بررسی موسیقی شعر رودکی

مقدمه:

رودکی شاعر نامدار قرن چهارم «نخستین بار به شعر فارسی ضبط و قاعدۀ معین داد و آن را در موضوعات مختلفی، از قبیل داستان و غزل و مدح و وعظ و رثا و جز آن به کار برد و به همین سبب نزد شاعران بعد از خود «استاد شاعران» و «سلطان شاعران» لقب یافت». (صفا؛ 1372: 437) علاوه بر این، رودکی را «آدم الشعرا»،«حکیم»، «مقدم شعرای عجم» و «پدر شعر فارسی» نیز خوانده­اند.

«‌ نظامی عروضی صاحب کتاب چهارمقاله، وی را «صاحبقران شاعری» دانسته است :

در اشعار او حالت طرب و شادی، سخن گفتن با مطرب و ساقی، نوشیدن باده و می، گرایش به چمن و باغ و بوستان و وصف طبیعت و بهار دیده می­شود. در عین حال، رودکی از بی وفایی دهر می­نالد و از پیری گلایه می­کند و این دنیا را ناپایدار می­شمارد.

بیشتر شاعران همعصر و یا بعد از رودکی، وی را استاد دانسته­ و اشعار او را ستوده­اند. همچنین برخی از شعرا چون ناصرخسرو، عبدالواسع جبلی، عنصری و... در اشعار خود از رودکی نام برده و از وی یاد کرده­اند و شاعرانی چون کسایی، فرخی، سنایی و سوزنی سمرقندی از اشعار رودکی تقلید کرده و گاهی اشعار او را تضمین نموده­اند. کسایی در اشعار خود چنین آورده است :

لطف سخن رودکی در تغزلات وی است که سراسر جذبه و شور و احساس است؛ تا جایی که شاعر نامدار و استاد بزرگی چون عنصری درین باره چنین می­گوید:

شهید بلخی شاعر همعصر رودکی نیز دربارۀ او چنین سروده است :

یکی از عوامل مؤثر در زیبایی اشعار رودکی توجه وی به موسیقی شعر است. با نگاه به اشعار معاصران رودکی، به خوبی می­توان دریافت که از لحاظ موسیقایی اشعار رودکی در سطح بالاتری از معاصرانش قرار دارد. آشنایی رودکی با موسیقی و شعر خوانی وی همراه با نواختن چنگ و رود، نقش فراوانی در روانی و برتری موسیقایی اشعارش نسبت به شعرای همعصر او دارد. شفیعی کدکنی در کتاب موسیقی شعر انواع موسیقی های زبانی در شعر را - البته به غیر از هماهنگی­های صوتی که به بررسی بیشتری نیاز دارد و در این مقال نمی­گنجد- چنین بیان می‌کند:

1. وزن؛
2. قافیه؛
3. ردیف.

در این مقاله سعی بر آن داریم تا انواع موسیقی­های زبانی شعر را در اشعار رودکی بررسی کنیم.

1. وزن شعر رودکی

رودکی اشعارش را در ده بحر و هفتاد وسه وزن سروده است و تقریباً بیشتر بحور فارسی و زحافات متفاوت آن را به کار برده است. بیشتر بحرهای عروضی، در دیوان رودکی به کار رفته است، بجز بحرهای جدید، طویل، مدید، مشاکل، مقتضب، وافر، متدارک و بسیط، که چهار بحر اول بندرت در زبان فارسی به کار رفته است. بحر وافر و کامل را هم شاعران فارسی زبان بیشتر در ملمعات و یا اشعار عربی خود به کار برده اند. هنر بزرگ رودکی آن است که در همان قرون اولیه پیدایش شعر فارسی اکثر وزنهای موجود در شعر فارسی را به کار می گیرد؛ حتی اگر از این دیدگاه به او و شعرش بنگریم عنوان «پدر شعر فارسی» بحق شایستة اوست.

مقایسه­ای میان شعر رودکی و شعر شاعران قبل از او و چند شاعر بزرگ بعد از او بخوبی نشان می‌دهد که نه تنها رودکی وزنهای کمتری را در اشعار خود استفاده نکرده است، بلکه در بیشتر موارد بر سرآمدترین شاعران بعد از خود از لحاظ استفاده از وزنهای شعر فارسی رجحان و برتری دارد. شاعران قبل از رودکی در دورۀ صفاری، چون حنظلة بادغیسی، محمد بن وصیف، بسام کورد، محمد بن مخلد، محمود وراق، فیروز مشرقی و ابو سلیک گرگانی تنها این بحور را در اشعارشان استفاده کرده­اند:

شاعران دورة صفاری که در سطور پیشن از آنان یاد شد، از چهارده وزن در اشعارش بهره برده‌اند:

پیش از این گفتیم که رودکی اشعارش را در ده بحر سروده است که از این نظر همردیف شاعرانی چون فرخی‌، عسجدی، سنایی، انوری و عبدالواسع جبلی و... قرار می گیرد، تنها شعرای بزرگی همچون خاقانی با چهارده بحر، مجیر بیلقانی دوازده بحر، ناصرخسرو و عطار هر کدام یازده بحر، در این زمینه از رودکی پیشی گرفته‌اند.

تعداد اوزانی که چند شاعربرجستة پس از رودکی در دیوان خود به کار برده­اند از این قرار است:

همان‌طور که در جدول فوق مشاهده می­شود، رودکی در تعداد اوزان به کار رفته در دیوانش حتی از سنایی پیش می­افتد و تنها خاقانی است که وزنهای بیشتری را نسبت به رودکی در دیوانش استفاده کرده است. در جدول بالا اوزان ثبت شده به غیر از اوزان رباعیاتی است که در دیوان این شاعران آمده است. اگر اوزان رباعیات رودکی را بر این تعداد بیفزاییم، اوزان دیوان رودکی با دیوان خاقانی برابر می­شود. با توجه به اینکه قسمت اعظمی از اشعار رودکی از میان رفته است و در دسترس ما نیست، بدیهی است که اگر تمام اشعار او را در اختیار داشتیم، برتری او بر دیگر شاعران از لحاظ میزان کاربرد اوزان عروضی هر چه بیشتر آشکار می­شد.

در دیوان رودکی گاهی لغزش‌های وزنی موجود است که این لغزشها در اشعار معاصران رودکی و شاعران قبل از وی نیز دیده می­شود. شاید برخی از این موارد که از نظر ما گاه لغزش نامیده می­شود، مربوط به تفاوت تلفظ واژگان در زمان رودکی و دورة وی یا سهوهای کاتبان و نسخه­ ­نویسان بوده است. هر چه از زمان رودکی پیشتر می­رویم و اوزان اشعار روانتر می­گردد، این لغزشها هم کمتر می­شود. در دیوان رودکی «در ترکیب و تلفیق الفاظ درشتی و خشونتی مشهود است و اوزان شعر در برخی از موارد سخته و مستقیم نیست و بسا که سکته و وقفه در آنها پیش می­آید و برای استقامت وزن باید آنها را گاه مانند خسروانیات با کشیدن آواز به صلاح باز آورد.» (زرین کوب،1370: 3) البته، برخی از این سکته­ها با کشیدن یا کوتاه و سریع خواندن ابیات هم به صلاح باز نمی­آید؛ مثلاً در وزن ابیات زیر اشکالاتی وجود دارد. در برخی از این ابیات مصراع اول بر یک وزن است و مصراع دوم بر وزنی دیگر، که با هیچ اختیار شاعری این تفاوت را نمی توان توجیه کرد. تفاوت وزنی میان دو مصراع یک بیت گاهی از این آشکارتر است و یک مصراع در یک بحر و مصراعی دیگر در بحری دیگر آمده است که اینها قابل پذیرش نیست. در ابیاتی دیگر نیز مشاهده می شود که مصراع اول دو یا چند هجا کمتر یا بیشتر از مصراع دوم دارد که این هم منطقی به نظر نمی رسد :

رودکی در اشعارش هم از بحور مسدس و هم مثمن فراوان استفاده کرده است، در صورتی که در دورة او شاعران بیشتر اوزان مسدس را به کارمی­بردند. در یک مورد نیز رودکی وزنی را به صورت مربع در دیوانش آورده است. از میان بحرهای کم کاربرد شعر فارسی رودکی دو بحر رجز و قریب را برمی­گزیند. بحر رجز در اشعار شعرای سبک خراسانی از بحرهای کم کاربرد است و در سبک عراقی بر میزان استفاده از آن افزوده می‌شود. در جداول زیر بحرهای به کاررفته در دیوان رودکی و تعداد اشعاری که درهر بحر سروده شده و اوزان مختلف این بحور آمده و برای هر کدام از این بحور نیز از دیوان رودکی شاهدی آورده شده است:

اوزان دوری در اشعار رودکی بسیار اندک است.  البته، این اوزان در دورة سامانی رواج چندانی ندارد و از دورۀ غزنوی به بعد کم کم در میان اشعار شاعران رایج می­شود. در جدول زیر اوزان دوری به کار رفته در دیوان رودکی آمده است:

1-1- نمودار کاربرد اوزان عروضی دردیوان رودکی

همان‌طور که در این نمودار نیز مشاهده می­شود، رودکی شاعر بحر هزج است؛ هر چند که در دو بحر خفیف و مجتث هم اشعار زیادی دارد.رودکی تقریباً تمام اوزان بحر هزج را به کار برده است و به جرأت می­توان گفت که کمتر وزنی در بحر هزج یافت می­شود که رودکی در آن بیتی نسروده باشد.

2-1- اختیارات شاعری

در دوره­های نخستین شکل گیری شعر فارسی، میزان استفاده از اختیارات شاعری بسیار زیاد است. شاید یکی از دلایل آن این است که زبان شاعران هنوز زبانی نرم و لطیف نشده است و واژه های درشت و دشوار و خشن کاربرد زیادی در شعر دارند و زبان شعری هنوز صیقلی داده نشده است. هر چه پیشتر می­­رویم، بتدریج از میزان کاربرد اختیارات شاعری کاسته می­شود؛ به طوری که از قرن هفتم به بعد اختیارات شاعری در دیوان شاعران معدود و حتی گاهی انگشت شمار می­شود.

یکی از دلایلی که سبب ایجاد وزنهای فراوان در یک بحر می­شود، به کار بردن اختیارات شاعری است که نام وزن را تغییر می دهد مثلاً وزن :

_ _ U / _ U _ U / U _ _ : « مفعولُ /مفاعلن / فعولن» که آن را هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف می‌نامیم بر اثر قاعدۀ تسکین تبدیل به _ _ U / _ U _ / _ _  : مفعولن / فاعلن /  فعولن می شود که نام آن هزج مسدس اخرم اشتر محذوف است. پس ملاحظه کردید که با اعمال یک اختیار شاعری در بیت، چگونه نام وزن آن دگرگون می شود.  برای روشن شدن بهتر موضوع مثالهایی دیگر ذکر می کنیم :

: _ _ U / U _ _ U / U _ _ U / U _ _مفعولُ  / مفاعیلُ / مفاعیلُ / فعولن  بحر هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف است که بر اثر قاعدۀ تسکین چنین می شود:

_ _ U / U _ _ U / U _ _ / _ _ _  :  مفعولن  / مفعولُ / مفاعیلُ  / فعولن : بحر هزج اخرم اخرب مکفوف محذوف

و یا  U _ _ U / U _ _ U / U _ _ U / U _ _ : مفعولُ  / مفاعیلُ / مفاعیلُ / مفاعیل : هزج مثمن اخرب مکفوف مقصور که با اعمال قاعدة تسکین تبدیل به :

U _ _ / _ _ _ U / U _ _ U / U _ _ :  مفعولُ / مفاعیلُ / مفاعیلن / مفعول : هزج مثمن اخرب مکفوف مخنق مقصور تبدیل می گردد. رودکی رباعیات خود را در ده وزن مختلف به کار برده است که حتی در شعرای بزرگ پس از وی این تنوع اوزان دررباعیات کمتر دیده می­شود. اختیارات شاعری در رباعیات بسیار زیاد است و رودکی اختیار تسکین را به وفور در رباعیاتش به کار می­گیرد و همین سبب پیدایش اوزان مختلف در رباعیات وی می­گردد.

بیشترین اختیار شاعری که در دیوان رودکی به کار رفته است «قاعدۀ تسکین» است که رودکی آن را در بحور و زحافات مختلف به کار می­گیرد :

1. آوردن مفعولن ( _‌ _ _ ) به جای فعلاتن( _ _ UU ) در بحر رمل :

1. آوردن مفعولن( _ _ _ ) به جای مفتعلن( _UU_ ) در بحر سریع و منسرح :

1. آوردن مفعولن( _ _ _ ) به جای فعلاتن( _ _ UU ) در بحر مجتث :

1. تبدیل فاعِلاتُ/ مفاعیلُ ( U_ _ U / U_U_ ) به فاعلاتن / مفعولُ ( U_ _ / _ _U_ ) در بحر مضارع :

1. تبدیل فاعِلاتُ/ مفاعیلان (U_ _ _U / U_U_  ) به فاعلاتن / مفعولان ( U_ _ _ / _ _U_ ) در بحر مضارع :

1. تبدیل مفاعیلُ / مفاعیلُ (U_ _ U / U_ _ U  ) به مفاعیلن/ مفعولُ( U_ _ /_ _ _ U ) در بحر هزج:

گاهی اوقات اختیار شاعری تسکین در آخر مصراعها روی می­دهد، مانند نمونه های ذیل :

1. آوردن فع لن ( _ _ ) به جای فَعِلن (  _ UU) و فع لان ( U_ _ ) به جای فَعِلات ( U_ U U ) در بحور رمل، خفیف و مجتث :

به غیر از تسکین دیگر اختیار شاعری که در دیوان رودکی به چشم می­خورد، آوردن فَعِلاتن(_ _UU ) به جای فاعلاتن (  _ _U_) در رکن اول است که در دو بحر رمل و خفیف در دیوان رودکی به کار رفته است :

یک بار هم اختیار شاعری قلب در قصاید وقطعات رودکی آمده است که به جای مفتعلن( _UU_ ) مفاعلن  _U_U )) در بحر منسرح به کار رفته است:

اما کاربرد قلب در رباعیات از بسآمد بالایی برخوردار است و مفاعلن (_U _U) و مفاعیلُ  (U_ _U ) به جای هم استفاده شده است.

همان‌طور که پیش از نیز یادآور شدیم، فراوان ترین اختیار شاعری دیوان رودکی تسکین است که بیشتر در دو بحر مضارع و هزج روی می­دهد.

2- قافیه

قافیه علاوه بر نقش موسیقایی که در شعر ایفا می­کند، نقشهای دیگری را نیز بر عهده دارد؛ مثلاً در اهمیت قافیه همین بس که قالبهای مختلف شعری بیشتر به وسیلة جایگاه قرار گرفتن قافیه در آن از یکدیگر متمایز می‌شود. همچنین قافیه لذت خواننده را از شعر بیشتر می­کند، زیرا خواننده منتظر است که بیت با آهنگی خاص به پایان رسد، اما به قول مولانا «قافیه اندیشی» مانند اندیشیدن به ردیف ممکن است شاعر را محدود کند و مانع از بیان احساسات و عواطف درونی وی می‌گردد.

در جدول زیر حروف قافیه و تعداد تکرار هر کدام در دیوان رودکی آمده است :

همان‌طور که در جدول بالا مشاهده می­شود، علاوه بر قافیه­های پر کاربرد و مشهور شعر فارسی، همچون «ان، ار، ا، -َ ند» که در دیوان دیگر شاعران فارسی نیز به وفور دیده می­شود، قافیه های دشوار و نادر هم در اشعار رودکی استفاده شده است، مانند «اوخ، اک، اغی، غَن،ایذ، -َ نج».

رودکی مهارت و تبحر خود را در سرودن شعر فارسی، در برگزیدن قافیه های متفاوت در دیوان خود نیز به اثبات رسانده است، به طوری که از میان قوافی اشعار او حدود چهل وسه قافیة آن فقط یک بار در دیوانش آمده و شانزده قافیه دوبار استفاده شده است. پس تنوع قافیه در دیوان رودکی بسیار بالاست و همین بر موسیقی شعر وی می­افزاید. قافیه­های طولانی چون « ایمند »،« ایری »،« اینیا» و... در دیوان رودکی کم نیست و همین قوافی بیشتر گوش را می­نوازد.

حروف قافیه در شعر رودکی بیشتر از حروف نرم و روان انتخاب شده است؛ حروفی مانند «ر»، «م» «ن» و یا مصوت «ای». اما در برخی از موارد رودکی برای اینکه نشان دهد فرزند زمان خویش است، حروفی درشت و خشن «خ»، «گ»، «ج» و «ذ» را به عنوان روی در قافیه به کار می­برد.

بیشترقافیه­هایی را که رودکی در اشعارش به کار می ­برد، خواننده خوش ذوق به راحتی پس از شنیدن چند بیت می‌تواند حدس بزند. بدین ترتیب رودکی در آوردن قوافی نوعی ارصاد و تسهیم ایجاد می­کند و خواننده را در گزیدن قافیه سهیم می­کند. بنابرین لذت خواننده ازشعر رودکی دو چندان می­شود؛ مثلاً درابیات زیر با کمی دقت نظر می‌توان قافیه راپیش بینی کرد:

قافیة درونی فقط یک باردر دیوان رودکی آمده است:

این نوع قافیه در اوزان دوری و یا در اوزانی که یک رکن سه یا چهار بار عیناً تکرار می­شود، می­آید. چون تعداد اوزان دوری در دیوان رودکی بسیار محدود است، طبیعی است که قافیة درونی یا داخلی در اشعار رودکی نیز کمتر به چشم خورد. در دیوان رودکی قافیه درقصاید، قطعات، رباعیات و ابیات پراکندة به هم پیوسته بررسی شده است، زیرا در دیگر ابیات باقی مانده که به صورت تک بیت ضبط شده است، قافیه مشخص نیست.

3- ردیف

شعرهای مردف به شرطی که ردیف به خوبی در ابیات نشسته باشد و نه فقط برای پر کردن یک واژه، موسیقی بیشتری را در ذهن خواننده ایجاد می­کند، زیرا پس از آمدن چند واژه ردیف تکرار می­شود و این تکرار در نظرخواننده لذت بخش است. بیشترین ردیف ها را در دیوان رودکی فعلها تشکیل می­دهند و حرف و اسم کمترین را. ردیف در اشعار رودکی به خصوص در رباعیات وی جایگاه ویژه­ای دارد. از میان سی وهشت رباعی رودکی که به دست ما رسیده است هفده رباعی آن بدون ردیف است و بیست و یک رباعی مردّف. «رباعی اندیشه­های لطیف و لحظه­های کوتاه تأملات شاعرانه را به خوبی می­پذیرد و و به خواننده انتقال می دهد». در رباعی تمام سخن شاعر در چهار مصراع خلاصه می‌شود، بنابراین شاعر عرصة جولان زیادی برای نمایاندن هنر خود و استفاده از موسیقی شعر ندارد، پس شاعر می‌کوشد تا با آوردن ردیف و یا قافیه­های طولانی بر موسیقی شعر خویش بیفزاید و کلام خود را بیشتر مطبوع طبع خواننده گرداند. پس طبیعی است که ردیف نقش پر رنگ تری را در رباعی ایفا کند. رودکی نیز بدین نکته به خوبی پی برده و رباعیات خود را بیشتر مردف سروده است.

مانند بیشتر شاعران فعل ربطی «است» در ردیف اشعار رودکی بسیار تکرار شده است. البته تعداد ردیفهای غیر تکراری نیز در دیوان رودکی کم نیست. گاهی برخی از این ردیفها از چند واژه ترکیب شده است وغیر ازیکی دوکلمه بقیة مصراع ردیف است مانند:« که تو راست »، « چه سود کند»، « ماند گره » و «ست نه دل».

نتیجه گیری

رودکی با اینکه در قرون اولیة شکل گیری شعرفارسی به سر می برد، از معدود شاعرانی است که از بیشترین اوزان شعر فارسی در اشعارش استفاده می‌کند؛ به طوری که از زمان رودکی تا پایان قرن ششم تنها خاقانی است که اوزان عروضی بیشتری را در دیوانش به کار برده است. اوزان دوری دراشعار رودکی بسیار محدود است به همین دلیل قافیة درونی یا داخلی در اشعار رودکی کمتر دیده می‌شود.. تعداد زیادی از اشعار رودکی در بحر هزج سروده شده و او چیره دستی خود را در این بحر به اثبات رسانده است.

اختیارات شاعری در دیوان رودکی بسیار فراوان است در میان اختیارات شاعری تسکین سهم بیشتری را به خود اختصاص داده است. تسکین و قلب در رباعیات رودکی نیز به وفور دیده می شود.

تنوع قافیه در شعر رودکی بسیار بالاست؛ به طوری که از میان قوافی اشعار او حدود چهل وسه قافیة آن فقط یک بار در دیوانش آمده و شانزده قافیه دو بار استفاده شده است.

ردیف ها در دیوان رودکی بیشتر از نوع فعل کامل است. عبارتهای اسمی و فعلی نیز سهم زیادی را در ردیف اشعار ایفا می کند. تکرار فعل ربطی «است» در ردیف ها بیشتر به چشم می خورد.بیشتر رباعیات رودکی مردف است؛ چون تعداد ابیات رباعی محدود است، شاعر قدرت هنرنمایی و استفاده از موسیقی شعر را به صورت گسترده ندارد، بنابرین با آوردن ردیف در رباعیات بر موسیقی شعر خود هر چه بیشتر می افزاید.