نقد و تحلیل ابیات عربی در تاریخ بیهقی

مقدمه:

ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی(385-470) شاگرد بونصر مشکان و دبیر سلطان محمود و پسرش مسعود بود. اواخر عهد غزنویان (جانشینان مسعود و طغرل کافر نعمت) به زندان افتاد و در دوره خانه نشینی و عزلت کتابی در مقامات محمودی و مسعودی نگاشت که به نام تاریخ بیهقی معروف است (شمیسا، 1376: 48). کتاب تاریخ بیهقی بحقیقت تاریخ تمام نمای دوره غزنوی است. بیهقی نه تنها در رعایت اعتبار منبع روایات دقیق و سخت گیر است، در تاریخ نویسی نیز دقت نظر و حس نکته یابی و نکته بینی دارد.او به ذکر جزئی ترین چیزها که گوشه ای از اوضاع زمان را روشن کند، توجه کرده است.تصویر کامل صورت ظاهر و سیرت و اخلاق گروهی از اشخاص تاریخی، بسیاری از آداب و رسوم مربوط به دربار و حکومت و طبقات مختلف مردم،تشکیلات آشکار و محرمانه دولت،حدود اختیارات و وظایف عمال حکومت،طرز تفکر و احساسات مردم نسبت به سلطان و عمال او،مراسم گوناگون،توصیف مکانها و.... به شرح تمام یا به اختصار در این کتاب آمده است(یوسفی، 1376: 26).سبک بیهقی تقلیدی است از سبک نثر بونصر مشکان؛ چنانکه در میان منشآت ابونصر و شاگردش هیچ گونه تفاوتی موجود نیست (حسینی کازرونی، 1374: 38).در تاریخ تطور نثر فارسی قرن چهارم و پنجم را نخستین دوره به شمار می آورند.در این دوره سبک نثر ساده و مرسل بود و سپس از قرن ششم به بعد دوره نثر فنی فرا می رسد(خطیبی، 1375: 121). تاریخ بیهقی از انواع نثر مرسل عالی است که از دوره غزنوی و سلجوقی(450-550 هـ.ق.) معمول شد. از مشخصات عمده آن استفاده بیشتر از لغات و عبارات عربی و استفاده از استشهاد و امثله برای بیان مقصود است (رستگار،1380: 145).

جمله های عربی در نظم و نثر فارسی، بخصوص در آثار نثر فنی و سبک عراقی بسیار به کار رفته است و کتابهایی مانند عتبه الکتبه،مرزبان نامه وغیره پر است از این جمله ها(فرشیدورد،1358: 144).اما تاریخ بیهقی نثر بینابین دارد و شواهد شعرعرب درآن بسیارنیست(شمیسا، 1376: 28). بهار مختصات این نوع نثر را چنین بیان می کند:

1. اطناب؛ 2. توصیف؛ 3. استشهاد و تمثیل؛ 4. تقلید از نثر تازی؛ 5. حذف افعال به قرینه؛ 6. حذف قسمتی از جمله؛ 7. تجدّدی در استعمال افعال؛  8. ضمایر و جمع ها؛ 9. لغات و افعال و امثال و اصطلاحات فارسی؛  10. استعمال لغات تازی(بهار،ج 2: 67). از امتیازات تاریخ بیهقی می توان درستی و امانت نویسنده،داشتن اطلاعات درست و مستند،درج تاریخ دقیق رویدادها و ذکر انگیزه حوادث را نام برد.این کتاب تنها تاریخ محض نیست، بلکه سند جامعه‌شناسی زمان بیهقی است. کتاب بیهقی از دیدگاه اخلاقی هم اثری ارزنده است و از نظر ادبی نیز گنجینه کم نظیری از واژه ها و ترکیبات زبان فارسی است. نیز از اعجاز قلم او این است که لغات نامأنوس عربی را در میان مفردات فارسی به راحتی روان ساخته است... . ما در صدد این هستیم که با توجه به نسخه تاریخ بیهقی ، تصحیح علی اکبر فیاض،به اهتمام محمد جعفر یاحقی به بررسی اشعار عرب در تاریخ بیهقی به شیوه زیر بپردازیم:

1.تقسیم بندی بر اساس دوره های تاریخ ادبیات عرب؛

2.اعراب گذاری دقیق؛

3.ترجمه دقیق اشعار؛

4.ذکر سراینده آن؛

5.طرز استفاده بیهقی در روند داستان؛

6.سهوهای منسوب به بیهقی یا شارحان آن و اشتباهات چاپی؛

7.ذکر نکات برجسته دستور زبان عرب؛

8.بررسی نکات ناب بلاغی؛

9.مضامین مشترک با فارسی.

از شاعرانی که در کتاب بیشتر از آنها شعر آورده متنبی، ابن رومی و ابوالعتاهیه است.نیز از شاعرانی که شعر آنها در یتیمة الدهر ثعالبی است (یادنامه،1373:  745)

دوره جاهلی:

      الف) عدی بن زید العبادی. او اولین کسی است که در دیوان کسری عربی نوشته است (اصفهانی، 1407،ج2).

بیهقی: فصلی خوانم از دنیای فریبنده (رک: 357)

ب) الحصین بن الحُمام فزاری(مفضل الظبی،‌1988: 150).

1. بیهقی در میان داستان دار زدن حسنک قصه عبدالله زبیر را می آورد: عبدالله زبیر چون دید لشکری بی اندازه از هر جانبی روی بدو نهادند ، روی به قوم خویش کرد و گفت: (رک:202)

«ابن سلمی تسلیم ناپذیر است؛  زیرا می داند که او فناپذیر است و هر سو رود مرگ را  می بیند».

«پس من  زندگی را در مقابل ننگ نمی خرم و از ترس مرگ از نردبان بالا نمی روم».

مقصود از«ابن سلمی» در این شعر فخریه خود شاعر است؛ زیرا مادر حصین نامش سلمی بوده است. ابی: ترفّع عن الدنایا؛ از پستی ها دوری کرد(لسان العرب)... «خشیه» نباید تنوین داشته باشد.در دیوان به جای آن رهبه است.نیزهمزه « اَنّه» مفتوح است.« انه غیر خالد» فاعل فعل در مصراع اول است.در دیوان به جای مرتق،مبتغ است (مفضل الظبی، 1998: 40)

2.  بیهقی: در این آویختن عبدالله زبیر را سنگی بر روی آمد و خون بر روی وی فرو دوید،آواز داد و گفت(رک:202)

«ما پشت به میدان جنگ نمی کنیم تا با جراحت به پشت پاشنه هایمان خون چکد؛بلکه با چهره هایمان به استقبال شمشیرها می رویم و اگر مجروح شدیم، خونها بر پایمان بچکد.»

ج) نابغه ذبیانی:

1. بیهقی ابیات را به مناسبت «تلک الهندو» ذکر می کند: و در این عصامی و عظامی ارجوزه و بیتی چند یاد داشتم‌، نبشتم:

«شخصیت عصام وی را به سروری رساند و به او حمله کردن و دلیری آموخت»

«و وی را پادشاهی بزرگ گردانید تا بلند مرتبه شد و از همه سرآمد شد.»

در تاریخ بیهقی مصراع آخر نیست. بیت زیر شبیه این مضمون است(دامادی، 1371: 142)

مخضرم:

الف) علی بن ابی طالب:

بیهقی: چون کارش(بغرا خان) قرار گرفت، فرمان یافت و با خاک برابر شد(تاریخ بیهقی ،...یاحقی،1383: 206)

« چون کاری تمام و کامل شود، کاستی آن نزدیک آید.چون گفته شد چیزی کامل گشت، نابودی آن را چشم دار!»

البته، بعضی آن را منسوب به ابوبکر خوارزمی دانسته اند(رازی، 1371: 206). عمر فروخ این بیت را در میان اشعار ابوبکر الخوارزمی در مرثیه رکن الدوله الحسن بن بویه ذکر می کند (فروخ،1968 ،ج 2: 546).  ناصر خسرو بیتی دارد به همین مضمون (دامادی، 1371: 25):

ب) اسماء بنت ابی بکر(؟- 73هـ)

بیهقی از زبان عبدالله زیبر این بیت را می خواند؛ آن زمان که به جنگ با حجاج یوسف قیام کرد (رک:201):

«همانا اگر اجلم را بدانم صبر می‌کنم ؛در حالی که بعضی از مردم می‌دانند و منکر می‌شوند».

صدر اسلام

1.حطیئه جرول بن أوس:

 بیهقی در پایان کار غازی‌: در قدیم مردی بوده است نام وی زبرقان بن بدر با نعمتی سخت بزرگ و عادت این داشت که خود خوردی و خود پوشیدی به کس نرسیدی تا حطیئه شاعر گفت او را:

«بزرگواریها را رها کن و در پی آنها مرو و به جای خود بنشین؛زیرا تویی که به توغذا دهند و لباس پوشند.»

حطیئه در هجاء معروف بوده است و بیت در هجو زبرقان است (اصفهانی،1470،ج2). در یادنامه مصرع دوم این بیت غلط ترجمه شده است(یادنامه،1373: 760).این بیت در کتب بلاغی شاهد برای مجاز عقلی است، زیرا اسناد اسم فاعل به اسم مفعول است؛ یعنی به معنای مطعوم و مکسوّ(فاضلی، 1376: 214) 

عصر اموی

1.الحسن الاباضی:

بیهقی (در مرگ خوارزمشاه):...این است عاقبت آدمی چنانکه شاعر گفته است (ر:335):

«اگر مردی هفتاد سال راه عمر را پیموده باشد؛  هر آینه به آبشخوری از مشرب مرگ خود نزدیک است».

الحسن بن عمرو الاباضی شاعر خوارج است (قوال بابتی، 1998م: 105). سروده فردوسی قریب به این معناست:

دوره عباسی:

الف) متنبی:

1. بیهقی: بزرگ عیبی باشد مردی را که خدای عز و جل بی پرورش داده باشد همتی بلند و فهمی تیز و وی تواند که درجه یی بتواند یافت یا علمی بتواند آموخت و تن را بدان ننهد (ر:68).

«عیبی بالا تر از این در مردم نیست که بتوانند خود را کامل کنند و نکنند».

2. بیهقی: این بیت (از حطیئه) بمانده است و چهار صد و اند سال است تا این را می نویسند و می خوانند... که نام نیکو یادگار ماند: (ر:246)

«یاد کردن از آدمی بعد از مرگ،زندگانی دوباره اوست و آنچه انسان نیاز دارد، قوت اوست، ولی آنچه بیش از قوت باشد، مایه گرفتاری اوست».

متنبی این بیت را در مدح« ابو الشجاع فاتک» در مصر سروده است.رباعی زیر از خیام  قریب به این مضمون است (دامادی، 1371: 41)

3. بیهقی:نامه نبشتند به امیر به شکر این فتح از وزیر و حاجب و قوم (ر:432).

«در بزرگی که خدا به تو داده رازی نهفته است، و کلام دشمنان در این باره هذیان است».

بیت در ذکر خروج شبیب(ابن جریر العقیلی) است در مخالفت با کافور. به نظر واحدی، این بیت به هجو نزدیکتر است؛ زیرا علو و بزرگی به فرد غیرمستحق نسبت داده شده است.

4. بیهقی: مرا صحبت افتاد با بوحنیفه اسکافی و شنوده بودم فضل و ادب و علم وی سخت بسیار، اما چون وی را بدیدم، این بیت متنبی را که گفته است، معنی نیکوتر بدانستم:

«خبرهایی که پیش از ملاقات او به گوشم رسید، بزرگ می شمردم.چون او را دیدم، آن خبرها در نظرم کوچک بود».(کنایه از اینکه ممدوح را بیش از آنچه از اوشنیده بودم، یافتم). این بیت در مدح علی بن احمد انطاکی است. سعدی در این باره می فرماید:

5. بیهقی گوید:...تا خردمندان را مقرر گردد که دل نهادن بر نعمت دنیا محال است و متنبی گوید: (ر:356):

«کسی که مدتی طولانی با دنیا مصاحبت کند، دنیا را دگرگون خواهد یافت؛ بطوری که راست دنیا را دروغ خواهد دید». این بیت در مدح سیف الدوله است و حکمتی در آن نهفته است که حرکات فلک باعث تغییر حقایق زندگی می گردد.

6. بیهقی این قصیده هفده بیتی متنبی در مدح سیف الدوله را بعد از انتخاب وزیر و رسیدن احمد عبدالصمد به نیشابور و فصلی در معنی دنیا و امارت و قصیده ابوحنیفه ذکر می کند:...و نام سیف الدوله بدان زنده مانده است چنانکه گفته است:

«ای دوستان من، همانا من غیر از شاعر نمی بینم؛ چه قدر آنان را ادعای شاعری و چه مقدار مرا چکامه هاست؟»

«در شگفت مباشید که شمشیرها بسیارند، ولی شمشیر دولت اسلام( سیف الدوله) امروز یکی است.»

الدوله با تنوین و مشمخر با تشدید «خ» از جمله غلطهای چاپی است.(ر:367).

ب) ابن رومی(221 -283هـ)،شاعر بزرگ از طبقه بشار و متنبی متولد بغداد:

1.بیهقی در پایان کار قریب: و بزرگا مردا که او دامن قناعت تواند گرفت و حرص را گردن فرو تواند شکست.و پسر رومی در این معنی نیز تیر بر نشانه زده است: (ر:87).

«هر گاه خدا جامه تندرستی به تو پوشاند و قوتی حلال به تو بخشید،»

«دیگر بر ثروتمندان رشک مبر؛زیرا به اندازه ای که  روزگار به آنها می‌دهد، از آنها می‌گیرد».

در چاپ یاحقی« یَسلَب»است.در دیوان به جای اعطاک، لم تخل و به جای المکثرین،المترفین و به جای فانما، فانهم و به جای یعطیهم، یکسوهم آمده است (دیوان: 116). ابیات زیرشبیه این مضمون است (دامادی، 1371: 39):

2. بیهقی: این است حسنک و روزگارش... احمق مردا که دل در این جهان بندد (ر:198)

«سوگند که اگر از چشم انسان پرده کنار رود، می‌بیند که دنیا جای اقامت نیست».

«چگونه انسان در دنیا باقی می ماند، در حالی که بقای آدمی با وسائل فنا حاصل می شود».

خیام این مضمون را به خوبی بیان کرده است(دامادی، 1371: 40):

3. بیهقی: و این«تلک »مردی جلد آمد و اخلاق ستوده نمود و آن مدت که عمر یافت، زیانیش نداشت که پسر حجامی بود... و لکن عظامی به یک پشیز نیرزد، چون فضل و ادب نفس و ادب درس ندارد  و همه سخنش آن باشد که پدرم چنین بود و شاعر سره گفته است (ر:386):

«آنچه در باره فضایل خود گفتی؛ اگر در باره نژاد و تبار خود بیان نموده بودی‌، البته که راست گفته بودی؛ ولی آنها چه بد فرزندی زاییدند».

در دیوان مصراع اول «لئن فخرت بآباء ذوی حسب» ضبط شده است. نظامی در لیلی و مجنون به فرزند خود محمد چنین نصیحت می کند (میدانی، 1379: 257):

4. بیهقی: خواجه بونصر مشکان که این محتشم (احمدبن حسن میمندی) را مرثیه گفت، هم به هرات بمرد:

«هر سپرده ای را روزگار از من پس می رباید و هیچ خیری نیست در چیزی که پس گرفته شود»

« ایام بر من جامه و کمربندی از جوانی پوشانده است و بزودی آنچه پیش بر من پوشانده است‌؛ خواهد ربود.»

مؤلف ابیات را از ابن رومی می داند؛ ولی بسیار جستجو شد و شاعر معلوم نشد. نیز شاعر ابیات پیدا نشد. فیاض ایرادات بیت دوم را چنین بر می شمارد:1. دو موصول با هم جمع شده(الذی-ما)؛2. عائد حذف شده است.ینهبه؛ 3.ینهب به صیغه مذکر آمده است و باید مؤنث باشد، چون فاعل ایام است. در یادنامه آمده است که ایراد سوم وارد نیست؛ زیرا باید ینهب مجهول باشد.قافیه مجهول است و اگر بیت دوم را معلوم بخوانیم، غلط است.در صورت مجهول اشکال دوم بر طرف می شود.بهتر است« ما قد» به «قد ما » تبدیل شود.

نظر نگارنده این است که قافیه فقط شامل روی و حرکت توجیه یا اشباع است و حروف و حرکات ماقبل نقشی ندارند.دیگر اینکه «سوف» از نشانه های فعل مضارع است که در بیت بر سر موصول آمده است و به نظر می‌رسد ضرورت شعری باشد. شاید اصل آن «تنهب» بوده است.

ج) کلثوم عتابی:

بیهقی: این است حال علی و روزگارش و قومش که به پایان آمد. احمق کسی باشد که دل در این گیتی غدار فریفتکار بندد... و عتابی سخت نیکو گفته است (ر:86)

«بگذار مرگ من به آرامی بیاید و پیرامون کارهای خطرناک نگردم».

«همانا کارهای بزرگ وابسته است به آنچه در شکمهای شیران بزرگ است».

عتابی شعر را در جواب همسرش سرود که او را به فقر سرزنش می کرد (یادنامه، 1373: 748).گفته اند عتابی این مضمون را از فرهنگ ایران گرفته است (301). عمر فروخ بیت دوم را به این شکل ثبت کرده است (1968، ج2: 220):

این بیت یادآور ابیات حنظله بادغیسی است (دامادی، 1371: 95):

د)الخریمی(166-212هـ)،در اصل خراسانی و منسوب به خریم ناعم است.صاحب رائیه معروف در وصف فتنه میان امین و مأمون است:

بیهقی: و کار وزیر حسنک آشفته گشت که به روزگار جوانی ناکردنی ها کرده بود(ر:90):

«هرگاه تدبیر کارها به دست جوانان بدون پیران افتد، در بعضی از آنها خلل می بینی».

فعل« دبر» به شکل مفرد مذکر آمده است، در حالی که با توجه به احداث باید جمع باشد.بنابر این، به نظر می رسد که به مفرد یعنی حدث اسناد داده شده است (الانباری، 1380: 768). سعدی در بوستان چنین می گوید (دامادی، 1371: 52):

هـ) السری الرفاء(؟-366هـ):شاعر ادیب موصلی در دوره استقرار عباسی است.در کودکی در دکانی رفو می کرد و به این اسم نامیده شد.بیشتر مداح سیف الدوله و مهلبی وزیر و افراد خاندان حمدانی بوده است (الفاخوری، 1377: 523).

بیهقی در ورود امیر محمد به قلعه مندیش می نویسد : من که عبدالرحمن فضولی ام –چنانکه زالان نشابور نویسند مادر مرده و ده درم وام- آن دو تن را که بازوی امیر گرفته بودند، دریافتم و پرسیدم که امیر (محمد) در برابر نامه امیر مسعود سجده چرا کرد؟ ایشان گفتند تو را با این حکایت چه کار؟ چرا نخوانی آن که شاعر گوید (ر:99):

«ای خیمه ها، آیا روزگار ما دو مرتبه بر می گردد یا آنکه دیگر راهی برای بازگشت آن بعد از رفتن نیست؟»

و) ابوعبدالله الضریرالانبوردی ( ثعالبی، 1420، ج4: 103):

بیهقی در جنگ بو علی سیمجور با سبکتگین :...و سود نداشت با قضای آمده که نعوذ بالله چون ادبار آمد همه تدبیرها خطا شود (ر:215):

«هر گاه خدا اراده کند که نعمتی از قومی زوال یابد، آنها در تدبیرهایشان خطا می کنند».

در یادنامه به اشتباه ابوعبدالله الفریر الابیوردی ثبت شده است (یاد نامه، 1373: 758)

ز) ابوالفتح بستی(؟-400هـ)

1. بیهقی اشعار را در مورد جنگ ابوعلی سیمجور با سبکتگین می آورد:... دولت سیمجوریان به سرآمد (ر:216)

«آیا نمی بینی آنچه ابوعلی سیمجور به جای آورد، در حالی که من او را مردی صاحب رأی و زیرک می دانستم».

«نسبت به سلطان عصیان کرد و بدین جهت مردانی که کوه ابو قبیس را از جا می کندند، به جنگ او شتافتند».

«طوس را پناه خود قرار داد، ولی طوس بر او شومتر ازطویس شد». طویس مصغر طاووس است (منتهی العرب).در مجمع المثال میدانی آمده است که تصغیر طاوس بعد از حذف زوائد " طویس "  است. او ملقب به  طاوس بود، وقتی  مخنث شد، طویس نامیده شد.کنیه او «أبی عبد النعیم» بود. در یتیمه الدهر «ارتآه» به جای «رآه» و«جنود»به جای «رجال» و«امسی»به جای «صارت»آمده است(ثعالبی، 1420،ج4: 373).از اشتباهات چاپی کتاب«طوسِ» است که باید به عنوان مفعول اول «صیر» منصوب باشد. عبارت« اشأم من طویس » ضرب المثل است.نام اصلی طویس «طاوس بن عبدالمنعم» است از مغنیان صدر اسلام و از موالی است.ولادت او در روز رحلت پیغمبر بود.روز مرگ ابوبکر او را ختنه کردند.وقت قتل عمربه بلوغ رسید. وقتی عثمان را کشتند، زن او را به خانه بردند.شب شهادت حضرت علی فرزندش به دنیا آمد (اصفهانی، 1407ق،ج 3: 27).

بیهقی در میان خطبه در مبحث ولایت خوارزم می نویسد:آن کسان که سخن راست خواهند تا باور دارند ایشان را از دانایان شمرند... و اگر بست است که بوالفتح بستی رحمه الله علیه گفته است (ر:638):

« همانا خردها را میزان هایی است که بدان درستی هر کار را باز می یابی و آن معیارها، تجربه‌هاست.»

البته در دیوان بستی این بیت یافت نشد.

ح) محمدبن حازم الباهلی(؟-215هـ):غیر از مأمون کسی را مدح نکرد.هجو زیاد دارد و بیشتر اشعارش در قناعت و مدح تصوف است (قوال بابتی، 1998م،،ج3: 716).

بیهقی ابیات را در باره فرو گرفتن اریارق ذکر کرده است:...محمودیان بدین حال که تازه گشت، سخت غمناک شدند.نه ایشان دانستند و نه کسی که در غیب چیست و زمانه به زبان فصیح آواز می داد ولکن کسی نمی شنود (ر:234):

«ای کسی که در اول شب شاد خفته ای، حوادث روزگار گاهی سحر گاهان به سراغ انسان می‌آید».

«شاد مباش به شبی که اول آن خوش باشد؛ ای ‌بسا آخر شبی که آتش بر می‌افروزد».

تلمیح دارد به«شب آبستن است تا چه زاید سحر» (دامادی، 1371: 4)

ط)بوسهل زوزنی:

1.  بیهقی ابیات زیر را در مدح امیر مسعود ذکر می کند (ر:144).

«تو از شمشیر و نیزه و تیر و کمان بی نیازی و قضا و قدر مانند رای تو است.»

«برای هر کار دشواری که قصد کردی، با فتح و ظفر مراجعه نمودی.»

«کسی که در یک حرکت هشت قلاده شیر شکار کند، مردم نزدش چیزی نیستند.»

«چون تو طالع گشتی، آفتاب و ماه جلوه ای ندارند و چون تو بخشش کنی، دریا و باران چیزی نیستند.»

در دیوان«غُنِیتَ-ثَمانیةً» ذکر شده است، زیرا فعل باید مخاطب مجهول باشد و ثمانیه نیز مفعول و منصوب است.

2. بیهقی به مناسبت حضور بونصر در خانه زوزنی و ذکر احوال قاضی منصور مشاعره بوسهل و قاضی را ذکر می‌کند و در آخر می نویسد: واینک چنین بزرگان بوده اند و این هر سه رفته اند رحمهم الله و ما نیز بباید رفت (ر:558).

«ای بزرگی که گردن فرازان در برابر عزتش سرفرود آورده اند،زود پاسخ گو و حریفان بزم را خشنود ساز که از گردش روزگار اندوهناکند.»

«و گوارا ساز اندوه میگسارانی را که باده غصه آنان را بس نیاید و به لطف در انجمنی که آتش شوق در آن فروزان است، حاضر شو.»

ی)ابوالعتاهیه:

1. بیهقی: سه بیت شعر یاد داشتم از آن ابوالعتاهیه فراخور حال و روزگار این دو سالار(اریارق و غازی) (ر:246). شایان ذکر است که بیت سوم در دیوان ابوالعتاهیه یافت نشد.

«زندگانی گذشته و آینده خود را تباه کردی، در حالی که فرزند و اهل و خواسته می جویی.»

«آیا پادشاه دیروزی(هارون الرشید) را ندیدی وقتی درگذشت؟ آیا هیچ زنده ای به اندازه او از دنیا بهره‌مند شده است؟! »

«هر گاه روزگار گره پادشاهی را محکم ببندد و پیمان سلطنت استوار گرداند‌؛ زمانی را خواهند دید که آن روزگار گره سلطنت آنان را گشاینده باشد.»

2. بیهقی:خواجه احمد عبدالصمد به دیوان بنشست و شغل وزارت سخت نیکو پیش گرفت وترتیبی و نظامی نهاد. (ر:355)

«وزارت با انقیاد و دامن کشان به سوی او آمد»

«وزارت فقط شایسته او بود و او نیز فقط شایسته وزارت».

در دیوان ابوالعتاهیه به جای الوزاره،الخلافه است و بیت در مدح مهدی عباسی است (یاد نامه، 1373: 764).در چاپ یاحقی تُجَرَّرُ به صیغه مجهول، غلط ذکر شده است.باید تُجرِّرُ باشد.

ک)ابن درید الازدی:

بیهقی: دردی بزرگ رسید به دل خاص و عام از گذشته شدن او(امیر فرخزاد) به جوانی و چندان آثار ستوده و سیرتهای پسندیده و عدلی ظاهر که به اقطار عالم رسیده است (ر:358).

«انسان بعد از مرگ افسانه ای بیش نیست.پس سعی کن که افسانه و حدیث خوبی باشی».

عمر فروخ مصرع اول این بیت را چنین نقل می کند: وانَّما المَرءُ حدیثٌ بَعدَه (فروخ،1968 ج 2: 418).« فکن» به شکل «نکن» و «کن » هم آمده است (بیهقی، 1383: 358).بیت در بحر رجز است( مفاعلن مفتعلن مفاعلن ). (حسنی، 1383: 27).که اختیار قلب در «لِمَن» است. بیت قریب به این مضمون از خیام است (دامادی، 1371: 61):

ل) ابن ابی حصینه (388-457هـ).شاعری از معره النعمان در سوریه.

بیهقی(در خبر کشته شدن عبدالجبار ) :وزیر به ماتم نشست و همه اعیان و بزرگان نزدیک او رفتند.و از شهامت وی آن دیدم که آب از چشم وی بیرون نیامد... این مرد یگانه بود... شاعر بدین بیت او را خواسته است (ر:447):

«برای ما می گریند؛ اما ما بر احدی نمی گرییم.البته که ما جگری سخت تر از جگر شتران داریم.»

م)محمد بن عبدالرحمن العطوی(؟-250هـ):شاعر بصری و معتزلی مشهور در زمان متوکل:

بیهقی: مردی بصری... چشمش بر داری از دارهای جعفر افتاد با خویشتن گفت(ر:203):

«قسم به خدا، اگر ترس از سخن چین و چشم بیدار(جاسوس) خلیفه نبود»

«البته گرد چوبة دار تو طواف می کردیم و آن را چون حجرالاسود در بر می گرفتیم و می بوسیدیم».

در یاد نامه بیت  به« فضل بن عبدالصمد الرقاشی» منسوب شده است.عمر فروخ هم می نویسد: وقتی رشید، برامکه را سرنگون کرد؛ رقاشی بصری در برابر دارجعفر بن یحیی این ابیات راخواند (فروخ، 1968، ،ج 2: 170).

ن)ابن الانباری: صوفی واعظ و شاعر مشهور بغداد دوست محمد بن بقیه وزیر عز الدوله بختیار. ابن بقیه عز الدوله را به جنگ با عضد الدوله تحریک نمود.وقتی عضد الدوله پیروز شد، ابن بقیه را کور کرد و کشت(همان،ج 2: 534).

بیهقی: حسنک قریب هفت سال بر دار بماند، چنان که پیهایش همه فرو تراشید.مادر حسنک زنی بود سخت جگرآور...جزعی نکرد چنان که زنان کنند، بلکه بگریست به درد(ر:119).فرمود تا جثه او را بر دار کردند.مادر عبدالله زبیر هیچ جزع نکرد (ر:202). ابن بقیه وزیر را هم بر دار کردند.در مرثیه او این ابیات را بگفتند (ر:204):

« بلندی مقامی است ترا در زندگی و مرگ. همانا درست است که تو یکی از معجزاتی»

«گویی مردم وقتی پیرامون تو ایستاده اند، برای عطا یافتن از تو در روزهای صله دادن آمده اند!»

بیت مثالی است برای تعظیم شأن مشبه و تحسین آن (فاضلی، 1376: 187).

«گویی تو در میان آنها خطبه خوان ایستاده ای و همه آنها نماز را به پای خاسته اند»

« دو دست خود را به سوی مردم برای نیک قیام کردن به کارشان دراز کردی، بدان گونه که برای بخشش به سوی آنان می گستردی»... در مجانی احتفاء به جای احتفالا آمده است. «الهبات» در تاریخ بیهقی با فتحه «هاء» آمده که باید با کسره باشد.

«و چون شکم زمین تنگ آمد که بزرگی ترا پس از مرگ در خود جای دهد.»

بطن نیز به عنوان فاعل مرفوع است که در چاپ منصوب آمده است.

« جوّ را گور تو گردانیدند و به جای کفن جامه بادها را به نیابت گرفتند.»

«به سبب بزرگی خود در نزد مردم شب به روز می آوردی و در همان حال با نگهبانان و پاسبانان معتمد حرمت تو نگهداشته می شود.»

در مجانی« بقیتَ» به جای« تبیتُ » است:

« شب پیرامون تو آتشها برافروخته می شود؛در روزهای زندگی هم چنین بودی.»

« بر مرکبی سوار شدی که پیش از آن زید بن علی در سالهای گذشته برنشست.»

« این بردار شدن فضیلتی است که در خور پیروی است و سرزنش دشمنان را از تو دور ساخت»

«قضیه» در مجانی به جای «فضیله» است.«تعییر» در مجانی به جای«تعبیر» است.

«هرگز پیش از دار تو درختی ندیدم که بر دست به گردن هم آوردن با بزرگیها توانایی یافته باشد.»

«قط » در چاپ کتاب تنوین دارد که صحیح نیست؛ زیرا ظرفی است مبنی بر ضَمّ (یعقوب، 1420: ذیل قط)

«تو با مصائب روزگار بد کردی.پس تو کشته خون خواهی و انتقام جویی مصیبتهایی.»

«تو پناه مردم در حوادث و سختیهای روزگار بودی، نوائب بازگشت و از تو خواستار انتقام شد.»

در مجانی «صار» به جای«عاد»است.«ترات »جمع« تره» از ریشه« وتر» است.

«روزگار احسان ترا به ما از گناهان بزرگ به شمار آورد.»

«تو برای گروهی بخت نیک بودی و چون درگذشتی، با پیش آمدهای شوم پراکنده شدند.»

«منحسات » با ضمه میم صحیح نیست؛ باید مفتوح باشد.

«سوز غمی در دلم تراست که با سرشک روان کاسته می شود و تخفیف می یابد.»

«و اگر همانا من برای گزاردن فریضه احترام به تو و ادای حقوق واجب توانایی داشتم.»

در دیوان به جای لفرضک« بفرضک» است. بعد از« لو» «انی» با کسره آمده که باید با فتحه باشد.

«جهان را با نظم مرثیه ها پر می کردم و به آوای بلند با آنها بر خلاف زنان نوحه گر ماتم سرایی می نمودم.»

«ولی از نفس خود در این مصیبت شکیبایی می خواهم از بیم آنکه در شمار جنایتکاران محسوب شوم.»

«ترا خاک گوری نیست که بگویم به آب رحمت سیراب کرده شود؛ چه همانا تو در معرض ریزش بارانهایی.»

«درود خداوند بخشنده به همراه رحمتهایی که بامداد و شامگاه آید؛ پیاپی بر تو باد». تتری از ریشه وتر، نقش حال را دارد.

عبدالقادر این قصیده را یکی از شگفت ترین نمونه های قوت صنعت شعر سحر آفرین معرفی کرده است؛ یعنی از علل طبیعی مورد قبول و باور مردم به علل دست نیافتنی منتقل  شده، قدرت ادبی را نشان مردم می دهد (تجلیل، 1377: 204). به عبارت دیگر شاعر در این قصیده مدح می کند، هرچه مردم ذم می کنند و یا ذم می کند، آنچه را که مردم  مدح می کنند (شیخو 1419،3: 338).

ص) سدیف بن میمون( شاعر آل عباس):

بیهقی: شاعر بوالعباس سفاح را به کشتن بنی امیه تشویق می کند.

«به یاد آر کشته شدن حسین بن علی و زید بن علی بن الحسین و قتیلی نزدیک مهراس را».

مِهراس چشمه ای است نزدیک کوه احد(لسان العرب).به  اشتباه در چاپ دکتر یاحقی «م» مفتوح است.مراد از قتیل مهراس،  حمزه بن عبدالمطلب است(یادنامه، 1373: 758). عمر فاروق «فاذکروا»ثبت کرده است.و بیت را در میان ابیات تهنیت خلافت ذکر کرده است (1419: 61).

ع) مهلبی وزیر:

بیهقی:..و پس از آن این نوشتگین را با دو شغل که داشت، دوات داری داد و سخت وجیه گشت... کارش به سالاری لشکرها کشید تا مردمان بیتهای صابی را خواندن گرفتند که گفته بود بدان وقت که امیر عراق معزالدوله تگین جامه دار را به سالاری لشکر فرستاد(ر:389).

«کودکی که آب جوانی از رخسار او می درخشد و عود(قامت) او نرم و نازک است و نزدیک است که از همانندی به دوشیزگان در او پستانهای برآمده نمودار شود.»

« شمشیر و کمری بر بستنگاه میان وی آویختند که او را گران بار می کند و او را به سالاری لشکری گماشتند.تباه شد آن گروه و آنکه فرمانده گروه بود.»

بیهقی این بیت را به صابی نسبت داده است؛ اما در کتاب یتیمة الدهر، صابی  نقل می کند که مهلبی وزیر این ابیات را در شدت علاقه اش به غلامی ترکی دائم الخمر به نام «تکین الجامدار امرد» نقل کرده است(ثعالبی، 1420، ج2: 267).در یتیمة الدهر به جای« طفل یرف»،«ظبی یرق» است.در چاپ یاحقی فعل «یقوده» با ضمه یاء غلط ذکر شده است.

ف) بونصر مشکان

بیهقی: شنبه اسکدار هرات رسید که خواجه احمد بن حسن پس از حرکت رایت عالی به یک هفته گذشته شد... بونصر در مرثیه او قطعه ای گفت... مرا این یک بیت به یاد بود(ر:346):

«ای کسی که خبر گرفتگی آفتاب و ماه را  دادی؛  ترا بشارت باد به کمبودی و سیاهی و گرفتگی»

س) ابوتمام:

بیهقی در آغاز مجلد دهم در ادامه تعریف خوارزم می نویسد: هر چند این قوم که من سخن ایشان می رانم بیشتر رفته اند و سخت اندکی مانده اند و راست چنان است که ابوتمام گفته است ( ر: 638):

«آن سالها و مردمان آنها همه گذشتند؛گویا آنها و مردمانشان رؤیا بودند.»

ق)مظفر قاینی:

بیهقی:( به مناسبت مرگ بونصر مشکان): مظفر قاینی دبیر در مرثیت متنبی گفته است (ر:562).البته، در یتیمة الدهر این شخص ابوالقاسم المظفر بن علی الطبسی نامیده شده است (ثعالبی، 1420،ج1: 164):

«خداوند گله این روزگار را نچراند که ما را بلایی رساند در از دست دادن چنین زبان آوری!»

«مردم دوم متنبی را ندیدند؛ چه دومی برای یگانه زمان دیده می شود؟»

ر)بوالعباس ضبی:

بیهقی(در مرگ بو نصر مشکان): به هیچ وقت نبوده است که بر در سرای او گذشتم که این دو بیت نخواندم که بو العباس ضبی گفت(ر:562):

« ای درگاه، چرا اندوه بر تو چیره آمد،کجایند پرده داران و پرده سرا؟!»

«کجاست آنکه روزگار از وی در بیم بود ؛ پس او اکنون در خاک خاک شده است.»

ش) ابونواس:

بیهقی(در مرگ بونصر مشکان): بونواس رحمة الله علیه سخت نیکو گفته است(ر:563):

«چه بسا دور اندیشی و دلیری و بالا بلندی که در خاک نهفته است.»

«هان هر زنده ای میرنده و زاده میرنده است و نژاده اصیل در میان هلاک شدگان!»

 در دیوان ابونواس مصراع چهارم به این شکل آمده است: و یا ربّ رأی فی التراب زنیق.نیز بیت سوم با این تفاوتها نوشته شده است: هالکا- ابنَ- ذا (ابونواس، 1422: 662).

ت) اسکافی دبیر: دبیر آل سامان که در اوایل سلطنت عبدالملک بن نوح(342- 350) در گذشته است(لغتنامه دهخدا):

«آیا ندیده ای دیوان رسائل را که قلمها و دفترهایش از فقدان وی بیکار و معطل مانده است؟!»

شعر در یتیمه منسوب به هرثمی ابیوردی است(بیهقی، 1371: 1043)

ث)بحتری:

بیهقی: امیر(مسعود) به کوشک محمودی به افغان شال باز آمد که تمام داد شعبان بداده بود و نشاط بسیار کرده(ر:276)بر این بیت که  بحتری شاعر گوید:

«چون ماه شعبان رسید، مرا از شراب ناب سیراب کنید».

ولی در دیوان او به این صورت است:

خ) صالح بن عبدالقدوس(؟-160هـ):

 بیهقی:و کار وزیر حسنک آشفته گشت که به روزگار جوانی ناکردنی ها کرده بود و زبان نگاه ناداشته و این سلطان معظم را خیر خیر بیازرده (ر:89):

«زبانت را حفظ کن و سخن مگو که مبتلا می شوی، زیرا  سخن گفتن سبب بلا شود».

مصراع دوم منسوب به ابوبکر است که در میان امثال سایره معروف است(میدانی،2003،ج1: 33).در دیوان «‌لاتقول» به شکل« ان تقول » آمده است.

نامعلوم:

1. بیهقی: بوسهل زوزنی به دامغان رسید.ایشان را خود هوسها به آمدن این مرد که شاعر گفته است... و باد طاهر و از آن دیگران همه بنشست (ر:61):

«وقتی موسی آمد و عصا را انداخت، کار سحر و ساحران باطل شد». بیت در کتاب« نفحه الریحانه و رشحه طلاء‌الحانه» المحبی، منسوب به سید موسی الرا م حمدانی است.

تلمیح به آیه 116 و 117 سوره اعراف دارد. بیت مثال است برای مجاز مرکب به استعاره تمثیلیه(جواهر البلاغه، 1413ق: 335).

2. بیهقی:این فالی بوده است که بر زبان این پادشاه رحمةالله علیه می رفت... با چندان نیکویی که کرد در روزگار امارت خویش با لشکری و رعیت(ر:99):

«بی وفایی شما تازه و شگفت نیست؛اما وفای شما بسیار شگفت انگیز است».

«من از بی وفایی شما سخن نمی گویم، اما سخن در فریب خوردن من به گفتار فریبنده و دروغ شماست».

ایراد بیت این گونه ذکر شده است که یا باید«فی غدرکم» باشد یا«بدعا ولاعجبا» باشد(یادنامه:750). نظر دیگر اینکه پیش از لیس «و» باشد یا «کم» را «کمو» بخوانیم تا وزن ناقص نباشد.باید گفت در لغت تمیم برای «لیس» اهمال عمل قائل شده اند(عباس حسن، 1409،ج1: 506).نیز می توانیم بگوییم مثل «ما  نافیه» است که نفی آن به وسیله«الا» شکسته شده باشد  و مهمل از عمل گشته است(المعصومی، 1420: 156)که در این صورت اگر شاعر تمیمی، باشد اشکالی وارد نیست. نکته قابل توجه اینکه در چاپ یاحقی« لکنّ وفاءُکم»ذکر شده که یا باید «لکنْ»باشد یا«وفاءَکم»‌‌‌‌‌‌‌‌‌.«الشأنَ» نیز باید مرفوع باشد که منصوب ذکر شده است.

3. بیهقی در بحث قوتهای سه گانه نفس می نویسد: حکیمی به رمز وانموده است که هیچ کس را چشم عیب بین نیست: (بیهقی، 1383: 124):

«به عقیده من هر انسانی عیب دیگری را می بیند و در برابر عیب خود کور است!»

«عیوب هر کس بر خود او پنهان است، ولی عیب برادرش بر او آشکار!»

در چاپ دکتر یاحقی«امری ء »آمده که از نظر قواعد کتابت همزه اشتباه است. در کتاب الدرر الکامنه، ابن حجر العسقلانی ابیات به محمد فخر الدین ابن البزار الاسکندرانی منسوب شده است،با این تفاوت که مصراع اول بیت دوم به این صورت است: وما خیر من تخفی علیه عیوبه.در الوافی بالوفیات بیت به سعدون المجنون منسوب است. این مضمون را سعدی دارد(دامادی، 1371: 50).

4. بیهقی در داستان بوقی پاسبان می نویسد: و (بوقی) آخر نود و سه سال عمر یافت و اینجا گذشته شد بر بستر! و ما تدری نفس بای ارض تموت. و نیکو گفته است بواسحاق (ر:427):

«چه بسا فرد با عزتی می میرد و در قبر جای می گیرد؛ در حالی که بیمار نبوده است»

«ای آنکه مرده را در قبر می گذاری! بدان که قبر تو را صدا می زند و تو نمی فهمی»

بیهقی بیت را به ابواسحاق نسبت داده است.ظاهرا ابواسحاق غزی(441-524هـ) شاعری معروف از غزه فلسطین است که آل بویه را مدح می کرده است(قوال بابتی، 1998: 335).اما الصفدی بیت دوم را به محمد بن ابی العتاهیه نسبت داده است؛ با این تفاوت که به جای الدهر، اللحد و القبر ثبت گردیده است(الصفدی، 1411: 265). این مضمون در بیت زیر آمده است(دامادی، 1371: 45):

5. بیهقی:...و نشاطها رفت و او(بوسعید محمود طاهر خزینه دار بست)را وداع بود و پس از آن به سه روز رفت رفتنی که نیز باز نیاید (ر:489):

«شبها چه رویدادهای سختی را به ما نشان می دهد و چه بسیار بر سر ما حوادث را فرو می بارد و هر روز به سوگ آنکه نزد ما گرامی است، به ما تعزیت داده می شود»( حسینی کازرونی، 1374: 277). در الاعجاز و الایجاز بیت به المنصور الفقیه المصری منسوب است، ولی مصراع اول چنین است: «ماذا اَرَتنا اللیالی ممّا آتین الینا».

6. بیهقی: بوریحان گفت: دیرتر رسیدم بدو،(خوارزمشاه) اسب براند تا در حجره نوبت من و خواست که می فرود آید، زمین بوس کردم و سوگندان گران دادم تا فرود نیامد و گفت (ر:640):

«دانش از شریفترین فرمانروایی هاست. همه مردم به استقبال او می روند؛ ولی صاحب علم به نزد کسی نمی رود.»

 در این بیت میان« ولایات» و «ولایأتی» جناس مرکب است.در الوافی بالوفیات شاعر بیت، ابوالعباس مأمون بن مأمون خوارزمشاه ذکر شده است.

نتیجه‌ گیری:

1- کتاب تاریخ بیهقی بحقیقت تاریخ تمام نمای دوره غزنوی است.

2- سبک بیهقی تقلیدی است از سبک نثر بونصر مشکان؛ چنانکه در میان منشآت ابونصر و شاگردش هیچ گونه تفاوتی موجود نیست.

3- تاریخ بیهقی نثر بینابین دارد و شواهد شعرعرب درآن بسیارنیست. این کتاب اثری ارزنده در حوزه های جامعه‌شناسی، ادبیات و اخلاق است،آنچنانکه بسیاری از ابیات عرب و فارس دارای نکته های ناب معرفتی، حکمی و اخلاقی است و گویای این است که بیهقی از اعجاز قلم برخوردار است.

4- از دوره های مختلف تاریخ ادبیات عرب همچون جاهلی،مخضرم،صدر اسلام،اموی و عباسی نمونه هایی از اشعار در تاریخ بیهقی وجود دارد، ولی بیشترین بسامد از آن دوره عباسی است.

5- در تاریخ بیهقی ابیات متنبی،ابن رومی،ابن انباری و بوسهل زوزنی بیش از دیگران مشاهده می شود.

6- سهو هایی در تاریخ بیهقی دیده می شود؛ از جمله ابیاتی به بحتری و ابن رومی نسبت داده شده است که در دیوان یا نیست یا به شکل دیگری است. نیز ابیاتی به صابی منسوب شده که طبق یتیمة الدهر صابی ناقل آن است.بیتی هم به ابو اسحاق نسبت داده شده است که معلوم نیست او کیست. از سوی دیگر، به نظر می رسد که بیت از محمد بن ابی العتاهیه است.

7- در یادنامه بیهقی هم ابیاتی غلط ترجمه شده و در بیان بعضی از نکات صرفی و نحوی هم سهو هایی رفته است. در چاپ یاحقی هم اشتباهات چاپی وجود دارد.

8- سراینده بعضی از ابیات مشخص نشد.شاید خود بیهقی، بونصر مشکان و شعرای گمنام زمان بیهقی آنها را سروده‌اند.