Criticism of the New Edition of Tarikh-e Bayhaghi Corrected by Yahagghi and Seyyedi

Document Type : Research Paper

Author

Associate professor in Persian Language and Literature, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, University of Zanjan, Zanjan, Iran

Abstract

Tarikh-e Beyhaghi (Beyhaghi’s History) is a seminal work in Persian literature and historiography. Fayyaz dedicated his life to correcting and improving this text. In 2009, a revised edition of the work edited by Yahagghi and Seyyedi was published. The primary advantage of this new edition was the detailed introduction, annotations, and supplementary materials, which greatly facilitated the work of readers and researchers. However, the editors had made numerous unjustified interventions in the text, to the extent that this benefit was largely overshadowed by the distortion of the original work of such great significance. It was anticipated that after more than a decade since the initial publication and appearance of numerous scholarly articles on the topic, many of the problems would have been addressed in the new edition. Regrettably, the 2022 edition, which claimed to incorporate "complete revision, additions, and corrections", failed to live up to these expectations as only a few of the numerous issues were rectified. Due to the impracticality of addressing all the flaws of this editorial effort in a single article, the present work examined select problems under the following headings: "Departure from the normative contextual meaning", "Disregard for Bayhaghi's stylistic features", "Ignoring the frequency of evidence", "Unjustified textual changes", "Unsupported readings of the text", and "Neglect of literary sensibilities in text correction".
Keywords: Criticism, New Edition, Tarikh-e Beyhaghi, Correction, Yahagghi and Seyyedi.
Introduction
The study and correction of the text of Tarikh-e Beyhaghi (Bayhaghi's History) is an ongoing scholarly endeavor. In 2018, a revised edition of this seminal work edited by Yahagghi and Seyyedi was published. The primary advantage of this new edition was its detailed introduction, annotations, and supplementary materials, which promised to greatly facilitate the work of readers and researchers. However, despite the editors' efforts, this revision had fallen short of expectations. In fact, many clear and well-established expressions in the original text had been altered in a manner that was incongruent with the stylistic and semantic norms of Tarikh-e Beyhaghi. Regrettably, the 2022 re-edition of the work, which claimed to incorporate "complete revision, additions, and corrections", had also failed to address these issues satisfactorily. This article aimed to provide a critical assessment of this editorial endeavor, examining the problems and shortcomings in the revised versions of Tarikh-e Beyhaghi.
Materials & Methods
This study employed a descriptive-analytical research approach. First, the text of Tarikh-e Beyhaghi was carefully examined and its semantic context and relevant stylistic norms were identified. The revised editions were then evaluated against these established textual and contextual criteria. Through this analysis, numerous instances of non-compliance between the editorial changes and the normative textual features of Tarikh-e Beyhaghi were identified. From these problematic cases, the present work selected and examined representative examples, drawing on evidence from the original Tarikh-e Beyhaghi to demonstrate the inaccuracy of the editorial interventions.
Research Findings
The analysis of the revised editions of Tarikh-e Beyhaghi, particularly the 2018 version edited by Yahagghi and Seyyedi, revealed several significant problems with the editorial approach and the quality of the corrections made.
Failure to Adhere to Semantic and Stylistic Norms
The most prominent issue identified was the editors' disregard for the semantic and stylistic conventions that were deeply embedded in Tarikh-e Beyhaghi. The study found numerous instances where the revised text departed from the narrative logic and meaning conveyed in the original work. Additionally, the editors had failed to preserve the distinctive stylistic features that had made Bayhaghi's chronicle unique among historical writings of the period.
Neglect of Signature Textual Elements
Another key problem was the editors' lack of attention to the recurring textual elements that could be considered Bayhaghi's idiomatic or signature expressions. These characteristic phrasings and constructions, which had become almost emblematic of the author's voice, had been overlooked or altered in the revised editions.
Arbitrary Changes Lacking Justification
The analysis also identified numerous instances where the editors had made changes to individual words or short passages without providing adequate explanations or evidence from the original text to justify such alterations. These arbitrary modifications had undermined the integrity of the revised edition and its fidelity to Bayhaghi's original work.
Misreadings and Disruption of Meaning
In some cases, the study found that the editors' interventions had led to misreadings of the text, resulting in interpretations that were incongruous with the overall meaning and logic of Tarikh-e Beyhaghi. These misreadings contributed to a loss of coherence and persuasiveness in the revised versions.
Insufficient Consideration of Literary Sensibilities
The findings suggested that the editorial process had not given sufficient weight to the role of literary aesthetics and sensibilities in the correction of a work like Tarikh-e Beyhaghi, which was renowned for its sophisticated use of language and rhetorical devices.
Overall, the critical assessment of the revised editions indicated that some of the most fundamental criteria for a rigorous and comprehensive editorial approach had been overlooked, undermining the reliability and scholarly value of the corrections made to this seminal historical work.
Discussion of Results & Conclusion
If we were to exhaustively document all the instances of deviation from rigorous editorial norms in Yahagghi and Seyyedi's revision of Tarikh-e Beyhaghi, the present article would be prohibitively lengthy. Therefore, we selected and highlighted the most salient problems observed in this editorial work.
The primary shortcomings identified included:

Failure to adhere to the semantic norms of the original text, resulting in disruptions to the narrative logic and substantive meaning
Disregard for the distinctive stylistic features that had made Tarikh-e Beyhaghi unique among works from the same era and surrounding periods
Neglect of the recurring textual elements that could be considered Bayhaghi's signature "slogans" or idioms
Arbitrary changes to words or phrases without providing adequate explanations or justifications grounded in evidence from the original work
Misreadings of the text that undermined the coherence and persuasiveness of the meaning
Insufficient consideration for the role of literary sensibilities in the process of textual correction

Undertaking the correction of an acclaimed and influential work like Tarikh-e Beyhaghi required a multifaceted expertise and application of rigorous scholarly tools. Given the venerated status of this historical chronicle, it was reasonable to expect the highest standards of care and caution in the preparation of an authoritative edition.
Based on a critical examination of the latest revision by Yahagghi and Seyyedi, it appeared that some of the most essential criteria for a robust and comprehensive editorial approach had been overlooked. The differences observed in this new edition often mirrored the variants previously deemed unsuitable by the esteemed scholar Fayyaz, who had relegated them to the footnotes. It is the hope of the present author that this critical analysis may prompt greater accuracy and diligence among editors tasked with the correction of Persian literature's most valuable texts. Additionally, it is hoped that this work may serve as an impetus for the revisitors of Tarikh-e Beyhaghi to re-evaluate their editorial decisions and strive for a more faithful and scholarly rendering of this seminal historical work.

Keywords

Main Subjects

Full Text

. مقدمه

دربارۀ جایگاه تاریخ بیهقی و نویسندۀ آن بسیار گفته‎‌اند و نوشته‌اند و هنوز می‎‌توان گفت و نوشت؛ زیرا هم متنِ اثر پژوهش‎‌پذیر است و هم سبک نگارش و جهان‎‌نگری نویسندۀ آن درخور توجه و بازکاوی؛ ضمن اینکه اهتمام به روشنگری در زمینۀ اثری چون تاریخ بیهقی و نویسندۀ آن، گامی در جهت پاسداشت زمینه‎‌های فرهنگی و معرفتی و هویتی یک ملت در معنای وسیع آن نیز می‎‌تواند قلمداد شود. در نظر داشتن چنین جایگاهی برای تاریخ بیهقی و نویسندۀ آن، گویای آن است که گفته‎‌ها و نوشته‎‌های این حوزۀ مطالعاتی، بیش‌ازپیش نیاز به پایش و پالایش دارد تا ارزش و اهمیت پژوهش‎‌های هدفمند و قاعده‎‌مند روشن‎‌تر شود و نیز کارهای سطحی‎‌تر و فاصله‎‌دارتر از سبک و سیاق اثر و نویسندۀ آن، نقد و ارزیابی دقیق‎‌تر و حک و اصلاح شود.

یکی از زمینه‎‌های مطالعاتی مرتبط با تاریخ بیهقی تصحیح متن این اثر است که بارها انجام شده است و همچنان ادامه دارد؛ اما تصحیح متن اثری با این اهمیت، دانش چندوجهی مصحح را می‎‌طلبد؛ علاوه بر آنکه مصحح باید بیش‌ازپیش جانب احتیاط را نگه دارد و با دقت هرچه تمام‎‌تر تمامی تصحیح‎‌های پیشین را پیش چشم داشته باشد.

تصحیح جدید تاریخ بیهقی به کوشش محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی از آن جمله تصحیح‎‌هایی است که با همة تلاش‎‌های صورت‌گرفته، نه‌تنها نتوانسته حق مطلب را ادا کند، بلکه با دست‌کاری‌های ناموجه، بسیاری از عبارات روشن و بی‌ابهام متن را به صورتی درآورده است که نه با سبک تاریخ بیهقی می‌خواند و نه با هنجارهای معنایی. گمان می‌رفت با گذشت بیش از ده سال از چاپ اول کتاب، مصححان در ویراست تازه، اشکالاتی را که در این مدت پژوهشگران و دلسوزان بر کتاب گرفته‌اند، برطرف کنند و تصحیحی پیراسته‌تر ارائه کنند، اما اشکالات اصلاح‌شده در مقایسه با حجم ایرادات، بسیار اندک است. در مقالة حاضر با اذعان به مزیت تصحیح جدید ازنظر داشتن مقدمة مفصل، تعلیقات، توضیحات و فهرست‌های مختلف و نیز صائب‌بودن برخی از ایرادات تصحیح‌شده، نمونه‌هایی از تصحیحاتِ ناموجه مصححان در قالب چند عنوانِ «فاصله‌گیری از بافت هنجارمند معنایی»، «بی‌توجهی به سبک تاریخ بیهقی»، «نادیده‌انگاشتن بسامد شواهد»، «تغییرات بی‎‌توجیه»، «خوانش نادرست متن» و «بی‌توجهی به جایگاه ذوق ادبی در تصحیح متون» نشان داده شده است.

نکته‌ای که نگارنده باید بر آن تأکید کند این است که آنچه در مقالة پیش رو آمده، تنها نمونه‌هایی از اشکالاتِ این تصحیح است و اگر قرار باشد نادرستی همة موارد تصحیح جدید بررسی شود، از حجم معمول یک مقاله فراتر خواهد رفت.

  1. پیشینة پژوهش

مقالات متعددی در نقد این تصحیح نوشته شده است و نویسندگان حسن و عیب آن را متذکر شده‌اند. برخی مقالات فقط اشکالات مربوط به توضیحات و تعلیقات را بررسی کرده‌اند، برخی اشکالات مربوط به گزینش نسخه‌ها و برخی اشکالات هر دو بخش. در اینجا فقط از مقالاتی یاد می‌کنیم که در نقد گزینش نسخه‌ها در تصحیح جدید نوشته شده است:

آدینه ‌کلات و ساکت (1390) در مقالة «نقد و بررسی تصحیح جدید تاریخ بیهقی» ضمن تآکید بر مزایای کتاب اشکالات نگارشی، تصـحیحی، توضیحی و نیز کمبودها و کاستی‎‌های تصحیح را مطرح و در بخش «پیشنهادهایی برای تصحیح» در مجموع هفت پیشنهاد ارائه کرده‌اند. در مقالة «نقد نسخ تاریخ بیهقی با تکیه بر آرایش واژگانی و اقتضای حال» از سیدقاسم (1392)، نویسنده با بررسی آرایش واژگان در تاریخ بیهقی، برخی از اختلافات دو تصحیح را مقایسه و ارزیابی کرده و از یازده اختلافِ بررسی‌شده، هشت اختلاف را در چاپ فیاض و سه اختلاف را در چاپ یاحقی و سیدی به آرایش واژگانی معمول و اقتضای حال در تاریخ بیهقی نزدیک‌تر دانسته است. رستگاری (1395) در مقالة «نقدی بر تصحیح یاحقی _ سیدی از تاریخ بیهقی» فقط کاستی‌های باقی‌ماندة مجلد پنجم (83 صفحة نخستِ تصحیح جدید) را ازنظر ضبط واژه‌ها، رسم‌الخط متن و نیز تعلیقات بررسی کرده است. وی هشت نمونه از ضبط‌هایی که به نظرش نادرست بوده را مفصل توضیح داده و به هفت نمونه هم گذرا اشاره کرده‌ است؛ ضمن اینکه از برتری برخی ضبط‌های تصحیح جدید نیز سخن گفته است. در مقالة «بررسی صحت ضبط سروده‌های فارسی تاریخ بیهقی در دو تصحیح فیاض و یاحقی _ سیدی» از محمدی و پارسا (1399)، نویسندگان صحت ضبط همة اشعار فارسی تاریخ بیهقـی را در دو تصـحیح فیاض و یاحقی _ سیدی بررسی کرده و از مجمـوع 81 بیـت مغشوش، در 53 بیت برتری را با تصحیح فیاض دانسته‌اند. در مقالة «نقد و بررسی وزن سروده‌های فارسی تاریخ بیهقی در تصحیح یاحقی _ سیدی» از محمدی و پارسا (1400) نیز نویسندگان اوزان اشعار فارسـی را در دو تصـحیح مقایسة تطبیقی کرده و نتیجه گرفته‌اند که اشکالات وزنی تصحیح یاحقی _ سیدی یازده بیت بیشتر از تصحیح فیاض است و فقط وزن یک بیت در تصحیح یاحقی _ سیدی بر تصحیح فیاض برتری دارد. لازم به یادآوری است که آنچه در مقالة حاضر آمده یا متفاوت از مواردی است که پژوهشگران در مقالاتِ یادشده آورده‌اند یا با رویکرد تازه بررسی شده است.

  1. بحث و بررسی

مصححان شیوة تصحیح خود را التقاطی با تکیه بر چهار نسخة یک‌جهت و متفاوت معرفی (نک: بیهقی، 1401، ص. صد و چهل و یک) و تأکید کرده‌اند که برای چاپ فیاض اهمیت ویژه‌ای قائل بوده و «همه‌جا با دقت تمام» در زیرنویس «با نام کامل» از آن یاد کرده‌اند؛ به‌گونه‌ای که «خوانندة کنجکاو می‌تواند نقد موردبه‌مورد و همه‌جانبة چاپ فیاض را از حواشی برای خود استخراج کند» (بیهقی، 1401، ص. صد و چهل و یک)، اما وقتی خوانندة کنجکاو به متن فیاض مراجعه می‌کند، نمی‌تواند چندان با مصححان هم‌داستان باشد. 1

از میان نسخه‌هایی که یاحقی _ سیدی در تصحیح از آن بهره برده‌اند، دو نسخه قدمت بیشتری دارند: یکی نسخۀ  C که تاریخ کتابت ندارد، ولی تاریخ وقف آن را حدود 70-1069 حدس زده‌اند و درنتیجه کتابت آن قطعاً می‌توانسته سال‎‌ها پیش از این باشد و دیگری نسخة N که در سال 1169ق در گجرات خریداری شده است. بقیة نسخ یا تاریخ ندارند یا تاریخ کتابت همگی به بعد از سال 1200ق برمی‎‌گردد و البته هر دوی این نسـخه‌ها در اختیار فیاض بوده‌اند؛ بنابراین، یاحقی و سیدی اگرچه در جمع‌آوری نسخه‌های خطی ازنظر کمیت برتری قابل‌ملاحظه‌ای دارند، ازلحاظ قدمت نسخه‌ها هیچ‌گونه امتیازی بر فیاض ندارند (نک: محمدی و پارسا، 1400، ص. 434). به‌این‌ترتیب در تصحیح جدید وقتی خواننده با ضبط تازه‌ای مواجه می‌شود و به تصحیح فیاض مراجعه می‌کند، در اکثر موارد، ضبط جدید را در نسخه‌بدل‎‌هایی می‌یابد که فیاض آنها را مناسب ندیده و به پانوشت منتقل کرده است. به‌هرحال در تصحیح متون به‌ویژه اثر ممتازی چون تاریخ بیهقی، رعایت برخی شاخص‎‌ها ضرورت کامل دارد؛ به گونه‎‌ای که عدول از آنها به معنای دورشدن از اصول اولیۀ تصحیح است. خواننده در تصحیح یاحقی و سیدی از تاریخ بیهقی با ناسازواری‎‌های زیادی مواجه می‌شود که اشاره به همۀ آن‎‌ها در این مقال نمی‎‌گنجد؛ بنابراین، کوشیده‌ایم بخشی از آن‎‌ها را ذیل مدخل‎‌هایی بیاوریم که در همخوانی مناسب با مؤلفه‎‌های ضروری در تصحیح یک متن قرار دارند. یادآوری می‌شود که برای تأکید بر ناهمخوانی تغییراتِ اعمال‌شده ازسوی مصححان با متن تاریخ بیهقی، ارجاعِ شواهدِ نقل‌شده از تاریخ بیهقی به تصحیح خودِ آنهاست.

1-3. فاصله‌گیری از بافت هنجارمند معنایی

تاریخ بیهقی متنی یکپارچه است که از کلان‎‌روایت‎‌ها و خرده‎‌روایت‎‌هایی تشکیل شده است و مانند هر روایت دیگری منطق روایی دارد. مصححان گاه بدون توجه به جمله‌ها و عبارت‌های بعدی، با تغییری ناموجه بافت معنایی متن را به‌هم ریخته و منطق روایی و رسانایی آن را دچار اشکال کرده‌اند. شواهد زیر از این جمله است:

«و پس اهل بساط و خوان آمدند و خوانی با تکلف بسیار ساخته بودند و رسول را بیاوردند و بر خوان سلطان بنشاندند» (بیهقی، 1356، ص.53).

«و پس با اهل نشاط بر خوان آمدند و خوانی با تکلف بسیار ساخته بودند و رسول را بیاوردند و بر خوان سلطان بنشاندند» (بیهقی، 1401، ص. 41).

در تصحیح فیاض عبارت روشن است: اهل بساط و خوان آمدند و کارهای مربوط را انجام دادند و همه بر خوان نشستند، اما با این تصحیح اولاً مشخص نیست که چه کسانی با اهل نشاط بر خوان آمدند و ثانیاً تا آخر ماجرا که «رسول برفت سلخ شعبان» (بیهقی، 1401، ص. 41) خبری از اهل نشاط نیست. علاوه بر آنکه اهل نشاط مانند اهل بساط، خدمة مجلس محسوب می‌شده و نمی‌توانسته‌اند همراه با مهمانان بیایند و در یک‌ جا بنشینند.

«و عهد خراسان و جمله مملکت پدر بخواستیم ... با آنچه موفق گردیم بگرفتن» (بیهقی، 1356، ص.93)

«و عهد خراسان و جمله مملکت پدر بخواستیم ... با آنچه مخیل کردیم به گرفتن آن» (بیهقی، 1401، ص.70)

در پانوشت گفته‌اند مخیل گردیم هم می‌توان خواند، اما با این تصحیح، منطق روایی متن به هم می‌ریزد؛ زیرا مسعود از خلیفه می‌خواهد عهد هرچه را که خیال دارد آن را تصرف کند (بدون اینکه تصرف کرده باشد) هم به او بدهد.

«این پدریان نخواهند گذاشت تا خداوند را مرادی برآید و یا مالی بحاصل شود» (بیهقی، 1356، ص. 100)

«این پدریان نخواهند گذاشت تا خداوند را مرادی برآید و یا مآلی حاصل شود» (بیهقی، 1401، ص.75)

این عبارت مربوط به ماجرای آلتونتاش و قصد مسعود در فروگیری اوست. بر طبق تاریخ بیهقی یکی از دلایل فروگرفتن افراد، تصاحب مال آنان است؛ چنان‌که پس از هر فروگیری، اموال فرد غارت می‌شود. این موضوع را در سخنان علی قریب به بونصر مشکان هم می‌توان دید: «اما دانم که این عاجزان این خداوندزاده را بنگذارند تا مرا زنده ماند که بترسند و وی بدین مال و حطام من نگرد و خویشتن را بدنام کند» (بیهقی، 1401، ص. 46)؛ اما «مآل حاصل‌شدن» یعنی چه؟ به آرزویش برسد؟ با فروگرفتن آلتونتاش، مسعود به چه آرزویی می‌رسیده است؟ علاوه‌برآن مگر «مرادی برآید» نزدیک به همان معنی نیست؟

«و طاهر بیکبارگی سپر بیفکند و اندازه بتمامی بدانست» (بیهقی، 1356، ص.180)

«و طاهر بیکبارگی سر بیفکند و اندازه بتمامی بدانست» (بیهقی، 1401، ص.137)

معنای کنایی «سپرافکندن» تسلیم‌شدن است و باتوجه‌به ادامة متن که دیگر طاهر در «حدیث کتابت» سخن نمی‌گوید، کاملاً مناسب است؛ نیز باتوجه‌به گفتة بونصر که: «امروز به تو نمایم حال معاملت دانستن و نادانستن» (بیهقی، 1401، ص.137)، ماجرا به‌نوعی مبارزه بین بونصر مشکان و طاهر دبیر تبدیل شده بوده است؛ ازاین‌رو «سپرافکندن» با این «مبارزه» تناسب دارد؛ علاوه بر اینکه «سرافکندن» به معنی «شرمنده‌شدن» نیازی به قید «یکبارگی» ندارد.

«گفت بوبکر حصیری را و پسرش را خلیفه با جبه و موزه بخانة خواجه آورد و بایستانید و عقابین بردند کس نمیداند که حال چیست» (بیهقی، 1356، ص.201)

«گفت بوبکر حصیری را و پسرش را خلیفه با جبه و موزه به خانة خواجه آورد و بایستادانید و عقابین بزدند کس نمیداند که حال چیست» (بیهقی، 1401، ص. 153)

عقابین وسیلة شکنجه بوده است. شاهدان به بیهقی می‌گویند عقابین را به داخل خانه برده‌اند، اما با تصحیح جدید گویی آنها را عقابین هم زده‌اند؛ درحالی‌که نخست، وقتی هیچ‌کس را به داخل راه نداده‌اند، منطقاً آن گوینده نمی‌تواند بداند که آنها را عقابین زده‌اند یا نه و دوم، با تدبیر امیر و اجرای آن توسط بونصر مشکان عمل عقابین‌زدن انجام نمی‌شود؛ چنان‌که در ادامه از پیام بونصر مشکان به امیر می‌خوانیم: «چنانکه فرمان عالی بود آبی بر آتش زدم تا حصیری و پسرش را نزدند» (بیهقی، 1401، ص. 153).

«پس از بازگشتن به غزنین ما را بنشاندند و معلوم نه که در باب حسنک چه رفت و امیر ماضی با خلیفه سخن بر چه روی گفت. بونصر مشکان خبرهای حقیقت دارد، از وی باز باید پرسید» (بیهقی، 1356، ص.226)

«پس از بازگشتن به غزنین ما را بنشاندند و معلوم که در باب حسنک چه رفت و امیر ماضی با خلیفه سخن بر چه روی گفت. بونصر مشکان خبرهای حقیقت دارد، از وی باز باید پرسید» (بیهقی، 1401، ص. 171)

با حذف «نه» عبارت، معنایی کاملاً متضاد یافته است و دو پرسش پیش می‌آورد: 1. اگر معلوم بوده که «در باب حسنک چه رفت»، چرا وزیر مقدمه‌چینی می‌کند که من در زندان بودم؟ 2. چرا می‌گوید از بونصر مشکان بپرسید که «خبرهای حقیقت دارد»؟ مگر قضیه «معلوم» نیست؟

«طغرل شرابی رنگین بدست بایستاد و امیر یوسف را شراب دریافته بود چشمش بر وی بماند و عاشق شد» (بیهقی، 1356، ص.330)

«طغرل شرابی رنگین بدست بایستاد و امیر یوسف را شرابی دریافته بود چشمش بر وی بماند و عاشق شد» (بیهقی، 1401، ص.251)

معلوم نیست مصححان به چه دلیل «شراب» را تبدیل به «شرابی» کرده‌اند؛ به‌ویژه آنکه در ادامه هم می‌خوانیم: «و یوسف را شراب دریافت» (بیهقی، 1401، ص. 252)؛ علاوه‌ بر ‌آنکه «دریافتن شراب» به معنی «تأثیرکردن آن» باز هم در متن به کار رفته است: «چون شراب دریافت و بخفتند» (بیهقی، 1401، ص. 4). آیا ممکن است این خطا به دلیل «شرابی رنگین» جملة اول باشد و مصححان «ی نکره» را در «شرابی» تشخیص نداده باشند؟!

«بعقل مانَد کز علم ساخت گنج و سپاه‌

«به عقل مانَد کز علم ساخت گنج و سپاه‌

 

بعدل مانَد کز حلم کرد قصر و حصار»
                     (بیهقی، 1356، ص.367)

بعدل مانَد که ز آهن بکرد قصر و حصار»
                      (بیهقی، 1401، ص.278)

مصححان نوشته‌اند: «معنی بیت بر ما روشن نیست. مصرع دوم آیا تلمیح دارد به آیة 25 سورة حدید؟» (بیهقی، 1401، ص. 278، پا‌نوشت 8). چرا مصححان باید بیت را به صورتی تغییر دهند که برای خودشان هم مبهم است؟ معنی با تصحیح فیاض روشن است: شاعر در مصراع اول، مسعود را به «عقل» تشبیه می‌کند و در مصراع دوم به «عدل» و می‌گوید مانند عقل که گنج و سپاهش علم است، مسعود هم علم را به کار گرفت و مانند عدل که قصر و حصارش حلم یعنی بردباری است، مسعود هم بردباری پیشه کرد. دو مصراع با هم قرینه هستند: «عدل» قرینة «عقل» و «قصر و حصار» قرینة «گنج و سپاه‌» است. طبیعی است که «حلم» به‌عنوان قرینة «علم» مناسب‌تر است تا «آهن»؛ زیرا آنها اسم معنی هستند و «آهن» اسم ذات. از آن گذشته با «آهن» (= شمشیر) می‌توان حکومت ساخت، ولی قصر و حصار خیر.

«و هنوز تخت زرین و تاج و مجلس‌خانه راست نشده بود که آن را زرگران در قلعت راست میکردند و پس از این بروزگار دراز راست شد» (بیهقی، 1356، ص. 655)

«و هنوز تخت زرین و تاج و مجلس‌خانه راست نشده بود تا آن را دُرگران در قلعت راست می‌کردند و پس از این به‌روزگار دراز راست شد» (بیهقی، 1401، ص. 499)

 گذشته از اینکه معلوم نیست چرا مصححان «تا» را بر «که» ترجیح داده‌اند؛ درحالی‌که «که» به معنی زیرا که است و هماهنگ با بافتِ معناییِ عبارت. در توضیح «درگر» نوشته‌اند: «مخفف درودگر و به معنی نجار است، هرچند اینجا شائبة مرواریدکار هم به ذهن می‌آید» (بیهقی، 1401،  ص. 1201). نخست باید گفت این تخت، تخت معمولی نبوده که نجاران آن را درست کنند؛ تختی از طلا بوده است. چنان‌که بیهقی توصیف می‌کند: «تخت همه از زر سرخ بود» (بیهقی، 1401، ص. 543) و حتی بالش‌های روی تخت نیز «از شوشة زر بافته» (بیهقی، 1401، ص. 543) و بقیة ابزارآلات آن هم طبق توصیف بیهقی از زر و جواهرات است، به‌جز «چهار صورت رویین» که «دستها بیازیده و تاج را نگاه می‍داشتند» (بیهقی، 1401، ص. 543) و قطعاً اینها کار زرگران خواهد بود، نه نجاران و اگر دیگرانی هم در کار مشارکت کرده باشند، قاعدتاً باید تحت نظارت زرگران کار را انجام داده باشند؛ ازاین‌رو نسبت‌دادن کار به زرگران منطقی است؛ دوم اینکه اگر مرواریدکار هم در نظر بگیریم، باید ابتدا چیزی ساخته شود و بعد روی آن، مروارید کار گذاشته شود؛ علاوه بر همة اینها، از «تاج» هم سخن گفته شده و قطعاً تاج شاه، چوبی نبوده که به دست نجاران ساخته شود.

«ایشان را قومی مجرد باید چون ایشان با مایه و بی‌بنه تا ایشان را مالیده آید» (بیهقی، 1356، ص. 770)

«ایشان را قومی مجرد باید چون ایشان با مایه‌دار تا ایشان را مالیده آید» (بیهقی، 1401، ص. 591)

سخن از ترکمانان و راه مقابله با آنان است. دو ویژگی ترکمانان موجب پیروزی آنان شده بود: یکی سبک‌باربودن، برخلاف سپاه مسعود که باروبُنة فراوان به همراه داشتند و دیگری مهارت در سوارکاری. «بامایه» در اینجا مقابل «بی‌مایه» و «کم‌مایه» است که در تاریخ بیهقی شواهد متعدد دارد 2 و در اینجا یعنی «جنگاور». امیر باتوجه‌به این دو ویژگی ترکمانان می‌‌گوید برای مقابله با آنان باید گروهی مانند خودشان را اعزام کنیم که هم «بامایه» یعنی جنگاور و هم «بی‌بنه» یعنی سبک‌بار باشند؛ چنان‌که در ادامة ماجرا می‌خوانیم: «بر جمله عادات و شعبدة خصمان واقف گشتیم و سر و سامان جنگ ایشان دریافتیم؛ همچون ایشان قومی بی‌بنه بر ایشان خواهیم گماشت و ما مایه‌دار باشیم تا جهان از ایشان پاک کرده شود» (بیهقی، 1401، ص. 603)؛ اما در تصحیح جدید مشخص نیست «بامایه‌دار» به چه معنی است و اصلاً چنین ساختی در زبان فارسی وجود دارد؟ و اگر منظور کسی است که قرار است بنه‌های آنها را حمل کند، آیا با «قومی مجرد» تضاد ندارد؟ در تاریخ بیهقی «مایه‌دار» چندین‌بار به کار رفته، 3 اما «بامایه‌دار» نه در تاریخ بیهقی آمده است و نه در فرهنگ‌ها.

«امیر بغداد [نیز نامه] نبشته بود و تقربها کرده، که بشکوهید از حرکت این پادشاه» (بیهقی، 1356، ص. 815)

«امیر بغداد نبشته بود و تقربها کرده، که نه بشکوهید از حرکت این پادشاه» (بیهقی، 1401، ص. 633)

اگر امیر بغداد از حرکت مسعود نترسیده، برای چه نامه نوشته و تقرب کرده است؟ بیهقی در جای دیگر نیز از حرکت ترسندگان سخن گفته است: «و این روز تا شب کسانی که ترسیده بودند می‌آمدند و نثار می‌کردند» (بیهقی، 1401، ص. 146).

2-3. بی‌توجهی به سبک تاریخ بیهقی

تاریخ بیهقی ویژگی‌های سبکی خاصی دارد که درمجموع آن را متفاوت از دیگر آثار هم‌دوره و قبل و بعد از خود کرده است؛ بنابراین، مصحح به هنگام تصحیح باید به بافت کل آن توجه کند تا برای تصحیح از آن یاری بگیرد و نیز به سبک منحصربه‌فرد اثر آسیب نرساند. به نظر می‎‌رسد مصححان به این امر توجه چندانی نداشته‌اند؛ زیرا افزایش و کاهش‌هایی در متن اعمال کرده‎‌اند که به سبک غالب اثر آسیب رسانده است. نمونه‌های زیر نشان از این موضوع دارد:

  1. در تاریخ بیهقی، شاهان همیشه از ضمیر «ما» و فعل جمع دربارة خود استفاده می‌کنند. مصححان با غفلت از این نکته، برخی فعل‌ها را مفرد کرده و یکدستی متن را از بین برده‌اند:

«و چون خدای عزوجل بدان آسانی تخت ملک بما داد اختیار آن است که عذر گناهکاران بپذیریم و بگذشته مشغول نشویم» (بیهقی، 1356، ص. 225)

«و چون خدای عزوجل بدان آسانی تخت ملک بما داد اختیار آن است که عذر گناهکاران بپذیرم و بگذشته مشغول نشوم» (بیهقی، 1401، ص. 170)

در این عبارت ضمیر «ما» جمع است، پس فعل هم باید جمع باشد؛ چنان‌که در ادامه (دو سطر بعد) می‌خوانیم: «و ما این بنشابور شنیده بودیم» (بیهقی، 1401، ص. 170). در عبارت زیر نیز همین بی‌توجهی هویداست:

«عبدوس گفت خداوند می‌گوید می‌شنویم ...» (بیهقی، 1356، ص. 463)

«عبدوس گفت خداوند می‌گوید می‌شنوم ...» (بیهقی، 1401، ص. 347)

قطعاً همان‌طور که فیاض آورده، «می‌شنویم» درست است؛ زیرا شاه هیچ‌گاه به صیغة متکلم وحده دربارة خود سخن نمی‌گوید و شواهد آن بیش از آن است که نیاز به ذکر داشته باشد.

«رای بر آن قرار می‌گیرد که بدین زودی سوی غزنین نرویم و از اینجا سوی بلخ کشیم و خوارزمشاه را که اینجاست و همیشه از وی راستی دیده‌ایم ... از حد گذشته بنوازیم و بخوبی بازگردانیم» (بیهقی، 1356، ص. 74)

«رای بر آن قرار می‌گیرد که بدین زودی سوی غزنین نروم و از اینجا سوی بلخ کشم و خوارزمشاه را که اینجاست همیشه از وی راستی دیده‌ام ... از حد گذشته بنوازیم و بخوبی بازگردانیم» (بیهقی، 1401، ص. 57)

 چنان‌که ملاحظه می‌شود، در تصحیح جدید، فعل‌های ابتدای عبارت (نروم، کشم و دیده‌ام) مفرد است، ولی ادامة فعل‌های گفتار مسعود (بنوازیم، بازگردانیم) تا آخر جمع است. علاوه بر آنکه وصل‌کردن جمله‌ها با واو ربط از ویژگی‌های سبکی کتاب است و حذف «و» بین جمله‌های «خوارزمشاه ...اینجاست» و «همیشه ... دیده‌ام» ناموجه به نظر می‌رسد.

  1. در تاریخ بیهقی فقط شاه است که از ضمیر «ما» و درنتیجه فعل جمع برای خود استفاده می‌کند. مصححان در عبارت زیر این نکته را نادیده گرفته و در عبارتی که از قول خواجه احمد میمندی است، فعل را تبدیل به جمع کرده‌اند:

«روی بدیشان کرد و گفت فردا چنان آیید که هرچه از شما پرسم جواب توانید دادن و حوالت نکنید» (بیهقی، 1356، ص. 194)

«روی بدیشان کرد و گفت فردا چنان آیید که هرچه از شما بپرسیم جواب توانید دادن و حوالت نکنید» (بیهقی، 1401، ص. 147)

  1. در تاریخ بیهقی پادشاه (یا هر فردی که مقامش بالاتر از گوینده باشد) هیچ‌گاه به صورت مستقیم و با فعل دوم‌شخص خطاب نمی‌شود؛ بنابراین، تبدیل «می‌گوید» به «می‌گویی» در عبارت زیر خطاست:

«گفتم هر چه خداوند اندیشیده است عین صوابست و جز این که می‌گوید نشاید کرد» (بیهقی، 1356، ص. 74)

«گفتم هر چه خداوند اندیشیده است عین صواب است و جز این باب که می‌گویی نشاید کرد» (بیهقی، 1401، ص. 57)

علاوه بر اینکه با افزودن «باب» معنای جمله چنین خواهد شد که جز این موضوع که می‌گویی، نشاید کرد!

  1. در تاریخ بیهقی اگر مخاطب مقامش پایین‌تر از گوینده باشد، همیشه با فعل دوم‌شخص مفرد خطاب می‌شود؛ ازاین‌رو در عبارت زیر در گفت‌وگوی بونصر مشکان با بیهقی، تبدیل فعل دوم‌شخص به سوم‌شخص نادرست است؛ چنان‌که فعل ادامة متن هم «نگویی» است:

«چون نان بخوردیم خالی کرد و گفت من دانم که این نه سخن امیر بود حق صحبت و ممالحت دیرینه نگاه دار و اگر آغاجی سخن دیگر گفته است و حجت گرفته تا با من نگویی بگوی» (بیهقی، 1356، ص. 792)

«چون نان بخوردیم خالی کرد و گفت من دانم که این نه سخون امیر بود حق صحبت و ممالحت دیرینه نگاه دارد و اگر آغاجی سخن دیگر گفته است و حجت گرفته تا با من نگویی بگوی» (بیهقی، 1401، ص. 612)

  1. در تاریخ بیهقی هیچ‌گاه برای شاه از فعل جمع استفاده نمی‌شود؛ بنابراین، ضبط فعل به‌صورت جمع در عبارت زیر درست نیست:

«اگر خداوند بر اثر ایشان بیامدی یک تن زنده نماندی و جان نبردی اگر دیگرباره کمر جنگ بندد یک تن از شما نماند» (بیهقی، 1356، ص. 768)

«اگر خداوند بر اثر ایشان بیامدی یک تن زنده نماندی و جان نبردی اگر دیگرباره کمر جنگ بندند یک تن از شما نماند» (بیهقی، 1401، ص. 590)

مصححان در پانوشت توضیح داده‌اند که «یعنی سلطان و لشکریان» (بیهقی، 1401، ص. 590). بدیهی است فاعل که «خداوند» است با لشکریان به سراغ دشمن می‌رود، نه تنها؛ اما تأکید گوینده در اینجا بر حضور شاه به‎‌شخصه در جنگ است. همین اشکال در عبارت زیر نیز وجود دارد:

«و  فرمود تا غلامان ... را بکوشک کهن محمودی فرود آوردند» (بیهقی، 1356، ص. 689) 

«و فرمودند تا غلامان را ... به کوشک کهن محمودی فرود آوردند» (بیهقی، 1401، ص. 524)

  1. تفاوت ظریفی بین فعل مضارع التزامی بدون «ب» و با «ب» وجود دارد: در اولی گوینده آگاهی شخص را مفروض می‌داند و بر آن صحه می‌گذارد، اما در دومی، گویی به وجود چنین آگاهی‌ در شخص مورد نظر اعتقاد ندارد؛ بنابراین، در پی آگاهی‌دادن به اوست؛ برای مثال اگر گفته شود «امیر بداند که ...» پندار گوینده این است که امیر متوجه قضیه نیست و با این فعل می‌خواهد او را آگاه کند؛ اما وقتی گفته می‌شود «امیر داند که ...» یعنی امیر خودش موضوع را می‌داند و فقط از باب یادآوری این سخن گفته می‌شود؛ به‌عبارت‌دیگر «بداند» مضارع التزامی است و با التزام و باید همراه است، اما «داند» در معنی مضارع اخباری یعنی «می‌داند» است. سبک تاریخ بیهقی نشان می‌دهد که کارگزاران دربار در گفت‌وگو با شاه، همیشه شکل بدون «ب» این فعل را به کار می‌برند که به معنی «می‌داند» است: «امیر داند که از برادر این کار بزرگ برنیاید» (بیهقی، 1401، ص. 11) و «گفت ملک داند که خاندان میکاییلیان خاندانی قدیم است» (بیهقی، 1401، ص. 33). بی‌توجهی به این نکتة ظریف و ویژگی بارز سبکی کتاب در رسانایی متن اخلال ایجاد کرده است:

 [بونصر] «گفت خداوند داند که بوسهل مردی خردمند و با رای است» (بیهقی، 1356، ص. 721)

 [بونصر] «گفت خداوند بداند که بوسهل مردی خردمند و با رای است» (بیهقی، 1401، ص. 549)

  1. یکی از ویژگی‌های بارز سبکی کتاب، به کار بردن «سخت» در نقش قید است؛ اما در عبارت زیر مصححان آن را تبدیل به «سخن» کرده‌اند. آیا فعل «سخن‌کردن» داریم؟:

«خداوند این سخت نیکو کرد» (بیهقی، 1356، ص. 671)

«خداوند این سخن نیکو کرد» (بیهقی، 1401، ص. 511)

3-3. نادیده‌انگاشتن بسامد شواهد

بسامد شواهد می‎‌تواند در بزنگاه‎‌ها مصحح را در خوانش درست‎‌تر متن یاری دهد. در تاریخ بیهقی برخی جمله‌ها آن‎‌قدر تکرار شده‌اند که می‌توان آنها را تکیه‌کلام‌های بیهقی در نظر گرفت. یکی از این تکیه‌کلام‌ها «مانند آن یاد نداشت/ نداشتند» است که معمولاً برای نشان‌دادن بزرگی و عظمت چیزی، کاری یا حادثه‌ای به کار می‌رود: «و روزی بود که کس مانند آن یاد نداشت» (بیهقی، 1401، ص. 32)، «از آن فرشها که حسنک ساخته بود از جهت آن بناها که مانند آن کس یاد نداشت» (بیهقی، 1401، ص. 32)،  «و نماز دیگر را پول آنچنان شد که بر آن جمله یاد نداشتند» (بیهقی، 1401، ص. 259)، «و چنین قحط بنشابور یاد نداشتند» (بیهقی، 1401، ص. 628) و ... در عبارت زیر، مصححان با نادیده‌انگاشتن شواهد فراوان این جمله در کتاب، «یاد» را حذف کرده و در پانوشت توضیح داده‌اند که «نداشتند اینجا یعنی حرمت ننهاده بودند یا نداده بودند» (بیهقی، 1401، ص. 70):

«رسول خلیفه دررسید با عهد و لوا و نعوت و کرامات چنانکه هیچ پادشاه را مانند آن یاد نداشتند» (بیهقی، 1356، ص. 93)

«رسول خلیفه دررسید با عهد و لوا و نعوت و کرامات چنانکه هیچ پادشاه را مانند آن نداشتند» (بیهقی، 1401، ص. 70)

نمونة دیگر «راست‌کردن» به معنی «آماده‌کردن» است: «و خلعت‌ها راست کردند» (بیهقی، 1401، ص. 19)، «راست کرده بودند که چه باید کرد» (بیهقی، 1401، ص. 51)، «دیوانها آنجا راست کرده بودند» (بیهقی، 1401، ص. 138)، «و پس مهدها که راست کرده بودند» (بیهقی، 1401، ص. 387) و ... مصححان باز هم این شواهد را نادیده گرفته و «راست» را حذف کرده‌اند:

«و امیر برنشست و بخانة زرین آمد بر بام که مجلس شراب آنجا راست کرده بودند» (بیهقی، 1356، ص. 689)

«و امیر برنشست و به خانة زرین آمد بر بام که مجلس شراب آنجا کرده بودند» (بیهقی، 1401، ص. 523)

همچنین «کار راست کردن» به معنی «مقدمات کار را آماده‌کردن» در کتاب فراوان به کار رفته است؛ ازجمله:

«فضل...آنچه نبشتنی بود نبشت و کار راست کرد» (بیهقی، 1401، ص. 130). «بوسهل زوزنی بیرون آمد و کار راست کردند» (بیهقی، 1401، ص. 238). «چون سرای بیاراستند و کارها راست کردند» (بیهقی، 1401، ص. 247). بی‌توجهی به شواهد و تغییردادنِ عبارت زیر، معنای آن را با چالش مواجه کرده است:

«و این حدیث را پوشیده دار و بازگرد و کار راست کن تا بنزدیک امیر روی» (بیهقی، 1356، ص. 208)

«و این حدیث را پوشیده دار و بازگرد و کاری راست کن تا بنزدیک امیر روی» (بیهقی، 1401، ص. 158)

آیا نزد امیر رفتن به راحتی امکان‌پذیر بوده و فقط نیاز به بهانه داشته است که «کاری» راست کند؟ روشن است که هر وقت بیهقی به نزد امیر می‌رفته است، همه می‌دانسته‌اند که ازسوی استادش پیغامی برای امیر دارد. در ادامه نیز «کار رفتن ساختن» را که آن نیز در تاریخ بیهقی به معنی «مقدمات رفتن را فراهم‌کردن» آمده است، 4 به «کار دستی بخواستن» تغییر داده و توضیحی هم دربارة آن نداده‌اند: 5

«من بازگشتم و کار رفتن ساختم و بنزدیک وی بازگشتم» (بیهقی، 1356، ص. 208)

 «من بازگشتم و کار دستی بخواستم و بنزدیک وی بازگشتم» (بیهقی، 1401، ص. 158)

از دیگر جمله‌های تکرارشونده در تاریخ بیهقی «هنر آن است/ بود» است که معادلِ امروزی آن، «حسن کار این است/ بود» یا «خوبیش این است/ بود» می‌شود:

«و هنر آن بود که کشتیهای دیگر بدو نزدیک بودند» (بیهقی، 1401، ص. 505)، «و هنر بزرگتر آنکه لشکر آسوده است» (بیهقی، 1401، ص. 727)، «پس گفت هنر بزرگ آن است که روزی خواهد بود جزا و مکافات را در آن جهان» (بیهقی، 1401، ص. 191 ) و... مصححان بدون توجه به این شواهد، در عبارت زیر «هنر» را تبدیل به «بهتر» کرده‌اند:

«و هنر آن بود که آن کوه پست بود و خاک‌آمیز و از هر جانبی برشدن راه داشت» (بیهقی، 1356، ص. 140)

«و بهتر آن بود که آن کوه پست بود و خاک‌آمیز و از هر جانبی برشدن راه داشت» (بیهقی، 1401، ص. 107)

4-3. تغییرات بی‌توجیه

مصححان گاه واژه یا واژه‌ها‌یی را تغییر داده‌اند، بدون آنکه توضیحی دربارة معنای آن ارائه دهند؛ ازجمله:

- «غازی را با ایشان آنجا بنشانند اما با بند که شرط بازداشتن این است احتیاط را» (بیهقی، 1356، ص. 307)  

«غازی را با ایشان آنجا بنشانند اما با بند که به شرط بازداشتن این است و احتیاط را فرونگذارند» (بیهقی، 1401، ص. 233)

در تصحیح فیاض عبارت روشن است؛ امیر دربارة غازی سفارش می‌کند که در قلعه او را نیکو نگاه دارند، اما برای رعایت احتیاط همچنان با بند باشد؛ زیرا رسم زندانی‌کردن همین است. کاش مصححان توضیح می‌دادند منظور از «به شرط بازداشتن» چیست؟

«علی رایض حسنک را به بند می‌برد و استخفاف می‌کرد و تشفی و تعصب و انتقام می‌بود» (بیهقی، 1356، ص. 224)

«علی رایض حسنک را به بند می‌برد و استخفاف می‌کرد و تفشی و تعصب و انتقام می‌نمود» (بیهقی، 1401، ص. 170)

«تشفی» به معنی «انتقام‌جویی‌کردن به‌منظور تسکین فشار روحی» (انوری، 1381) است و همان است که امروز «خنک‌شدن دل» می‌گوییم. این واژه در متون دیگر هم شاهد دارد؛ 6 اما «تفشی» نه در متون به کار رفته، نه در فرهنگ‌ها آمده و نه مصححان توضیحی برای آن آورده‌اند؛ علاوه بر آنکه در سطور پیش هم این واژه را به همین شکل تغییر داده، اما در پانوشت اشاره‌ای به اینکه در تصحیح فیاض چنین نیست، نکرده‌اند (نک. بیهقی، 1401، ص. 169).

- «و بر بو طاهر تبانی که از اکابر تبانیان بود و یگانه در فضل و علم و ورع و خویشتن‌داری و با این همه قدی و دیداری داشت سخت نیکو و خط و قلمش همچون رویش ...» (بیهقی، 1356، ص.  248)

«و بر بو طاهر تبانی که از اکابر تبانیان بود و یگانه در فضل و علم و ورع و خویشتن‌داری و با این همه قدری و دیداری داشت سخت نیکو و خط و قلمش همچون رویش ...» (بیهقی، 1401، ص. 188)

در پانوشت گفته‌اند: قدی هم بی‌وجه نیست (بیهقی، 1401، ص. 188). مصححان توجه نکرده‌اند که بخش اول عبارت، توصیف ویژگی‌های معنوی بوطاهر است: فضل، علم، ورع، خویشتن‌داری؛ بنابراین، طبیعی است که بخش دوم، ویژگی‌های ظاهری او را وصف کند: قد و چهره. اگر «قدری» درست باشد، چه نیازی به «با این همه» است؟ زیرا طبیعی است که چنین کسی قدر داشته باشد؛ علاوه بر آنکه «قدر» با «چهره» تناسبی ندارد که در کنار هم قرار گیرند. آوردن «قد و چهره» را در کنار هم در توصیف افسوس مسعود بر مرگ ستی نیز می‌بینیم: «و امیر سخت غمناک شد چه ستی شایسته و شهم و با قد و منظر و هنر بود» (بیهقی، 1401، ص. 395).

- «امیر مسعود انگشتری پیروزه بر آن نگین نام امیر بر آنجا نبشته بدست خواجه داد ... و خواجه بستد»  (بیهقی، 1356، ص. 191)

«امیر مسعود انگشتری پیروزه بر آن نگین نام امیر بر آنجا نبشته بدست خواجه داد ... و خواجه به دست بستد» (بیهقی، 1401، ص. 145)

مصححان توضیحی برای افزودن بی‌وجه «به دست» نیاورده‌اند. «به دست ستدن» یعنی چه؟ مگر ستدن به طور معمول با «دست» انجام نمی‌شود؟ لازم به توضیح است که در تاریخ بیهقی و متون دیگر «از دست ستدن» داریم، ولی «به دست ستدن» خیر.

-«امیر مسعود گفت: عبدالغفار را از ادب چیزی بباید آموخت. وی قصیده‌یی دو سه از دیوان متنبی و "قفانبک" مرا بیاموخت» (بیهقی، 1356، ص. 133)

«امیر مسعود گفت: عبدالغفار را از آداب چیزی بباید آموخت. وی قصیده‌یی دو سه از دیوان متنبی و "قفانبک" مرا بیاموخت» (بیهقی، 1401، ص. 102)

«ادب» همان است که امروز به آن «ادبیات» گفته می‌شود؛ یعنی آثار مکتوبی که به شیوه‌ای هنری ارائه شده است؛ اما «آداب» به معنی «قاعده‌ها، روش‌ها، سنت‌ها و رسم‌های رایج در فرهنگ هر جماعت و قومی» (انوری، 1381) است. بیهقی بارها «ادب» و «آداب» را به همین معانی به کار برده است: «یگانة روزگار بود در ادب و لغت و شعر» (بیهقی، 1401، ص. 116)، «اما بازار فضل و ادب و شعر کاسدگونه می‌باشد» (بیهقی، 1401، ص. 274)، «بر همه آداب ملوک سوار شد» (بیهقی، 1401، ص. 97)، «یگانة روزگار بود به همه آداب سیاست و ...» (بیهقی، 1401، ص. 697). روشن است وقتی که در ادامه می‌گوید «قصیده‌یی دو سه» به او آموخته است، قصیده جزء ادب شمرده می‌شود، نه آداب.

- «و تاش و همة مقدمان نزدیک وی بودند و همگان را دندان‌مزد داد» (بیهقی، 1356، ص. 498)

«و تاش و همة آن قدما نزدیک وی بودند و همگان را دندان‌مزد داد» (بیهقی، 1401، ص. 379)

تاش سپاه‌سالار ری است و به همراه دیگر مقدمانِ لشکر در مهمانیِ طاهر دبیر بوده است، اما قدما چگونه نزد طاهر دبیر بودند؟ کاش مصححان توضیح می‌دادند که منظور از «آن قدما» کیست که آن را بر «مقدمان» ترجیح داده‌اند.

- «مواضعه بستدم و بدرگاه بردم و امیر را بزبان خادم آگاه کردم که مواضعه آوردم. مرا پیش خواند و مثال داد که کسی را بار نباید داد و مواضعه بستد و تأمل کرد» (بیهقی، 1356، ص. 886)

«مواضعه بستدم و به درگاه بردم و امیر را بزبان خادم آگاه کردم که مواضعه آوردم. مرا پیش خواند و مثال داد که کسی را نباید داد و مواضعه بستد و تأمل کرد» (بیهقی، 1401، ص. 695)

ماجرا روشن است. امیر برای خواندن مواضعه و تأمل در آن، دستور می‌دهد به کس دیگری اجازة ورود ندهند، اما با حذف «بار» معنای عبارت چیست؟ به چه کسی چه چیزی را نباید داد؟

- «اگر رای عالی بیند جواب مواضعه بنده نویسد و [خداوند] بخط عالی توقیع کند» (بیهقی، 1356، ص. 886)

«اگر رای عالی بیند جواب مواضعه بنده نویسد و به خط توقیع کند» (بیهقی، 1401، ص. 695)

در تصحیح فیاض، بیهقی به امیر می‌گوید اگر صلاح بدانید من جواب مواضعه را بنویسم و شما هم به خط خودتان توقیع کنید، اما با این تصحیح اولاً معلوم نیست چه کسی قرار است مواضعه را توقیع کند و ثانیاً مگر توقیع‌کردن بدون خط هم می‌شود؟

5-3. خوانش ناموجه متن

مصححان گاه در خوانش متن به خطا رفته‌اند. نمونه‌های زیر از این جمله است:

-«آنگاه بفرمود مهر کردند و پس به خادم دعا[گو] سپردند با نامه» (بیهقی، 1356، ص. 472)

 «آنگاه بفرمود مهر کردند و پس به خادم دعا سپردند با نامه» (بیهقی، 1401، ص. 355)

نوشته‌اند: «به نظر می‌رسد که خادم دعا شغلی رسمی بوده است» (بیهقی، 1401، ص. 355)؛ یعنی خادمی که کارش دعاکردن بوده است؟! گویندة این سخنان بوبکر سلیمانی، رسول خلیفه است که در ص 353 از او سخن گفته شده است. از سطر آخر ص 354 (چنان‌که خود مصححان هم در گیومه گذاشته‌اند) تا سطر دوم ص 356 از قول همین رسول است. رسول به‌جای اینکه بگوید خلیفه منشوری را که به نام مسعود نوشته بود به من سپرد، از باب احترام به امیر و تواضع، خود را «خادم دعاگو» می‌نامد؛ 7 چنان‌که در ادامه پس از سخن از دیگر خلعت‌ها می‌گوید: «و این همه در آن مجلس به من تسلیم کردند» (بیهقی، 1401، ص. 356).

-«و از پروان برفتند و هم‌چنین با شادی و نشاط می‌آمدند تا منزل بلق» (بیهقی، 1356، ص. 322)

«و از پروان برکفتند و هم‌چنین با شادی و نشاط می‌آمدند تا منزل بلق» (بیهقی، 1401، ص. 245) نوشته‌اند: «برکفتند یعنی باشتاب و شادمان و بر طبل و دهل زنان رفتند، به اصطلاح امروز کوبیدند و رفتند» (بیهقی، 1401، ص. 1040). این توضیح تناقض دارد: 1. چطور می‌شود هم باشتاب رفت و هم شادمانه بر طبل و دهل کوبید؟! 2. در اصطلاح امروز «کوبیدند و رفتند» چنین معنایی ندارد. امروز «کوبیدند و رفتند» یعنی با شتاب و بدون توقف رفتند؛ علاوه بر اینکه «برکفتن» در تاریخ بیهقی به کار نرفته، اما «برکوفتند» فقط یک بار و آن هم به معنی «حمله‌بردن» به کار رفته است: «میمنة علی تگین نماز پیشین بر میسرة خوارزمشاه برکوفتند و نیک بکوشیدند و هزیمت بر خوارزمشاه افتاد» (بیهقی، 1401، ص. 330). نیز «برکفتن» در هیچ‌یک از فرهنگ‌ها نیامده است و شاهدی هم در متون ندارد.

- «امروز که این تصنیف می‌کنم با این شغل است و بریدی برین مضموم» (بیهقی، 1356، ص. 358)

«امروز که این تصنیف می‌کنم با این شغل است و بریدی برین مضمون» (بیهقی، 1401، ص. 273)

مصححان در پا‌نوشت همان صفحه نوشته‌اند: «مضمون در اینجا به معنی ضمنی و درضمن است». «مضموم» یعنی «پیوسته» و منظور این است که علاوه بر شغلی که گفته شد، بریدی هم به آن شغل پیوسته شد؛ چنان‌که در این عبارت هم می‌بینیم: «چون رسولان را با مراد بازگردانیده شود با ایشان باید که رسولان آن جانب محروس مضموم گردند» (بیهقی، 1401، ص. 205). «مضموم گردند» یعنی بپیوندند؛ درحالی‌که «مضمون» به معنی محتواست و دو بار در تاریخ بیهقی به همین معنا به کار رفته است: «مضمون نامه‌ها معلوم ایشان می‌گردید» (بیهقی، 1401، ص. 6)، «بعینه همچنین بمن از بغلان نبشته بودند که مضمون این ملطفه‌ها چیست» (بیهقی، 1401، ص. 23). نکتة دیگر اینکه اگر «مضمون» به معنی مورد نظر مصححان می‌بود، دیگر «برین» لازم نداشت.

- «دیگر روز پگاه بر تخت نشست و بار دادند» (بیهقی، 1356، ص. 619)

«دیگر روز پگاه برنشست و بار دادند» (بیهقی، 1401، ص. 473)

«برنشستن» در تاریخ بیهقی همه‌جا به معنی «سوار بر اسب شدن» است. مصححان در پانوشتِ همان صفحه توضیح داده‌اند که «برنشستن این جا یعنی جلوس‌کردن بر تخت و مسند». چرا بیهقی باید همه‌جا یک فعل را به یک معنی به کار ببرد و استثنائاً در یکجا به معنی دیگر؟!

6-3. بی‌توجهی به جایگاه ذوق ادبی در تصحیح متن

یکی از مؤلفه‎‌های مهم در تصحیح متن بهره‎‌گیری از ذوق ادبی است، به‎‌ویژه آنجا که اغلب نسخه‎‌ها صورت درستی از کلمه یا عبارت و... به دست نداده‌اند. فیاض به‌خوبی از عهدة این مهم برآمده است، اما متأسفانه تصحیح جدید از ذوق ادبی چندان بهره‎‌ای ندارد. نمونه‌های زیر از این دست است:

- «بوسهل با جاه و نعمت و مردمش در جنب امیر حسنک یک قطره آب بود از رودی - فضل جای دیگر نشیند»  (بیهقی، 1356، ص. 223)

«بوسهل با جاه و نعمت و مردمش در خین امیر حسنک یک قطره آب بود- از روی فضل جای دیگر نشیند» (بیهقی، 1401، ص. 169)

«خین» در هیچ‌یک از نسخه‌ها نبوده است. در فرهنگ سخن هم ضبط نشده و در لغت‌نامه تنها به‌عنوان شکل دیگر «خون» در برخی از لهجه‌ها ثبت شده و این یعنی در هیچ‌کدام از متون، این واژه نیامده است؛ درحالی‌که «جنب» برای مقایسه‌ هم در تاریخ بیهقی به کار رفته است: «و این در جنب حقهای حاجب سخت اندک است» (بیهقی، 1401، ص. 317) و هم به فراوانی در متون دیگر؛ ازجمله:

در پیش رای پاکش و در جنب همتش

آن‌چنانت ره نمود ایزد به پاکی تا شدند

 

خورشید چون ستاره و دریا چو فرغرست
                    (معزی، 1318، ص. 127)

خرقه‌پوشان فلک در جنب تو ناپارسا
                       (سنائی، 1385، ص. 38)

 

به ‎‌نظر نمی‌رسد نادیده‌گرفتنِ این شواهد و وارد‌کردنِ این واژه در متن به‌صرف کاربرد آن در گویش محلی یک شهر موجه باشد.

- «و نکته‌یی چند سبک از هر دستی از آن بگویم که فایده‌هاست درین» (بیهقی، 1356، ص. 250)

«و نکتة چند سبک‌دستی از آن بگویم که فایده‌هاست درین» (بیهقی، 1401، ص. 190)

مصححان ضمن توضیح «سبک‌دستی» کنایه از شتاب و جلدی که با دست کنند، می‌نویسند: «ظاهراً می‌گوید گذرا و شتابان چند نکتة ساده بگویم و بگذرم» (بیهقی، 1401، ص. 993). اگر چنین می‌بود یا باید «با سبک‌دستی» به کار می‌برد و یا «سبک‌دست»؛ زیرا در زبان فارسی، «سبک‌دستی» ساخت قیدی ندارد؛ علاوه بر آنکه «از هر دستی» از عبارت‌های پرکاربرد تاریخ بیهقی است: «و حاضرانی که بودند از هر دستی برتر و فروتر» (بیهقی، 1401، ص. 2)، «و آلت سفر از هر دستی» (بیهقی، 1401، ص. 13)، «و سیصد پاره بلور از هر دستی» (بیهقی، 1401، ص. 412) و ... .

- «و قلعت همچنین عروسی بکر بود»  (بیهقی، 1356، ص. 703)

«و قلعت همچنین عروس بر کار بود» (بیهقی، 1401، ص. 535)

مصححان توضیح داده‌اند که معنی این است که «همچنان آراسته و دست‌نخورده مثل عروس بر جای بود» (بیهقی، 1401، ص. 1214). باید گفت این همان معنی «عروسی بکر» است، اما «برکار بودن عروس» یعنی چه؟ و جایی چنین تعبیری دیده شده است؟

- «مدد باید کرد و از ما امید داد این گرگ پیر را تا آن کار چون حسنک ساخته آید در چهار و پنج ماه» (بیهقی، 1356، ص. 934)

«مدد باید کرد و از ما امید داد این گرگ پیر را تا آن کار چون جنگ ساخته آید در چهار پنج ماه» (بیهقی، 1401، ص. 739)

فیاض (نک: بیهقی، 1356، ص. 934، پانوشت 10) توضیح داده که «عبارت "چون حسنک" ظاهراً و بلکه یقیناً غلط است و صحیح آن "چون چنگ" است به معنی درست و بقاعده». مصححان آن را تبدیل به «چون جنگ» کرده و نوشته‌اند ضبط و معنی پیشنهادی فیاض را دلپذیر نیافته و «چون جنگ» را به معنی کاری به اهمیت یک جنگ ترجیح می‌دهند (نک: بیهقی، 1401، ص. 1286-7). به نظر می‌رسد مصححان متوجه منظور متن نشده‌اند که آن را «به اهمیت یک جنگ» دانسته‌اند. باتوجه ‌به متن، امیر می‌خواهد کار سامان گیرد و برای همین می‌گوید باید این گرگ پیر را از ما امید داد. در تأیید ذوق سلیم فیاض که «چون چنگ» را صحیح دانسته، این ابیات نیز درخور توجه است:

شکر ایزد را کان انده و آن غم بگذشت

مطربا بهر خدا زخمة مستانه بزن

 

کار چون چنگ شد و انده چون کوه چو ذر
                     (فرخی، 1371، ص. 143)

تا ز زخمة خوش تو ساخته چون چنگ شویم
                       (مولانا، 1375، ص. 624)

 

- «شِکَر» خادم را معلوم نیست بر چه اساسی «شُکر» حرکت‌گذاری کرده‌اند (بیهقی، 1401، ص. 744). گفتنی است که نام خادمان معمولاً چیزهای خوشایند بوده است؛ مانند عنبر و لالا و جوهر و ... شِکَر یکی از همین نام‌های خوشایند و از نام‌های عام غلامان بوده و شاعران با آن مضمون‌سازی هم کرده‌اند (نک: کانال تلگرامی میلاد عظیمی[1]). نکتة دیگر اینکه احتمالاً آسانی تلفظ هم در این نام‌‌گذاری‌ها بی‌تأثیر نبوده است؛ درحالی‌که «شُکر» به‎‌خاطر داشتن دو حرف ساکن متوالی، تلفظ آسانی ندارد. در تاریخ بیهقی «بشارت» که می‌توان آن را در راستای همین نام‌های خوشایند و خوش‌تلفظ شمرد هم آمده است: «و کلیدها بدست خادمی است که او را بشارت گویند» (بیهقی، 1401، ص. 111).

  1. نتیجه‎‌گیری

تصحیح متنی چون تاریخ بیهقی نیازمند دانش چندوجهی مصحح و ابزارهای مختلف این حوزۀ مطالعاتی است و انتظار می‎‌رود باتوجه‌به جایگاه ممتاز این اثر، دقت و احتیاط لازم صورت گیرد تا اثری سخته عرضه گردد و گامی روبه‌جلو در زمینۀ بیهقی‎‌پژوهی برداشته شود و راه برای پژوهش‎‌های بعدی هموارتر گردد.

در پی خوانش انتقادی آخرین ویراست تصحیح یاحقی و سیدی از تاریخ بیهقی، برآورد نگارنده این است که برخی از عمده‎‌ترین معیارهای یک تصحیح علمی و جامع نادیده انگاشته شده است. در تصحیح یک متن شاخص، توجه به برخی مؤلفه‎‌ها ضرورت ویژه‎‌ای دارد؛ مؤلفه‎‌هایی چون در نظر داشتن بافت هنجارمند معنایی متن، توجه و تأکید بر سبک اثر، توجه به ارزش بسامد شواهد، جرح و تعدیل‎‌های موجه و درک اهمیت جایگاه ذوق ادبی در تصحیح متن که به نظر می‎‌رسد در تصحیح یاحقی و سیدی از تاریخ بیهقی به این مؤلفه‎‌ها توجه چندانی نشده و به موازات آن، بدخوانی‌ها‌یی صورت گرفته که در اغلب موارد به ناسازواری‎‌های متن انجامیده است. نکتة شایان توجه این  است که اختلاف ضبط‌هایی که در تصحیح جدید دیده می‌شود، در اکثر موارد همان‌هایی است که در اختیار فیاض بوده و او آنها را مناسب ندیده و به پانوشت منتقل کرده است.

اگر قرار بود همۀ نشانه‎‌های عدول از هنجارهای یک تصحیح قاعده‎‌مند را در تصحیح یاحقی و سیدی از تاریخ بیهقی نشان دهیم، سخن به درازا می‎‌کشید؛ ازاین‌رو ذیل چند مدخل اصلی کوشیدیم نابسندگی این تصحیح را یادآور شویم. نگارنده امیدوار است این مقاله بتواند موجب دقت بیشتر مصححانِ متون ارزشمند ادب فارسی و نیز انگیزه‌ای برای ویراست مجدد تصحیح تاریخ بیهقی ازسوی مصححان آن شود.

پی‌نوشت‌ها

  1. مصححان بعضی جاها نام فیاض را نیاورده‌اند؛ ازجمله: (بیهقی، 1401، ص. 230، پانوشت 5؛ بیهقی، 1401، ص. 519، پانوشت 10؛ بیهقی، 1401، ص. 524، پانوشت 2)

بعضی جاها توضیح فیاض را نیاورده‌اند؛ ازجمله:

توضیح فیاض در پانوشت 3 ص 76 در بارة «دانستند» (نک: بیهقی، 1356، ص. 76)

توضیح فیاض در پانوشت 4، ص. 307 دربارة احتمال «نکته‌یی و نادره‌یی» (نک: بیهقی، 1356، ص. 307)

حدس فیاض در پانوشت 2 ص 369 دربارة «شاید باسکند اوستاد» بوده (نک: بیهقی، 1356، ص. 369)

و از همه مهم‌تر در یک جا پس از دادن نسخه‌بدل‌ها نوشته‌اند:«با این ضبط و به رغم توضیح فیاض معنا روشن است و گویا اشاره است به نامه‌ای که قدرخان در پاسخ نامة مسعود نوشته است، هرچند ذکر آن در این کتاب نیامده است» (بیهقی، 1401، ص. 213. پانوشت 3). با این توضیح خواننده می‌پندارد مصححان موفق به کشف نکته‌یی شده‌اند که فیاض از آن غافل بوده؛ اما با رجوع به فیاض (نک: بیهقی، 1356، ص. 280، پانوشت 2) روشن می‌شود که این توضیح فیاض است: «شاید "چنان نبشت" اشاره به نامه‌یی است که خان به مسعود نوشته بوده است، اما از آن در این کتاب ذکری نیست».

  1. 2. «آنجا قومی‌اند نابکار و بی‌مایه» (بیهقی، 1401، ص. 46)

«و آن دو خامل ذکر کم‌مایه فریفته شدند» (بیهقی، 1401، ص. 215)

  1. قلب و میمنه و میسره و جناح‌ها و مایه‌دار و ساقه و مقدمه راست می‌رفتند» (بیهقی، 1401، ص. 481)

  «وخداوند به سعادت به بلخ بنشیند و مایه‌دار باشد» (بیهقی، 1401، ص. 565)

  1. ازجمله: «کار رفتن می‌ساختند و علامتها فرو می‌گشادند» (بیهقی، 1401، ص. 651) و «برخیز کار رفتن بساز که من پس‌فردا به‌همه حالها سوی غزنین بازروم» (بیهقی، 1401، ص. 504)
  2. مصححان در ویراست قبلی «کاردست» را واژه‌ای نویافته به معنی بهانه و دستاویز شمرده بودند (نک: بیهقی، 1388، ص. 946)، اما در ویراست تازه، توضیحات را حذف کرده و فقط واژه را باقی گذاشته‌اند.
  3. ازجمله: «و بدان که من انتقام و تشفی را از معایب روزگار مردان شمرم» (منشی، 1362، ص. 287) و «پادشاه در مذهب تشفی صلب باشد و در دین انتقام غالی» (منشی، 1362، ص. 294) و چنان‌که ملاحظه می‌شود در هر دو شاهد با «انتقام» به کار رفته است.
  4. اینکه گوینده در مقابله با امیر، خود را «خادم» بخواند در متون دیگر نیز شاهد دارد؛ ازجمله در چهارمقاله در داستان محمد بن زکریای رازی که به شیوه‌ای خاص امیرمنصور سامانی را معالجه می‌کند. وی وقتی به امیر سامانی نامه می‌نویسد، خود را «خادم» می‌خواند: «خادم علاج آغاز کرد و آنچه ممکن بود به جای آورد» (نظامی عروضی، 1388، ص. 189).

[1]. https://t.me/n00re30yah

References

Adinehkalat, F., & Saket, S. (2011). A Critical study and Analysis of the New Edition of Tarikh Beihaqi. New Literary Studies, 44(1), 149-177. https://doi.org/10.22067/jls.v44i1.11688 [In Persian].
Anvari, H. (2002). Sokhan Compact Dictionary. Sokhan Publication. [In Persian].
Beyhaghi, A. (1977). Bayhaqi's History (corrected by A. A. Fayyaz). Ferdowsi University of Mashhad. [In Persian].
Beyhaghi, A. (2009). Bayhaqi's History (corrected by M. J. Yahghghi & M. Seyyedi). Sokhan Publication. [In Persian].
Beyhaghi, A. (2022). Bayhaqi's History With full revisions & additions & Corrections (Corrected by M. J. Yahghghi & M. Seyyedi). Sokhan Publication. [In Persian].
Farrokhi Sistani, A. b. J. (1992). Hakim Farrokhi Sistani's Divan (corrected by M. Dabirsiyaghi). Zavvar Publication. [In Persian].
Mohammadi, Y., & Parsa, S. A. (2020). Investigating the Accuracy of the Recording of the Farsi Poems of Tarikh- e Baihaqi in Two Versions of Fayyaz and Yahaghi–Seyedi. Textual Criticism of Persian Literature, 12(3), 19-47. https://doi.org/10.22108/rpll.2020.121006.1648 [In Persian].
Mohammadi, Y., & Parsa, S. A. (2021). Criticism and evaluation of the weight of Persian poems of Beyhaqi History in the correction of Yahaghghi-Seyyedi. Critical Studies in Texts and Programs of Humanities Scinces, 9, 431-453. https://doi.org/10.30465/crtls.2021.30661.1831 [In Persian].
Moezzi, M. b. A. (1939). Amir Moezzi's Divan (corrected by A. Iqbal). Islamiyyeh bookstore. [In Persian].
Monshi, A. N. (1983).  Kalīla wa-Dimna (corrected by M. Minovi). University of Tehran. [In Persian].
Nezami Aroozi, A. b. O. (2009). Four essays (corrected by M. Qazvini & re-edited by M. Moin). Moin Publication. [In Persian].
Rastgari, R. (2016). A critical review of Yahaqqi-Seyydi’s edition of the Tarikh-e Beyhaqi. Heritage of
Mirror, 14(1), 207-231. https://ensani.ir/fa/article/499950 [In Persian].
Rumi, J. M. (1996). Divan-i Shams-i Tabrizi (corrected by B. Foruzanfar). Rad. [In Persian].
Sana'i, M. (2006). Sana'i's Divan (corrected by M. T. Modarresrazavi). Sana’I Publication. [In Persian].
Seyedghasem, L. A. (2013). Critique on Different Manuscripts of Tarikh-e Beyhaghi Focusing on Word Order and Expediency. New Literary Studies, 46(4), 135-148. https://doi.org/10.22067/jls.v46i4.24194 [In Persian].
Textual Criticism of Persian Literature
Volume 16, Issue 3 - Serial Number 63
September 2024
Pages 37-54

Files

Share

How to cite

Statistics