، بی‌کا، بی‌جا، با عنوان «شرح دو بیت»، آغاز: «ملا جلال دوانی در شرح این بیت گلشن راز ...»، انجام: «... و مورثات البلادة و الاعوجاج» (گلچین معانی، 1346، ص. 605-606)

با مراجعه به نسخۀ اخیر مشخص شد شرح دو بیت رسالۀ­ جدیدی از دوانی نیست، بلکه در این اثر مرکب و چسبیده دو رسالۀ مشهور دوانی ـ یعنی شرح بیت تفکر رفتن از باطل سوی حق و شرح بیت پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت، به‌انضمام فوایدی از‌جمله قطعه‌ای از «عدالت» وی آمده است (دوانی، 11ق، 6گ).

در پایان یادآوری این نکته ضروری است که بیشتر این‌گونه خطاها در نام‌گذاری‌های آثار نویسندگان در فنخا که منجربه اشتباهاتی در مدخل‌بندی‌های آن شده است، از فهرست کتابخانه‌ها وارد فهرست مشترک فنخا شده است؛ چنان‌که  مجموعۀ اخیر ابتدا به‌سهو با عنوان «شرح دو بیت» در فهرست کتب خطی کتابخان‍ﮥ آستان قدس رضوی شناسانده شده و سپس به فنخا راه یافته است. 

۴ـ نتیجه‌گیری

از‌طریق نسخه‌شناسی انتقادی به گونه‌ای روشمند، صحت اطلاعات فهرست نسخ خطی کتابخانه‌ها دربارۀ اثر واحدی محک زده می‌شود. نسخه‌شناسی انتقادی این مجال را فراهم می‌سازد تا به‌تحقیق بدانیم نام هر اثر چیست و مؤلف آن کیست. در‌حقیقت تعیین اصالت کتاب‌ها و رساله‌های منتسب به نویسندگان، در گرو نسخه‌شناسی انتقادی آثار آنهاست. بنابراین پس از تحقیقات نسخه‌شناختی آثار مؤلفان، می‌توان اصالت آثار منسوب به آنها را تأیید یا تکذیب کرد. در مقالۀ حاضر به‌منظور تعیین صحت نام‌گذاری و مدخل‌بندی آثار فارسی دوانی در فهرست نسخه‌های خطی ایران (فنخا)، متن دست‌نویس‌های مختلف بررسی تطبیقی شده است. در‌واقع در این پژوهش، آغاز و انجام و متن تصویرِ نسخه‌های خطی آثار فارسی دوانی با یکدیگر مقابله و مقایسه شده‌اند تا صحت داده‌های فهرست نسخ خطی کتاب‌خانه‌ها مبتنی‌‌‌‌بر یافته‌های نسخه‌شناختی و شواهد درون­متنی مشخص شود. براساس فنخا دوانی ۳۱ اثر فارسی دارد که مطالعۀ تطبیقی دست‌نویس آنها، اصالت ۲۰ عنوان از آنها را اثبات می‌کند. فهرست­نویسان و کتاب‌شناسان علاوه‌بر آثار بیستگانۀ تأییدشده در این مقاله، آثار فارسی دیگری را نیز به دوانی نسبت داده‌اند که انتساب برخی از آنها نادرست است. در پژوهش حاضر، از رهگذر نسخه‌شناسی انتقادی دلایل ساختگی‌بودن ۹ رسالۀ فارسی منتسب به دوانی مطرح شده است. این ۹ رساله از فهرست کتابخانه‌ها به فهرست‌های مشترک از‌جمله فنخا راه یافته‌اند. بر‌پایۀ مستندات نسخه­شناختی و تحلیل‌های متن‌شناختی در این جستار، آثار نه‌گانۀ فارسی برساختۀ دوانی عبارتند از: 

  • منتخب خواص الحروف
  • اعیان الثابته
  • مراتب التوحید
  • حقوق پدران و مادران
  • شرح یک بیت حافظ
  • شرح غزل حافظ: دلم ز صومعه بگرفت و خرقۀ سالوس...
  • مقدم‍ﮥ شرح گلشن راز
  • انشای واژۀ تازی
  • شرح دو بیت

بدین‌سان با مطالعۀ تطبیقی دست‌نویس‌های ۹ اثر اخیر اثبات شد هیچ‌یک از آنها دربرگیرندۀ اثر تازه­ای از دوانی نیستند، بلکه همگی به‌نوعی از آثار دیگر او ساخته شده‌اند.

References

Afshar, I., & Daneshpajuh, M. T. (1987). Catalogue of Manuscripts of Malek National Library, related to Astan Qods (Vol. 6: Collections & collectaneas). Honar. [In Persian].
Afshar, I., & Daneshpajuh M. T. (1990). Catalogue of Manuscripts of Malek National Library, related to Astan Qods (Vol. 7: Collections & collectaneas). Honar. [In Persian].
Anvar, S. A. (1975). Catalogue of Manuscripts of National Library (Vol. 6: Persian Works from Number 2501 to 3063). National Library. [In Persian].
Baqdadi, E. B. (1992). Hadiyah al-Arefin: Asma al-Moallefin va Asar al-Mosannefin men Kashf al-Zonun (Vol. 6). al-Elmiyah Library. [In Persian].
Barekat, M. (2004). A Bibliography of the School of Thought in Shiraz.  Farsshenasi Institute [In Persian].
Brockelmann, C. (1898-1902). Geschichte der Arabischen Litterature (Vol. 1-2). Emil Felber.
Brockelmann, C. (1938). Geschichte der Arabischen Litterature. E. J. Brill.
Daneshpajuh, M. T. (1961). Catalogue of the Central Library of Tehran University; Manuscripts 2121-2629. Tehran University Press. [In Persian].
Daneshpajuh, M. T., & Monzavi, A. N. (1962). Catalogue of Sepahsalar Library (Vol. 3: Manuscripts A-Th). Tehran University Press. [In Persian].
Davani, J. M. (2012). Akhlaq Jalali (A. Masudi Arani, Emend). Amir Kabir Publication. [In Persian].
Davani, A. (1955). Jalaloddin Davani's Biography (famous philosopher and theologian of the 9th century AH). Hekmat Publication. [In Persian].
Davani, J. M. (1994). Naqd Niyazi: Interpretation of two Verses and one Sonnet of Khaje Hafez Shirazi. By Hoseyn Moallem.  Amir Kabir Publication. [In Persian].
Davani, J. M. (n.d). Tohfe ruhani. Central Library of Tehran University No.1928/11. [In Persian].
Davani, J. M. (n.d). Marateb al-towhid.  Najafi Marashi Library. No.7936/17. [In Persian].
Davani, J. M. (n.d). Moqaddame sharh Golshan Raz. National Library. No.2501/2. [In Persian].
Davani, J. M. (n.d). Sharh yek beit Hafez. Astan Qods Library. No. 23015-23023. [In Persian].
Davani, J. M. (n.d). Resale montakhab khavas al-horuf. Parliament Library. No.9480/53. [In Persian].
Davani, J. M.  (n.d). Sharh Qazali az Hafez. Library of the Faculty of Theology and Islamic Studies of Tehran University. No.749/7. [In Persian].
Davani, J. M. (n.d). Hoquq pedaran va madaran. Najafi Marashi Library. No.880/5. [In Persian].
Davani, J. M.  (n.d). Ayan sabete. National Library. No.32880/33. https://opac.nlai.ir/opac-prod/search/searchSF.do [In Persian].
Davani, J. M. (n.d). Ayan sabete. Malek Library. No.2436/7. [In Persian].
Davani, J. M. (n.d). Sharh yek beit Hafez. https://opac.razavi.ir/faces/search/bibliographic/biblioAdvancedSearch.jspx) [In Persian].
Davani, J. M. (n.d). Resalah al-towhid. Sepahsalar Library. No.2916/37. [In Persian].
Davani, M. (n.d). Resalei dar sharh hal Jalaloddin Davani.  [In Persian]. 
Dehbashi, M. (1996). An analysis of the philosophical and theological thoughts of Jalaloddin Mohaqqeq Davani.  Kheradname Sadra. [In Persian].
Dehbashi, M. (2008). Interpretation of the Philosophical and Mystical Quatrains of Allame Davani. Hermes Publication. [In Persian].
Derayati, M. (2011-2015). Union Catalogue of Iran Manuscripts (Fankha). National Library and Archives of the Islamic Republic of Iran. [In Persian].
Fazel Qaini Najafi, A. (1984). Mojam Moallefi al-Shiah. Ministry of Islamic Guidance. [In Persian].
Golchin Maani, A. (1967). Catalogue of Manuscripts of the Library of Astan Qods Razavi (Vol. 7, No. 2) Library Office. [In Persian].
Hakim, S. M. H. (2011). Catalogue of Manuscripts of the Library of the Islamic Parliament; Manuscripts 8801 to 9200. Library, Museum and Document Center of Islamic Parliame.nt [In Persian].
Hojjati, S. M. B. (1966). Catalogue of Manuscripts of the Library of the Faculty of Theology and Islamic Studies of Tehran University. Tehran University Press. [In Persian].
Hoseyni Ashkevari, S. A. (1991). Catalogue of Manuscripts of the Public Library of Ayatollah Najafi Marashi (Iran-Qom). Ayatollah Marashi Library. [In Persian].
 Hoseyni Ashkevari, S. A. (n.d.). Catalogue of Manuscripts of the Public Library of Ayatollah Najafi Marashi (Iran-Qom). Velayat Qom Publication. [In Persian].
Khandmir Hoseyni, Q. (1954). Tarikh Habib al-Seyar fi Akhbar Afrad al-Bashar. Khayyam Bookstore. [In Persian].
Modarres Tabrizi, M. A. (1995). Reyhanah al-Adab fi Tarajem al-Marufin be-al-Konyah ow al-Laqab ya Kona va Alqab (Vol. 1-2). Khayyam Publication. [In Persian].
Mozaffarian, M. (1994). Kazerun in the Mirror of Iranian Culture. Navid Shiraz Publication. [In Persian].
Musavi Khansari Esbahani, M. B. (1970). Rowzat al-Jannat fi Ahval al-Olamava al-Sadat (Vol. 2) Esmailian Library. [In Persian].
Nafisi, S. (1965). History of Poetry and Prose in Iran and in the Persian Language until the end of the 10th century AH (Vol. 1). Foruqi Bookstore. [In Persian].
Najafi, H., & Naji Esfahani, H. (2019). Some reflections on the attribution to Jalaloddin Davani of the treatise Nur al-hedayah (A text-based study according to the theory of Hodus dahri and Mirdamd’s works). Ayene Miras, 17(2), 123-143. http://www.am-journal.ir/article_106172.html [In Persian].
Navayi, A. (1945). Characters of Habib al-Seyar (from the Mongol attack to the death of Shah Ismail I, with an introduction and three indexes).  Printing Company. [In Persian].
Neysari, S. (2006). Variant Readings in Qazals of Hafez extracted from 50 manuscripts (Vol. 1).  Academy of Persian Language and Literature. [In Persian].
Purjavadi, R. (1998). Bibliography of Jalaloddin Davani's works. Maaref, 15(1-2), 81-138 [In Persian].
Safa, Z. (1987). A History of Iranian Literature of the Islamic Era (Vol. 4). Ferdows Publication. [In Persian].
Safari Aq Qale, A. (2011). A Handbook of Persian Codicology: An Introduction to the Study of Persian Manuscripts. Research Institute of Miras Maktu. [In Persian].
Sharaf, V. (2013). Examination and analysis of Jalaloddin Davani's thoughts in the interpretation of Hafez's poetry [M.A Thesis, Ferdowsi University of Mashhad]. Ganj. https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/5c1e8a86babe67bbba8a15fb74a1fc5b [In Persian].
Sharaf, V., & Mortazayi, S. M. (2013). Codicological criticism and examining of Jalaloldin Davani's works about Hafez's poetry. Gozaresh Miras, 7(5-6), 76-81. [In Persian].
Shushtari, S. N. (1935). Majales al-Nafayes (Vol. 2). Islamiye Bookstore. [In Persian].
Tabatabayi Behbahani, S. M. (2007). Brief Catalogue of Manuscripts of the Library of the Islamic Parliament. Library, Museum and Document Center of Islamic Parliament. [In Persian].
Tehrani, A. B. (1982). Al-Zariah ela Tasanif al-Shiah. Dar al-Azva. [In Persian].
Tuyserkani, S. A. (1990). Three Treatises. Islamic Research Academy. [In Persian].
Tuyserkani, S. A. (n.d). Selected Treatises. Public Library of Emam Amir al-Momenin Ali. [In Persian].
Tuyserkani, S. A. (2002). Seven Treatises. Miras Maktub Publication. [In Persian].
Zerekli, Kh. (1955). Al-Alam: Qamus Tarajem le-Ashhar al-Rejal va al-Nesa men al-Arab va al-Motaarrebin va al-Mostashreqin. Costatomas Press & Partners. [In Persian].

Files

Share

How to cite

Statistics