New Forgotten Findings by Nezari Qohestani, Naser Bajaei Shirazi, and Jalaluddin Atighi

Document Type : Research Paper

Authors

1 Ph.D. in Persian Language and Literature, Department of Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Lorestan University, Khorramabad, Iran

2 Master of Persian Language and Literature, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Persian Literature and Foreign Languages, Tabriz University, Tabriz, Iran

10.22108/rpll.2025.143279.2395

Abstract

This research investigates newly discovered poems by the poets Nazari Qohestani, Nezari Bajaei Shirazi, and Jalaluddin Atighi, which have been overlooked in literary sources. Using a descriptive-analytical method, the study first focuses on a ghazal by Nezari Qohestani, a skilled poet of the Seventh century and first quarter of the eighth century AH. He has a collection of poetry that has been edited and published by Mazaher Musafa. In Anis al-Khalwah wa Jalis al-Salwah, five ghazals by him are included, one of which is not found in his published divan. Next, a ghazal and a quatrain by Naser Bajaei Shirazi, a contemporary of Saadi, are analyzed. A short divan has been published by Mahmoud Madaberi, and some ghazals have also been compiled by Milad Azimi. However, in Anis al-Khalwah wa Jalis al-Salwah, a ghazal by him is mentioned that is not present in any of these compilations, along with a newly discovered quatrain from Tazkarat al-Shu'ara (a manuscript from the Malek Library, number 5319). Finally, three ghazals by Jalaluddin Atighi, a poet of the Seventh and eighth centuries AH, are analyzed. His poetry collection has been published in photo-reprint form from a manuscript in the Fateh Library in Turkey. Eighteen ghazals by Atighi are mentioned in the poetic anthology Mounes al-Oshaq wa Tuhfat al-Afaq two of which are newly discovered, along with another new ghazal attributed to him in Anis al-Khalwah wa Jalis al-Salwah. This research emphasizes the importance of identifying and documenting newly discovered poems and contributes to the richness of Persian literature.
Keywords: Newly Discovered Poems, Nezari Qohestani, Naser Bajaei, Jalaluddin Atighi.
Introduction
The book Anis al-Khalwah wa Jalis al-Salwah, an ancient anthology of Persian literature, dates back to a historical period when Persian poetry and prose reached their pinnacle of flourishing. This work, which was kept as number 1670 in the library of Ayasofya in Istanbul, has now been transferred to the Suleymaniye Library. Afshin-Vafayi and Moradi, in an extensive and valuable introduction to the photographic edition of this anthology, discuss its history and significance, noting that it was compiled by Musafer ibn Naser Malatawi for the study of his Lord Son, Ziya al-Din Amir Mahmoud (Afshin-Vafayi & Moradi, 2010, p. 85). Additionally, Mounes al-Oshaq wa Tuhfat al-Afaq is another important literary anthology compiled and written in the 9th century Hijri by Sulayman Qonavei. This work includes a collection of poems, ghazals, tarji'at, a technical ode called ‘Raieyeh’, pieces, and several quatrains and masnavis, drawing from the works of various poets from the 6th to the 9th centuries (Yalmeha & Jamshidi, 2021, p. 5). The total number of verses in this anthology reaches 11,600, indicating its literary richness. These two anthologies are significant not only historically but also literarily, as they contain numerous poems from both well-known and anonymous poets. Considering that these works can serve as a rich source for literary and historical research, it is worth investigating them more closely to illuminate new dimensions of Persian literature.
Materials and Methods
The present study was conducted using a descriptive-analytical method. Accordingly, the manuscripts of Anis al-Khalwah wa Jalis al-Salwah and Mounes al-Oshaq wa Tuhfat al-Afaq were used as the basis for the study. Other manuscripts and printed copies were also used to confirm or reject the attributions that were examined.
Research Findings
This research, based on historical and literary sources, has examined newly discovered poems by three poets. On this basis, poems by Nezari Qohestani, Nasser Bejei Shirazi, and Jalaluddin Atighi have been obtained that are not in their poetry divans. Based on the studies conducted, these poems were not found in poetry collections, tazkaras, or other literary texts under the name of anyone else. Therefore, based on the poetry anthologies of Anis al-Khalwah wa Jalis al-Salwah and Mounes al-Oshaq wa Tuhfat al-Afaq, the poems in question in this research can be considered newly discovered poems by the aforementioned poets. The newly discovered poems are as follows:

A newly discovered ghazal by Nezari Qohestani has been mentioned in Anis al-Khalwah wa Jalis al-Salwah. This ghazal did not appear in Nezari 's printed divan.
A newly discovered ghazal and a rubai from Nasser Bajaei Shirazi are mentioned, which are not in the short divan of Mahmud Modabari and the collections of Milad Azimi. The ghazal in question is separate from the seven ghazals that Milad Azimi mentioned from Anis al-Khalwah wa Jalis al-Salwah.
A newly discovered ghazal from Jalaluddin Atighi was found in Anis al-Khalwah wa Jalis al-Salwah. In addition, two other newly discovered ghazals from Jalaluddin Atighi are mentioned in Mounes al-Oshaq wa Tuhfat al-Afaq, which are not in the only edition of his poems.

Discussion of Results and Conclusions
The basis of the present study is mainly two manuscripts of Anis al-Khalwah wa Jalis al-Salwah and Mounes al-Oshaq wa Tuhfat al-Afaq. Anis al-Khalwah wa Jalis al-Salwah includes many poems by various poets. This poetry anthology is a valuable source for finding new poems by poets. This is also true in relation to Mounes al-Oshaq Wa Tuhfat al-Afaq. The present study claims that there is a newly discovered ghazal by Nezari Qohestani, Nasser Bajeai Shirazi, and Jalaluddin Atighi each in the text of Anis al-Khalwah wa Jalis al-Salwah. These three ghazals do not appear in any of the divans or collections of poems by these poets that have been written in the form of articles. In addition, two newly discovered ghazals by Jalaluddin Atighi are recorded in Mounes al-Oshaq wa Tuhfat al-Afaq, which are not included in the photocopy of his divan. Furthermore, in the preface to the photocopy of Divan Atighi and other studies written in this regard, there is no mention of these ghazals. Furthermore, in the manuscript anthology of the Malek Library called Tazkarat al-Shu'ara, number 5319, a quatrain by Nasser Bajeai Shirazi is quoted that does not appear in any of his poetry collections.
 

Keywords

Main Subjects

Full Text

. مقدمه

انیس‌الخلوه و جلیس‌السلوه، سفینه‌ای است کهن متعلق به حدود سال 800 ق. افشین وفایی و مرادی بر چاپ عکسی این سفینه مقدمه‌ای مبسوط و ارزشمند نوشته‌اند که به صورت مقاله هم چاپ شده است. در ابتدای این مقدمه چنین آمده است: «سفینۀ کهنی از شعر و نثر به نام انیس‌الخلوة و جلیس‌السلوة به شمارۀ 1670 در کتابخانۀ ایاصوفیۀ استانبول نگهداری می‌شده که اکنون به کتابخانۀ سلیمانیه منتقل شده است. این سفینه را مسافربن ناصر ملطوی برای مطالعۀ مخدوم‌زادۀ خود ضیاالدین امیر محمود فرزند امیر جلال‌الدین عمربک گردآوری کرده است» (افشین وفایی و مرادی، 1389، ص. 85). مونس‌العشاق و تحفۀ‌الآفاق نیز سفینه‌ای است متعلق به سدۀ نهم هجری که سلیمان قونوی آن را گردآوری و کتابت کرده است: «سفینۀ مونس‌العشاق و تحفۀ‌الآفاق در اصل مشتمل بر قصاید، غزلیات، ترجیعات، قصیدۀ مصنوع رائیه، قطعات و تعدادی رباعی و مثنوی است که از آثار برخی شاعران سده‌های ششم، هفتم، هشتم و نهم بهره برده است» (یلمه‌ها و جمشیدی، 1400، ص 5). تعداد ابیات این سفینه 11600 بیت شمرده شده است (نک: ‌ یلمه‌ها و جمشیدی، 1400، ص. 5). این دو جنگ از نظر تاریخی و ادبی حائز اهمیت هستند و در هردوی آن‌ها اشعار بسیاری از شاعران شناخته شده و گمنام ذکر شده است.

  1. پیشینة پژوهش

در ارتباط با غزل‌های نزاری قهستانی و جلال‌الدین عتیقی مقاله یا پژوهش مستقلی پیدا نشد اما در ارتباط با جُنگ‌های انیس‌الخلوه و جلیس‌السلوه و مونس‌العشاق و تحفۀ‌الآفاق به دو پژوهش دست یافتیم:

نخست مقالۀ «معرفی سفینۀ انیس‌الخلوه و جلیس‌السلوه» از محمد افشین وفایی و ارحام مرادی (نک: افشین وفایی و مرادی، 1389). این مقاله که مقدمۀ چاپ عکسی سفینه نیز هست (نک: ملطوی،1390)، سفینۀ مدنظر را کامل و مبسوط معرفی کرده است.

دوم مقاله‌ای با عنوان «معرفی نسخۀ خطی سفینۀ مونس‌العشاق و تحفۀ‌الآفاق از سلیمان قونوی» نوشتۀ احمدرضا یلمه‌ها و راضیه جمشیدی (نک: یلمه‌ها و جمشیدی، 1400). در این مقاله، شرح مبسوطی از ویژگی‌های نسخۀ مونس‌العشاق و شاعران مندرج در آن به صورت آماری آمده است.

 در ارتباط با غزل‌های ناصر بجه‌ای نیز سه پژوهش به دست آمد: نخست دیوانچه‌ای از ناصر بجه‌ای شیرازی به تصحیح محمود مدبری. این دیوانچه در ناموارۀ دکتر محمود افشار، جلد نهم به چاپ رسیده است (مدبری، 1375، ج. 9/5291-5290).

دوم مقاله‌ای از میلاد عظیمی منتشر شده در نشریۀ بخارا با عنوان «آویزه‌ها (38)» که هفت غزل از ناصر بجه شیرازی را معرفی می‌کند (نک: عظیمی، 1396، ص. 214-211). این هفت غزل درست پشت سر هم در جنگ خطی انیس‌الخلوه و جلیس‌السلوه آمده است. غزل مدنظر این پژوهش در مقالۀ عظیمی از قلم افتاده است.

سوم نوشتاری دیگر از میلاد عظیمی با عنوان «آویزه‌ها (33)» که در ذیل دو مطلب از آن اشعار نویافتۀ ناصر را بررسی می‌کند (عظیمی، 1395).

  1. روش پژوهش

پژوهش حاضر با روش توصیفی-‌تحلیلی انجام شده است؛ بر این اساس، نسخه‌های خطیِ انیس‌الخلوه و جلیس‌السلوه و مونس‌العشاق و تحفۀ‌الآفاق مبنای پژوهش قرار گرفت. همچنین در تأیید یا رد انتساب‌هایی که بررسی شد، از نسخه‌های خطی و چاپی دیگر نیز استفاده شده است.

  1. بحث و بررسی

دیوان‌های شاعران بر اساس نسخ خطی که از آنان به جا مانده، تصحیح می‌شوند. بااین‌حال، گاهی پیش می‌آید که نسخۀ دست‌نویس از شاعری به جا نمانده است یا این‌که شعر یا اشعاری در نسخه‌های دست‌نویس شاعران ذکر نشده است. در این زمینه، با رعایت جوانب احتیاط پژوهشی، می‌توان از سفینه‌های شعری بهره‌مند شد. در ارتباط با شاعرانی که نسخة دست‌نویس از آنان به جای نمانده است، جنگ‌های شعری، تذکره‌ها، متون نثر، کتب تاریخی و متونی از این قبیل ‌می‌تواند یاری‌دهنده باشد. چه بسا شعری از یک شاعر تنها در یک متن به جای می‌ماند و از این گذرگاه به دیوان چاپی او راه می­یابد. در این پژوهش، یک غزل از نزاری قهستانی، یک غزل و رباعی از ناصر بجه‌ای شیرازی و سه غزل از جلال‌الدین عتیقی بررسی می‌شود. تصاویر نسخۀ خطی این اشعار در بخش یادداشت‌ها آمده‌اند. 1

1-4. نزاری قهستانی

«حکیم سعدالدین بن شمس‌الدین بن محمد نزاری بیرجندی قهستانی از شاعران معروف قرن هفتم و هشتم هجری است» (صفا، 1396، ج. 3/731، 732). «ولادت نزاری در اواسط قرن هفتم و نزدیک به سال 650 هجری اتفاق افتاد» (صفا، 1396، ج. 3/734). مظاهر مصفا سال ولادت نزاری را 645 هجری‌قمری ذکر می‌کند (نک: نزاری، 1371، ص. 14). او تخلص نزاری را در اشعارش برگزیده و به کار برده است. در بیان علت این تخلص، صاحب تذکرۀ هفت اقلیم می‌گوید: «بعد از فوت المستنصر، اسماعیلیه دو فرقه شدند. زمره‌ای بنا بر اصل مذهب که اعتبار نص اول دارد، به امامت نزاری قایل گشتند و به نام او خلق را دعوت کردند. مثل حسن صباح و اتباعش و نزاری نیز آن مذهب داشته و باعث این بوده» (رازی، 1389، ج. 2/866). ذبیح‌الله صفا معتقد است که نزاری نام فامیل او بوده و همان را تخلص گرفته است: «نزاری که به صورت تخلص گوینده در اشعارش به کار رفته، عنوان خاندان اوست و او پسر عمی همنام خود (یعنی به نام سعد‌الدین) داشته که او هم عنوان نزاری داشت و در دربار شاهان آل کرت صاحب مقامی ارجمند بود» (صفا، 1369، ج. 3/734). فصیح خوافی در ارتباط با مرگ حکیم نزاری، آن را در ذیل حوادث سال 721 هجری قمری برمی‌شمرد: «وفات حکیم نزاری قهستانی شاعر (و لقب او سعدالدین بود) و او از بیرجند است از نسل علاالدین ملحد و مرید نزاری مستنصر اسماعیلی بود و دایم به شرب خمر مشغول» (خوافی، 1339، ص. 33). «کلیات دیوان نزاری مشتمل است بر قصاید، غزلها، ترکیبات، ترجیعات، مقطعات و مثنوی‌های دستورنامه (به بحر متقارب) و ادب‌نامه بر همان بحر، سفرنامه به بحر رمل مسدس مقصور و ازهر و مزهر بر وزن و به تقلید شیرین و خسرو، مثنوی مناظرۀ روز و شب و مکاتبات منظوم». (صفا، 1369، ج. 3/740).

دیوان حکیم نزاری قهستانی را مظاهر مصفا بر اساس نُه نسخۀ خطی کهن و معتبر و متن ماشین‌شدۀ رسالۀ دکتری رضا مجتهدزاده تصحیح کرده است. بر مبنای گفته و آدرس نسخی که مصفا از آنها استفاده کرده، تمامی نسخ ناقص هستند و نسخه‌ای کامل از نزاری در دست نیست. از همین‌رو، او در تصحیح متن، شیوۀ التقاطی را در پیش گرفته است و در این ارتباط می‌گوید: «شیوۀ تصحیح در این دیوان التقاطی است و جزین با این همه نسخه که در دست است، به گمان من راهی دیگر در پیش نمی‌توان گرفت؛ زیرا هیچ یک از نسخه‌ها کامل نیست. نسخه‌ها مکمل دیگریست، حتی بسیاری از غزل‌ها با هیچ یک از نسخه‌ها به تنهایی کامل نمی‌شود. نسخه‌ها بعضی منتخب است و بعضی ناقص و ناتمام». (نزاری، 1371، ص. 406).

ده نسخۀ استفاده‌شدۀ مصفا بدین شرح هستند:

  1. «نخ (= نخجوانی). نسخۀ خطی دیوان نزاری متعلق به مرحوم حاج محمد نخجوانی که به کتابخانۀ ملی تبریز اهدا کرده است». (نزاری، 1371، ص. 409). تاریخ کتابتی که برای این نسخه ذکر شده، 894 است.
  2. : قن (= قدیمی ناقص). نسخۀ خطی بسیار کهنۀ ناتمام در بیست و هشت ورق (= 56 صفحه و هر صفحه شامل 30 بیت) قریب به یک‌هزار و هفتصد بیت. به خط نسخ تعلیق. تاریخ کتابت و کاتب معلوم نیست» (نزاری، 1371، ص. 410).
  3. «ب1 (= بریتش موزیوم. نسخۀ اول). نسخه‌ای خطی متعلق به موزۀ بریتانیا به شمارۀ (or7909) به خط نسخ تعلیق و عنوان‌ها به نسخ، دارای دویست و پنجاه و هشت ورق (= 516 صفحه هر صفحه دارای هجده بیت) قریب به نه هزار و پانصد بیت. با اول و آخر افتاده. بی‌ترتیب الفبایی. تاریخ و کتابت آن معلوم نیست» (نزاری، 1371، ص. 411).
  4. «ب2 (= بریتش موزیوم نسخۀ دوم). نسخۀ خطی متعلق به موزۀ بریتانیا به خط نسخ تعلیق دارای دویست ورق (= 400 صفحه هر صفحه 18 بیت) قریب هفت هزار و پانصد بیت مرتب به ترتیب الفبایی در قافیه» (نزاری، 1371، ص. 413). این نسخه نیز ناتمام است.
  5. «ملک (= کتابخانۀ ملک). نسخۀ خطی متعلق به کتابخانۀ ملک به شمارۀ 5305 در دویست و نه ورق (= 418 صفحه که هر صفحه را از پانزده تا بیست و سه بیت است) قریب هشت هزار و پانصد بیت به خط نسخ تعلیق» (نزاری، 1371، ص. 414). این نسخه را حدوداً متعلق به قرن یازدهم می‌دانند.
  6. «ملی (= کتابخانۀ ملی). نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی (= ملتی) به شمارۀ 451 با سیصد و بیست و سه ورق (= 646 صفحه، نیم ورق اول و نیم‌ورق آخر سپید است و هر صفحه 15 بیت است) قریب ده هزار بیت به خط نسخ تعلیق است و عنوان‌ها نسخ است. تاریخ تحریر و کاتب معلوم نیست. این نسخه شامل غزل‌های حکیم است و چند ورق اول آن افتاده است» (نزاری، 1371، ص. 416-415).
  7. «لن (= لنین گراد). نسخۀ خطی متعلق به کتابخانۀ موسسۀ فرهنگی ملت‌های آسیا در لنین‌گراد به شمارۀ A.972 در یکصد و سی ورق». نسخه ترقیمه ندارد.
  8. «من (= منتخب ناقص نابسامان). نسخۀ خطی ناقص نابسامان به خط نسخ تعلیق شکسته دو سه گانه (چند ورق به خط نسخ پاکیزه) یکصد و سی ورق (= 262 صفحه و هر صفحه دارای 12 بیت) قریب به سه هزار بیت» (نزاری، 1371، ص. 418-417).
  9. «مجلس (= کتابخانۀ مجلس شورا). نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس شورا به خط نسخ پاکیزه با جدول‌بندی، در یکصد و نود ورق (= 380 صفحه و هر صفحه شانزده هفده بیت) بیش از شش هزار بیت» (نزاری، 1371، ص. 418). این نسخه هم کاتب و تاریخ کتابت ندارد.
  10. «مج (= مجتهدزاده). نسخۀ ماشین‌شدۀ پایان‌نامۀ دکتر سیدعلی‌رضا مجتهدزاده در 811 صفحه، 630 صفحه متن و 181 صفحه مقدمه» (نزاری، 1371، ص. 419).

بر همین مبنا با رعایت جوانب احتیاط پژوهشی می‌توان بر آن بود که بسیاری از اشعار نزاری می‌تواند در نقص نسخه‌ها گم شده باشد و محتملاً یکی از این اشعار همین غزل نویافته است.

 

2-4. غزلی نویافته از نزاری قهستانی در انیس‌الخلوه و جلیس‌السلوه

در انیس‌الخلوه و جلیس‌السلوه، غزل‌هایی از سیدالشعرا نزاری قهستانی با مطلع­های ذیل آمده است:

روزگاریست که در خاطرم آشوب فلانست/ روزگارم چو سر زلف پریشانش از آنست» 2 (ملطوی، بی‌تا، برگ 311پ)، چه محنتست که از عاشقی به ما نرسید/ کجا شدیم که صد فتنه در قفا نرسید» (ملطوی، بی‌تا، برگ 312پ)، ما را بدام عشق درافکند دیده باز/ باری نکردمی بکس این شوخ دیده باز» (همان. برگ 313ر) و «آوازه درافتاده که باز آمدم از می/ بهتان صریحست، من و توبه  کجا؟ کی؟» (ملطوی، بی‌تا، برگ 313پ).

غزلی تازه یافته از نزاری قهستانی در جنگ شعری انیس‌الخلوه یافتیم که در دیوان چاپی نزاری قهستانی نیامده است. این غزل در بحر مجتث مخفف مخبون محذوف در کنار چهار غزل دیگر از نزاری در برگ‌های 308 تا 320 آمده است. بیت نخست این غزل در مقالۀ افشین وفایی و مرادی تصحیح شده اما  به نو بودن آن اشاره‌ای نشده است (نک: افشین وفایی و مرادی، 1389، ص. 308). غزل مدنظر این است:

بدان امید که روزی کنم وصال تو حاصـل
به احتیاط نکــــردم نظـــر به کار تو آری
هزار نقـــش مخالف چو روزگار مشعــبد
دریغ کشتی عمـرم که غرق گشت و نیامـد
به هرزه در ســر دل کردم آب روی، دریغا
هزار بار بزنهار توبــــه رفـــته‌ام از عشـق
به غایتی خجـــلم زین خطا که زهره ندارم
نزاریا چو دل از دست شد تقیه مکن زانک

 

دریغ عمر که کردم به هرزه در ره باطل
غبار عشق حجابست پیش دیدۀ عاقل
به من نمود به صد دست و من ز فعل تو غافل
ز بحر عشق تو یک تختۀ امید به ساحل
که خاک بر سر من تا چه می‌کنم به چنین دل
به آب توبه ولیک از سرم نمی‌رود این گل
که سر ز پیش برآرم میان جمع محافل
که عاشقی به تو معروف شد چو سحر به بابل!
                  (ملطوی، بی‌تا، برگ 312ر).

نویسندگان این پژوهش غزل مزبور را در هیچ نسخۀ خطی یا چاپی دیگری ندیده‌اند و تنها منبعی که آن را ذکر کرده، همین انیس‌الخلوه است؛ بنابراین با استناد به این متن، غزل فوق نویافته تلقی می‌شود.

نیز در غزلی با مطلعِ چه محنتست که از عاشقی به ما نرسید/ کجاشدیم که صد فتنه در قفا نرسید، بیتی اضافه بر دیوان شعری او (نک: نزاری، 1371، ص. 1187) در انیس‌الخلوه ذکر شده است. بیت انیس‌الخلوه این است:

به خویشتن نتواند رسید دوست به دوست

 

به پادشاه کسی جز به پیشوا نرسید
            (ملطوی، بی‌تا، برگ 312 پ).

در باقی غزل‌ها بیتی افزون بر دیوان نزاری یافته نشد.

3-4. ناصر بجه‌ای شیرازی

ناصرالدین بجّه‌ای شیرازی (بجه قصبه‌ای از متعلقات رامجرد) بیشتر در شیراز زیسته و از معاصران سعدی است. «ناصر اصلش از قریۀ بجه مضاف به شیراز شاعریست نکته پرداز» (سلیم بهوپالی، 1390، ج. 2/1036). در تذکرۀ صبح گلشن به همین اشارت کوتاه و دو بیت اکتفا شده است. صاحب تذکرۀ هفت اقلیم با اشاره به هم‌عصری او با سعدی می‌گوید: «شعر کم از وی شهرت گرفته [است]» (رازی، 1389، ج. 1/215). دیوانش در دست نیست و در اشعارش تاثیر سبک و سخن سعدی و مولوی دیده می‌شود. وفاتش را به سال ۷۱۵ قمری در شیراز نوشته‌اند.

محمود مدبری با استناد بر چند جنگ‌ و تذکره، ۸۱۵ بیت از اشعار ناصر بجه‌ای را بازیافته و در سال 1375 دیوانچه‌ای از اشعار او ترتیب داد: «دیوان اشعار ناصر بجه‌ای مانند بسیاری دیگر از شاعران در دست نیست؛ اما مسلم است که در قرن‌های هشتم و نهم مشهور بوده به‌طوری‌که برخی از اشعارش در جنگ‌های متقدم حفظ شده است. آنچه از این میان به دست آمد، 815 بیت شامل: 61 غزل، یک ترجیع بند بلند، دو مسمط، دو رباعی، یک قطعۀ دوبیتی و شش بیت مفرد به شاهد لغت است. بیشترین تعداد ابیات در چهار جنگ به ترتیب زیر آمده است: 1. جنگ خطی به شمارۀ 5319 محفوظ در کتابخانۀ ملک، موسوم به تذکرة‌الشعرا که در قرن یازدهم کتابت شده است. [..] 2. جنگی به میکروفیلم 601 و شمارۀ عکس 3676 که اصل آن در کتابخانۀ نافذ پاشا به شمارۀ 1026 است و در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران محفوظ است. شمس حاجی دولتشاه، که خود نیز شاعر است، کتابت آن را در سال 741 انجام داده است. 3. جنگی که میکروفیلم آن به شمارۀ 108 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران محفوظ است و اصل آن متعلق است به کتابخانۀ ایاصوفیه و احتمالا در قرن هشتم کتابت شده است. 4. مونس‌الاحرار اثر محمدبن بدر جاجرمی به تصحیح میرصالح طیبی، انجمن آثار ملی سال 1350» (مدبری، 1375، ج. 9/5291-5290). علاوه بر منابع استفاده ‌شدۀ ایشان، میلاد عظیمی 8 غزل (و در مجموع 73 بیت) از ناصر در انیس‌الخلوه و ۱۴ غزل در جنگ منصور بن کمال‌الدین حسینی (۱۰ غزل نویافته مشتمل بر ۱۰۰ بیت) در سال‌های 1395 و 1396 در مجلۀ بخارا منتشر کرد (نک: عظیمی، 1395؛ عظیمی، 1396).

 

4-4. غزلی نویافته از ناصر بجه‌ای شیرازی در انیس‌الخلوه و یک رباعی جدید در تذکرة‌الشعرا (جنگ خطی کتابخانۀ ملک)

در جُنگ انیس‌الخلوه و جلیس‌السلوه، غزلی دیگر از ناصر بجه‌ای شیرازی وجود دارد که میلاد عظیمی آن را در مقاله‌های خود درج نکرده است. به نظر می‌رسد عظیمی تنها به غزل‌های پشت سرهم آمدۀ ناصر در انیس‌الخلوه اکتفا کرده و این غزل چون جدای از آن هفت غزل آمده، از دید او پنهان مانده است. غزل مزبور در برگ 86 انیس‌الخلوه آمده و به این شرح است:

ناصر بجه گوید:

ای دلبــر خطایی، ای آن‌که بی خــــطایی
خط خوشت ندیدم، جان بر خطت فشاندم
وقتی که خط نبودت بیرون شدی ز خـطم
گویند خط‌شناسان از خـط چـو نکته رانند
خط تو را ز خوبی خورشــید در خط آمد
ناصر خطا نگوید خط را چو وصف گوید

 

باید که در خطایی 3 خه زانکه در خطایی
گر در خطم نیایی می‌دان که بی‌وفایی
اکنون که خط نمودی، باید که وا خطآیی
آنگه که شد خط آورد، در خط شود خطایی
خطت خطا نیامد گر چه تو از خطایی
ور اوفتد خطایی، تو غافر خطایی
                    (ملطوی، بی‌تا، برگ 86ر).

غزل فوق در هیچ‌کدام از منابع استفاده شدۀ مدبری نیامده و تنها منبعی که به آن اشاره داشته همین انیس‌الخلوه و جلیس‌السلوه است. بر این اساس غزل مزبور در ذیل غزل‌های نویافتۀ ناصر بجه‌ای تلقی می‌شود. از دیگر مغفولات ناصر می‌توان به یک رباعی نیز اشاره کرد. این رباعی در جنگ خطی کتابخانۀ ملک، موسوم به تذکرة‌الشعرا، به شمارۀ 5319 نقل شده و از دید مدبری که دیوانچۀ ناصر را بر مبنای آن تدوین کرده، پنهان مانده است. این جنگ حاوی بیشترین تعداد ابیات از اشعار ناصر بجه‌ای است. میلاد عظیمی (نک: عظیمی، 1395، ص. 398) تاریخ تدوین (و نه کتابت) این جنگ را سدۀ هشتم می‌داند. رباعی مدنظر که از دید مدبری و عظیمی پنهان مانده، این است:

گفتم که لبت، گفت که جان می‌طلبی
گفتــــم کـــه بـده مراد جانم، گفتا

 

گفتم وصلت، گفت جهان می‌طلبی
چیزی که کسی نیافت آن می‌طلبی
            (تذکرة‌الشعرا، بی‌تا، برگ 613پ).

5-4. جلال‌الدین عتیقی

جلال عتیقی از شاعران سدۀ هشتم هجری است. او «ولد قطب‌الدین عتیقی است که با فرط فضل و لطف نظم همواره نقش تالیف و تصنیف بر لوح روزگار می‌نگاشته [است]» (رازی، 1389، ج. 2/1391). «جلال‌الدین عتیقی تبریزی پسر قطب‌الدین مذکورست که از شاعران قرن هشتم هجری [است]» (صفا، 1369، ص. 1125).  از او در تذکرۀ هفت ‌اقلیم ابیاتی از دو غزل و یک مثنوی آمده که غزل‌ها در دیوان او پیدا شد. (نک: عتیقی، 1388، ص. 310، 221)؛ اما چهار بیت مثنوی در دیوان او و در بخش مثنوی‌هایش به دست نیامد. چهار بیت مثنوی مذکور در هفت اقلیم بدین شرح است:

در انـــصاف او تا باز بــــودی
به جز مطرب کسی رهزن نبودی
نکردی هیچ آب از سنـگ فریاد
کبــوتر از عقــاب آموختی پند

 

سماع کبک بانگ باز بودی
برهنه کس به جز سوزن نبودی
قبای گل نگشتی پاره از باد
به جان گرگ خوردی میش سوگند
                   (رازی، 1389، ج. 2/1392).

از دیوان جلال‌الدین عتیقی یک نسخۀ خطی به شمارۀ 3843 در کتابخانۀ فاتح استانبول محفوظ است. این نسخه را نصرالله پورجوادی و سعید کریمی به صورت چاپ عکسی همراه با مقدمه منتشر کرده‌اند 4 (نک: عتیقی، 1388). «نسخه به خط نسخ و شامل 399 برگ است و در تاریخ جمعه بیستم ذی‌الحجۀ سال 743 به دست علیشاه بن احمدشاه بن علی الضایع الاصفهانی کتابت شده است» (پورجوادی و کریمی، 1388، ص. 8). پورجوادی و کریمی چند منبع دیگر برای اشعار عتیقی برشمرده‌اند. سفینۀ تبریز به شمارۀ 14590 محفوظ در کتابخانۀ مجلس، جنگ ایاصوفیه به شمارۀ 363 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، جنگ موزۀ بریتانیا به صورت عکسی و به شمارۀ 6082 واقع در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، جنگ نافذ پاشا به صورت عکسی و به شمارۀ 3676 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، جنگ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به شمارۀ 8922 و جنگ لالا اسماعیل به صورت عکسی به شمارۀ 1032 تا 1034 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، از منابعی است که در مقدمۀ دیوان ذکر شده‌اند (نک: پورجوادی و کریمی، 1388، ص. 26-29).

 

6-4. غزل‌هایی از جلال‌الدین عتیقی در انیس‌الخلوه و مونس‌العشاق

در دو جنگ دیگر که نگارندگان مقدمۀ دیوان عتیقی در آن غفلت کرده‌اند، اشعاری از جلال‌الدین عتیقی ذکر شده است؛ یک: مونس‌العشاق و تحفة‌الآفاق. دو: انیس‌الخلوه و جلیس‌السلوه. در مونس‌العشاق در بیست موضع غزل‌هایی با نام عتیقی آمده که هفده غزل تخلص عتیقی دارد. از غزل‌های عتیقی دو غزل در نسخۀ دیوان عتیقی پیدا نشد. یلمه‌ها و جمشیدی در مقاله‌ای که جنگ مونس‌العشاق را معرفی کرده‌اند، به اشعار نویافته از شاعران جنگ به‌طور کلی اشاره داشته‌اند 5 (نک: یلمه‌ها و جمشیدی، 1400، ص. 14) اما در ارتباط با این‌که مشخص کنند کدام غزل‌ها نویافته­اند، سخنی گفته نشده است. دو غزل به شرح زیر است:

عتیقی فرماید:

ما در این کوی ز شوق تو به جان آمده‌ایم
گه ز ذوق طلـــب و گــــه ز .............. 6
تا مجرد نشـــویم از دو جـــهان ننـشینیم
چنگ زد عشق توام در رگ جان مجـروح
ما ز مـــستی به خـــرابات وجود افتادیم
خاکیانــیم کـــه داریم ز تــو سـایۀ طمع
تا که در پای تو میــریم به عالم چـون آب
گرچه بر هــیچ ز تو باید و در بند تو بـود
به دهان تو نــشان از دل ما عشـــقت داد
حیف رویت کــه بـبینیم و حدیثت گوییم
جان ما هســـت وزان لب دل ما از ایشان
عجبست این که ...... 7 رخ تو مهر فروخت

 

از برای تو و عشقت به جهان آمده‌ایم
در رهت گاه به سر گاه به جان آمده‌ایم
ما بدین شرط بدین کوی مغان آمده‌ایم
چون نی از بادۀ آخر به فغان آمده‌ایم
مست خواهیم شدن همچو چنان آمده‌ایم
بهر این بر درت ای سرو روان آمده‌ایم
سنگ بر سینه زنان، ناله کنان آمده‌ایم
ما همه با تو کمروش به میان آمده‌ایم
اعتقاد آن نه که هست او به گمان آمده‌ایم
زان درین حضرت بی چشم و زبان آمده‌ایم
مکن انکار بده چون به نشان آمده‌ایم
چون عتیقی ز ازل دل نگران آمده‌ایم
             (قونوی، 860ق، برگ 174ر).

غزل دوم:

ای نســیم روح‌پــرور راحــت جان آمـدی
نافـۀ مــشک تــتاری یا نســـیم زلـف یار
گفــته بـودی تا تو در پیــشی نـیایم پیش تو
با دلم زان روی مـویت آشــــنایی مـــی‌دهد
رفــته بـودی بـی تو کار ما ز سامان رفته بود
بلبـــلان بـی نـوا را از گلستـــان بهــــشت
عمـر باقـی بر تــو افشانیم و جان قربان کنیم
شاخ عیشــم در هـوایت تشــنه و پژمرده شد
بر ســرم ای آفــتاب رحمـت از روی کــرم
منقطــع بـود از دلــم ســرچشمۀ آب حیات
دوش در چشمم که در بر روی مـردم بســته بود
دشــمنانت بـرده بـودند از سـر پـیمان و عهد
ای زمان نامـرادی عـاقــبت رفــتی بــه سـر

 

بوی جان داری مگر از کوی جانان آمدی
کز لطافت مشک‌بار و عنبرافشان آمدی
چونکه من از پیش رفتم پیش من زان آمدی
کآشنای آن سر زلف پریشان آمدی
آمدی ناگه چو حال ما به سامان آمدی
همچو گل در غنچه و چون غنچه خندان آمدی
کز در ما ناگهان ناخوانده مهمان آمدی
لطف کردی با هزاران لطف و احسان آمدی
سایه افکندی چو ابر و همچو باران آمدی
ناگهان در جوی جان چون آب حیوان آمدی
مردمی کردی ز چشم خلق پنهان آمدی
باز هم با دوستان بر عهد و پیمان آمدی
وی بیابان بلا آخر به پایان آمدی
                 (قونوی، 860ق، برگ 214پ).

علاوه بر دو غزل مدنظر به این نیز اشاره می‌کنیم که در برگ 109 مونس‌العشاق غزلی آمده که یک بیت متفاوت و تازه نسبت به غزل دیوان عتیقی دارد. بیت:

در یکی ملک نسازند دو سلطان با هم

 

جان برون رفت چو او در دل غمگین بنشست
                 (قونوی، 860ق، برگ 109ر).

همچنین در مونس‌العشاق (نک: قونوی، 860ق، برگ 194ر)، غزلی یازده بیتی با مطلع: خیال روی تو از سر نمی‌رود بیرون/ ز چشم رفتی و بیرون نمی‌شوی ز درون، آمده است. از یازده بیت این غزل تنها سه بیت در غزلی واحد در دیوان آمده و مابقی ابیات در سه غزل دیگر با همین وزن و قافیه به کار رفته است (نک: عتیقی، 1388، برگ 323پ-322ر). نیز در غزلی دیگر از عتیقی (نک: قونوی، 860ق، برگ 183پ) مصراع نخست از سعدی 8 ذکر شده درحالی‌که مصراع عتیقی در دیوانش متفاوت آمده است (نک: عتیقی، 1388، ص. 576).

در انیس‌الخلوه و جلیس‌السلوه هم غزل‌هایی به نام عتیقی آمده است. در برگ 72 این جنگ غزلی از عتیقی آمده که در دیوان او وجود ندارد. 9 غزل این است:

جلال‌الدین عتیقی فرماید:

جهان چیست پر فتنه محنــت‌سرایی
ازین زهــرفعـــلی و تـریاک‌نــامی
بــِهــنگام صبحــش گدایی، بزرگی
درو نقــد رایــج چـه بینی؟ دروغی
ازین رنــج‌ها کانــدرو خــلق دارد

 

ازین سو غریوی ازان سو عزایی 10
ازین جوفروشی و گندم نمایی
در اوقات شامش بزرگی، گدایی
درو دخل حاصل چه یابی؟ ریایی
بجز مرگ هرگز نبینی دوایی
                    (ملطوی، بی‌تا. برگ 72ر).

در اشعار مندرج در انیس­الخلوه، نام کامل این شاعر یعنی جلال‌الدین عتیقی ذکر شده و این تصور که ممکن است این اشعار از پدرش یعنی قطب‌الدین عتیقی باشند، به‌طور کلی از بین می‌رود. درخور ذکر است با توجه به نسبت این دو، بعید نیست در نسخه­ها تخلیط اشعار صورت گرفته باشد و به‌طور قطع نمی‌توان گفت اشعاری که در جنگ­ها به نام جلال ذکر شده­ و در دیوان او نیامده‌، از پدرش نیستند. با‌این‌حال، این تنها یک حدس است و تا زمانی که نتواند اثبات شود به مستندات حاضر بسنده می‌کنیم.

نیز در پایان به این نکتۀ مهم باید اشاره کنیم. با توجه به اینکه اشعار ذکر شده از جلال عتیقی جز در منابع یاد شده، در هیچ منبع دیگری به دست نیامده است، این اشعار با استناد به منابع مذکور نویافته تلقی می‌شوند.

  1. نتیجه‌گیری

مبنای پژوهش حاضر به‌طور اعظم، دو نسخۀ خطی انیس‌الخلوه و جلیس‌السلوه و مونس‌العشاق و تحفۀا‌لآفاق است. جنگ انیس‌الخلوه و جلیس‌السلوه شامل اشعار فراوان از شاعران متعدد است. این جنگ شعری در یافتن اشعار تازه‌ای از سرایندگان، منبع مغتنمی است. این مهم در ارتباط با سفینۀ مونس‌العشاق نیز صدق می‌کند. پژوهش حاضر مدعی است که از نزاری قهستانی، ناصر بجه‌ای شیرازی و جلال‌الدین عتیقی هرکدام یک غزل نویافته در متن انیس‌الخلوه و جلیس‌السلوه وجود دارد. این سه غزل در هیچ‌کدام از دیوان یا دیوانچه‌ها و یا گردآوری‌های اشعار این شاعران که به صورت مقاله صورت گرفته، نیامده است. همچنین از جلال‌الدین عتیقی دو غزل تازه‌یافته در سفینۀ مونس‌العشاق و تحفة‌الآفاق ضبط شده که در چاپ عکسی دیوان او وجود ندارند. دیگر اینکه در مقدمۀ چاپ عکسی دیوان عتیقی و پژوهش‌های دیگری که در این ارتباط نوشته شده، سخنی از این غزل‌ها به میان نیامده است. ضمن این‌که در جنگ خطی کتابخانۀ ملک به شمارۀ 5319، یک رباعی از ناصر بجه‌ای شیرازی نقل شده که در هیچ‌کدام از گردآوری‌های اشعار او نیامده است.    

 

پی‌نوشت‌ها

[1]. تصویر سه غزل در جنگ خطی انیس‌الخلوه و جلیس‌السلوة، دو غزل در مونس‌العشاق و یک رباعی در جنگ خطی 5319

 

 

 

 

 

 

 

  1. 2. افشین‌وفایی و مرادی در مقاله‌ای مبسوط که بر کتاب انیس‌الخلوه نوشتند، در توضیحی کوتاه به انتساب این غزل با هفت بیت به امیرخسرو دهلوی هم اشاره کرده‌اند (نک: افشین‌وفایی و مرادی، 1389، ص. 150).
  2. 3. خطایی(ظ: خط آیی). از جمله مواردی که باعث جناس‌سازی‌هایی به واسطۀ رسم‌الخط شده، همین بحث وصل کلمات است. از این منظر می‌توان به مقاله‌های «ملاحظات ویرایش متون کهن با توجه به هنرسازه‌های بدیعی» (نک: جلالی و فروزنده‌فرد، 1397، ص. 108) و «آسیب‌شناسی تصحیح نزهة‌العقول فی لطایف‌الفصول ابوطاهر محمدبن محمد یحیی العوفی» (نک: یعقوبی و همکاران، 1400، ص. 35) رجوع کرد. بر همین اساس، در تصحیح شعر، خط آیی را به همان صورت خطایی ضبط کردیم. افشین‌وفایی و مرادی نیز در تصحیح بیت نخست این غزل، خطایی ضبط کرده‌اند (نک: افشین‌وفایی و مرادی، 1389، ص. 117).
  3. 4. این نسخه را سعید پورامینایی در سال 1396 با راهنمایی محمود مدبری و مشاورۀ محمدصادق بصیری در قالب رسالۀ دکتری تصحیح کرده است (نک: پورامینایی و همکاران، 1396). مصححان این نسخه در فصل‌های پیش از تصحیح متن به بررسی شرح‌حال و آثار جلال‌الدین عتیقی، نکات زبانی و ادبی و ویژگی‌های رسم‌الخط نسخه اشاره‌ای داشته‌اند.
  4. 5. یلمه‌ها و جمشیدی تعداد غزل‌های عتیقی را در مونس‌العشاق 16 غزل ذکر کرده‌اند (نک: یلمه‌ها و جمشیدی، 1400، ص. 14).

۶. خوانده نشد.

  1. خوانده نشد.
  2. 8. مصراع سعدی این است: ز دستم بر نمی‌خیزد که بی یاد تو بنشینم (سعدی، 1382، ص. 567).
  3. 9. افشین‌وفایی و مرادی در مقدمه به این نکته اشاره کرده‌اند.
  4. 1 در تصحیح بیت‌های مطلع این سفینه، افشین‌وفایی و مرادی عزایی را غرایی(کذا) ضبط کرده‌اند!

References

افشین‌وفایی، محمد، و مرادی، ارحام (1389). بررسی سفینۀ انیس‌الخلوة و جلیس‌السلوة. نامۀ بهارستان، 11(17)، 166-85.
پورامینایی، سعید (1396). تصحیح دیوان جلال‌الدین عتیقی. استاد راهنما: محمود مدبری، استاد مشاور: محمدصادق بصیری [پایان‌نامۀ دکتری، دانشگاه شهید باهنر کرمان]. گنج.
https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/ce6f934cb3e50176cea07f6cece8da48
جلالی، علی، و فروزنده‌‌فرد منوچهر (1397). ملاحظات ویرایش متون کهن با توجه به هنرسازه‌های بدیعی. فنون ادبی، 10(3)، 97-114. https://doi.org/10.22108/liar.2018.94070.0
حافظ، شمس‌الدین محمد (1370). دیوان غزلیات مولانا شمس‌الدین محمد خواجه حافظ شیرازی (به کوشش خلیل خطیب رهبر). انتشارات صفی علیشاه.
خوافی، فصیح احمدبن جلال‌الدین محمد (1339). مجمل فصیحی (تصحیح و تحشیۀ محمود فرخ). کتاب‌فروشی باستان.
رازی، امین احمد (1389). تذکرۀ هفت اقلیم (ج. 1-2؛ با تصحیح، تعلیقات و حواشی محمدرضا طاهری (حسرت)). انتشارات سروش.
سلیم بهوپالی، سیدعلی حسن‌‌خان (1390). تذکرۀ صبح گلشن (ج. 1؛ تصحیح، تعلیق، توضیح، اضافات فرهنگ‌نامه: مجتبی برزآبادی فراهانی) انتشارات اوستا فراهانی.
سعدی، مصلح‌بن عبدالله (1382). غزلیات سعدی (از روی نسخۀ تصحیح شدۀ محمدعلی فروغی). انتشارات ققنوس.
صفا، ذبیح‌الله (1369). تاریخ ادبیات در ایران (ج. 3؛ بخش دوم). انتشارات فردوس.
عتیقی، جلال‌الدین (1388). دیوان عتیقی (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطی کتابخانۀ فاتح استانبول؛ به کوشش نصرالله پورجوادی و سعید کریمی). فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
عظیمی، میلاد (1395). آویزه‌ها (33)، دو غزل از ناصر بجه شیرازی در دیوان حافظ شیرازی. بخارا، (111)، 366-419.
عظیمی، میلاد (1396). آویزه‌ها(38)، هفت غزل از ناصر بجه شیرازی، غزل‌های نویافته از ناصر بجه‌ شیرازی. بخارا، (118)، 192-221.
قونوی، سلیمان (860ق). مونس‌العشاق و تحفة‌الآفاق. دست‌نویس شمارۀ 5712 کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی. نستعلیق. کاتب سلیمان قونوی. 245گ، 17 س [نسخۀ خطی].
مدبری، محمود (1375). ناموارۀ دکتر محمود افشار (ج. 9؛ ایرج افشار با همکاری کریم اصفهانیان، گردآورنده). بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ملطوی، مسافر بن ناصر (بی‌تا). انیس‌الخلوه و جلیس‌السلوه. نسخة شمارة 1670 کتابخانة ایاصوفیة استانبول. [نسخۀ خطی].
ملطوی، مسافربن ناصر (1390). انیس‌الخلوه و جلیس‌السلوه (محمد افشین‌وفایی و ارحام مرادی، مصحح). کتابخانۀ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
نامعلوم (بی‌تا). جنگ اشعار. دستنویس شمارۀ 5319 کتابخانۀ ملک بی‌کا [نسخۀ خطی].
نزاری قهستانی، سعدالدین بن شمس‌الدین (1371). دیوان حکیم نزاری قهستانی (مظاهر مصفا، مصحح). انتشارات علمی.
یعقوبی، امین، روزبه، محمدرضا، مرادخانی، صفیه، و نوری، علی (1400). آسیب‌شناسی تصحیح نزهة‌العقول فی‌لطایف‌الفصول ابوطاهر محمدبن محمد یحیی عوفی. متن‌شناسی ادب فارسی، 13(3)، 33-47.
https://doi.org/10.22108/rpll.2021.127943.1866
یلمه‌ها، احمدرضا، و جمشیدی، راضیه (1400). معرفی نسخۀ خطی سفینۀ مونس‌العشاق و تحفة‌الآفاق از سلیمان قونوی. پژوهشنامۀ نسخه‌شناسی متون نظم و نثر فارسی، 6(15)، 1-22.
https://journals.iau.ir/article_688004.html
 
Resources
Afshin-Vafaei, M,. & Moradi, A. (2010). Study of the Anthology of "Anis al-Khalwah wa Jalis al-Salwah. Namehie Baharestan, 11(17), 166-185. ]In Persian[.
Pouraminaei, S. (2017). Correction of Jalal-eddin Atiqi’s Divan [PhD Thesis, Shahid Bahonar University of Kerman]. Ganj. https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/ce6f934cb3e50176cea07f6cece8da48 ]In Persian[.
Jalali, A., & Foruzandeh-fard, M. (2018). Remarks on Editing Ancient Texts with Respect to Creative Art Structures. Literary Arts, 10(3), 97-114. https://doi.org/10.22108/liar.2018.94070.0 ]In Persian[.
Hafez, S. M. (1991). Divan Ghazaliyate Maulana Shams al-Din Mohammad Khajeh Hafez Shirazi (by Kh. Khatib Rahbar). Safi Ali Shah Publications.]In Persian].
Khafi, F. (1960). Mujam al-Fasihi (M. Farrokh, Ed.). Bastan Bookstore. [In Persian[.
Razi, A. A. (2010). Tazkarerhe Haft Aqlim (Vols. 1&2; M. R. Taheri, Ed.). Soroush Publications. ]In Persian[.
Salim Bahupali, S. A. (2011). Tazkarerhe Sobhe Golshan (Vol. 1; by M. Barzabadi Farahani). Avesta Farahani Publications. ]In Persian[.
Saadi, M. (2003). Ghazaliyate Saadi (from the revised version by M. A. Foroughi). Qognoos Publications. ]In Persian[.
Safa, Z. (1990). History of Literature in Iran (Vol. 3, Part 2). Ferdows Publications. [In Persian[.
Atiqi, J. (2009). Divan Atiqi. photocopying from the manuscript of the Fatih Library of Istanbul, by Nasrallah Pourjavadi and Saeed Karimi. Persian Language and Literature Academy. ]In Persian[.
Azimi, M. (2016). Awizeh-e-Ha (33). Bukhara, (111), 366-419. ]In Persian[.
Azimi, M. (2017). Awizeh-e-Ha (38). Bukhara, (118), 192-221. ]In Persian[.
Qonavei, S. (860AH). Mounes al-Oshaq and Tuhfat al-Afaq. manuscript no. 5712, Ayatollah Marashi Library. Nastaliq. scribe Sulayman Qonavi. 245g, 17s. [Manuscript]. ]In Persian[.
Modaberi, M. (1996). The collection of Dr. Mahmoud Afshar (Vol. 9; by I. Afshar & K. Isfahanian). Dr. Mahmoud Afshar Endowment Foundation. ]In Persian[.
Maltavi, M. (N. d). Anis al-Khalwah wa Jalis al-Salwah. Manuscript number 1670, Aya Sophia Library. Istanbul. [Manuscript]. ]In Persian[.
Maltavi, M. (2011). Anis al-Khalwah wa Jalis al-Salwah. Afshinvafaei, Mohammad and Moradi, Arham, Museum Library and Documentation Center of the Islamic Consultative Assembly. first edition. Tehran. ]In Persian[.
No author (N.d). Anthology of poems. manuscript number 5319. Malek Library. [Manuscript]. ]In Persian[.
Nazari Qohestani. S. (1992). Divane Hakim Nizari Qohestani (M. Musaffa, Ed.). Scientific Publications. ]In Persian[.
Yaghoubi, A., Roozbeh, M., Moradkhani, S., & Nouri, A. (2021). Pathology of the Correction of the Mind’s Attitude in the Genres of the Philosophers by Abu Tahir Muhammad ebn Muhammad Yahya Aufi. Persian Literature Textual, 13(3), 33-47. https://doi.org/10.22108/rpll.2021.127943.1866 ]In Persian[.
Yolmeha, A., & Jamshidi, R. (2021). Introduction to the Manuscript of the Anthology of Mounes al-Oshaq Wa Tuhfat al-Afaq by Sulayman Qonavi. Research Journals on the Manuscriptology of Persian Prose and Verse Texts, 6(15), 1-22. https://journals.iau.ir/article_688004.html ]In Persian].

Files

Share

How to cite

Statistics