دیوان ظهیر فاریابی در سفینه‌ی تبریز

مقدمه

در بازیابی شعر شاعرانی که دستبرد روزگار شعرها و دیوان‌هایشان را بر باد داده یا از موجودی آن‌ها کاسته است نقش جُنگ‌ها و سفینه‌ها بی‌تردید نقشی تعیین‌کننده است. یکی از سفینه‌های بی‌نظیر که بیش از یک دهه از شناخت و معرفی آن می‌گذرد مجموعه‌ای است موسوم به سفینة تبریز که به شمارة 14590 در کتابخانة مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. در 372 برگ این مجموعه، حدود 209 کتاب و رسالة متنوع در تاریخ، نجوم، لغت، حدیث، فقه، کلام، تصوّف و... و نیز دیوان‌های شعر بسیاری از شاعران نامی و بی‌نام گردآوری و کتابت شده است. همچنین ابیات پراکندة فراوانی از شاعران و نویسندگان مختلف در خلال دیگر آثار این مجموعه آمده است.

این مجموعة نفیس به دست یکی از دانشی‌مردان روزگار به نام ابوالمجد محمّد بن مسعود بن مظفّر بن محمّد بن عبدالمجید تبریزی در بین سال‌های 721 تا 723 گردآوری و کتابت شده است. به دلیل تنوّع گستردة این اثر، هر گوشه‌ای از آن مشحون از تازگی و طراوت است و هر جستجو در آن می‌تواند سرشار از یافته‌های نو باشد.

از کتاب‌های موجود در این سفینه، که اهمیت فراوانی بر آن است، دیوان ظهیر‌الدّین فاریابی است که پس از بسم‌الله الرحمن الرحیم با عبارت آغازین «دیوان الامیر‌الامام ملیح‌الکلام نادره‌العالم حسان‌العجم ظهیر...» در صفحات 442 تا 489 نسخه‌برگردان این کتاب آمده است.

ظهیرالدین طاهر بن محمّد فاریابی یکی از بزرگ‌ترین شاعران قرن پربار ششم هجری است و به گواه اسناد موجود از آن دوره، در زمان خود از سخن‌سرایان معتبر بوده است. «بعضی اکابر و افاضل متّفق‌اند که سخن او نازک‌تر و باطروات‌تر از سخن انوری‌ست و بعضی قبول نکرده‌اند و از خواجه مجد‌الدین همگر فارسی در این باب فتوی خواسته‌اند، او حکم کرده که سخن انوری افضل است... و در علم و فضل بی‌نظیر بوده»(دولتشاه سمرقندی،1900میلادی: 110) «وتمامت دیوان او مطبوع و مصنوع است و شعر او لطفی دارد که لطف او هیچ شعر دیگر ندارد»(عوفی، 1903‌میلادی، ج2: 298) اهمیّت ظهیر در دورة خود را نزهة‌المجالس نیز تأیید می‌کند که 35 فقره از رباعی‌ها شاعر را در بین رباعی‌های این مجموعه جای داده است. ¹

او در فاریاب به دنیا آمد، پس از اینکه تحصیلات مقدماتی را «در زادگاه خویش به پایان آورد به سوی نیشابور حرکت کرد... و به گفتة خود مدّت 6 سال حرص علم و ادب وی را در خاکدان نیشابور زندانی کرد... در نیشابور روزگار چنانکه باید به وی روی مساعدت ننمود و از طغانشاه (569 ـ 581) عنایتی فراخور خویش نیافت»(ظهیر فاریابی، 1381: 279) از آنجا به امید رسیدن به نان به اصفهان و پس از نزدیک به دو سال اقامت در آن شهر، به مازندران رفت و از «انعام و صلات و بزرگداشت حسام‌الدّوله اردشیر بن علاء‌الدوله بن اسفندیار بهره‌مند می‌شود» (ظهیر فاریابی، 1381: 281). از آنجا «به نزد قزل ارسلان به آذربایجان رفت و ظاهراً قبل از رسیدن به تبریز مدّت دو ماه نزد «صفی‌الدین» نامی در اردبیل اقامت کرد...» (ظهیر فاریابی، 1381: 282). در آذربایجان به دربار قزل‌ارسلان راه یافت و در قصایدی متعدّد او را مدح گفت. سرانجام در سال 598 در تبریز درگذشت و او را در گورستان سرخاب به دست خاک سپردند. نخستین بار چهار سال پس از مرگش یکی از دوستداران شعرش به نام شمس‌الدین کاشی دیوان او را جمع‌آوری کرده که با عنوان «مقدمّة جامع دیوان استاد ظهیرالدین فاریابی» در ابتدای این چاپ مورد گفتگو آمده است.

پیشینۀ پژوهش

مقاله‌های متعددی در اهمیت، اعتبار و ارزش «سفینۀ تبریز»  نوشته شده است. از این بین می‌توان به مقاله‌های استاد ایرج افشار در نامه بهارستان با عنوان «نسخه‌برگردان سفینة تبریز» و نیز «رباعیات خیام در سفینة تیریز» از سیدعلی میرافضلی در «نشر دانش» اشاره کرد. نیز نخستین بار سیدعلی میرافضلی در مقاله‌ای با عنوان «خوب است ولی بهتر از این بایستی» دیوان چاپی ظهیر فاریابی را بررسی و  نقد کرده‌اند و به پاره‌ای از برتری‌های ضبط سفینه اشاره کرده‌اند.

چاپ‌های دیوان ظهیر

دیوان این شاعر چندین بار در هند و ایران به طبع رسیده است؛ نخستین چاپ از دیوان در سال 1268‌ق در کانپور به عمل آمده است. چاپ دیگری نیز به اهتمام بزوان سعید و آدان حمید در 1884 میلادی و نیز 1285 قمری در همان‌جا انجام شده. ² در ایران نیز چندین بار این دیوان چاپ شده است که از آن میان می‌توان به چاپ سنگی مصحَّح موسی‌الانصاری در 1324 قمری در مطبعه دارالخلافه و نیز چاپی که به سعی و اهتمام احمد شیرازی در تهران صورت گرفته است اشاره کرد. همینطور تصحیح‌های جداگانة دیگری از آن به کوشش تقی بینش در چاپخانة طوس مشهد در سال 1337 و نیز توسط هاشم رضی در سال 1338 در تهران انجام شده است. این چاپ‌ها همگی به دلیل نداشتن اسلوب علمی و دور ماندن از روش صحیح تصحیح از ایرادهای شگفت‌انگیز به دور نمانده‌اند تا جایی که قصیدة بسیار معروف «الا ای خیمگی خیمه فروهل که پیش‌آهنگ بیرون شد ز منزل» نیز در پاره‌ای از آن‌ها سر به درآورده است.

آخرین تصحیح علمی از دیوان این شاعر در دو بخش، در سال 1381 در 592 صفحه توسط نشر قطره، با تصحیح، تحقیق و توضیحات استاد فقید دکتر امیرحسن یزدگردی و به اهتمام دکتر اصغر دادبه به چاپ رسید. بخش نخست پس از شرح احوال و آثار دکتر یزدگردی به قلم دکتر دادبه، شامل: مقدّمة جامع دیوان، قصاید، قطعات، ترکیب‌بندها، ملمّعات!، غزلیات، مثنوی‌ها و رباعی‌های شاعر است، و بخش دوم، که در واقع توضیحات و تعلیقات مصحّح است، در بردارندة زندگی ظهیر، شعر ظهیر، شعر ظهیر در کتب ادب، دیوان ظهیر فاریابی [نسخه‌های مورد استفاده]، فرهنگ لغات و کنایات و تعبیرات و حواشی و تعلیقات است. این اثر با عنوان «تصحیح انتقادی دیوانِ استاد ظهیرالدینِ فاریابی و بحثِ در احوال و آثار و حلِّ مشکلات اشعار وی» (ظهیر فاریابی، 1381: 15) پایان‌نامة دورة دکتری آن شادروان بوده است که در اوّل آبان‌ماه 1336 به راهنمایی استاد بدیع‌الزمان فروزانفر از آن دفاع شده است. این تصحیح ـ‌فعلاً‌ـ آبرومندانه‌ترین تصحیحی است که از دیوان این شاعر قصیده‌سرا عرضه شده است. خودِ استاد یزدگردی در حاشیة صفحة 129 نفثة‌المصدور می‌نویسد: «نگارنده، دیوان این شاعر قصیده‌سرا را در طی سالیانی چند با مقابلة یازده نسخة کهن‌سال تصحیح کرده و در شرح احوال و مقام شاعری و نیز مشکلات اشعار وی بر آن حواشی‌یی بیفزوده است و امید دارد به زودی به طبع آن اقدام کند. (زیدری، 1381: 129) این بدان معنی است که تصحیح متن دیوان در نظر ایشان تمام شده بوده است امّا به گفتة دکتر اصغر دادبه ایشان هیچ‌گاه از کوشش برای بهتر کردن این اثر دست نکشیدند و، پس از دفاع از پایان‌نامه تا آخرین روزهای حیات، در پی بی نقص کردن آن بوده‌اند. به نظر می‌رسد تنها کاستی‌یی که پس از درگذشت آن بزرگ به تلاش چندین سالة ایشان راه یافته در قسمت توضیحات و تعلیقات باشد زیرا قسمتی از آن، به گفتة آقای دکتر دادبه، ناپدید شده است: «تا آنجا که نگارندة این سطور دیده بود دوگونه یادداشت فراهم می‌آمد: یادداشت‌هایی که بر پشت و حواشی صفحات نسخة تایپی دیوان ثبت می‌افتاد و یادداشت‌هایی که بر اوراق جداگانه نوشته می‌شد و لا‌به‌لای صفحات قرار می‌گرفت تا در وقت مناسب در جای خود قرار گیرد و به مطالب پیشین پیوندد... و امروز متأسفانه تنها گونة اوّل یادداشت‌ها در دست است و این از آن روست که از زمان درگذشت استاد تا آن‌گاه که مجموعه به دست من رسید، دقیقاً معلوم نیست که به دست چه کسانی سپرده شده است. همین قدر می‌دانم که زمان‌ها در اختیار کس یا کسانی بوده است!» (ظهیر فاریابی، 1381: 16و17) پس این تصحیح، پس از ناپدید شدن یادداشت‌های استاد یزدگردی، همان موجودی پایان‌نامة دکتری ایشان است و دکتر دادبه نیز تلویحاً این نکته را پذیرفته است: «بخش اعظم از این مجموعه همان است که استاد آن را به عنوان پایان‌نامة دکترای خود فراهم آورده بود...» ( ظهیر فاریابی، 1381: 16).

از این تصحیح امروز بیش از 50 سال می‌گذرد و در این مدّت، نسخه‌های معتبر دیگری از دیوان شاعر به دست آمده است که می‌تواند در تصحیحی مکمّل و شاید مجدّد، بسیاری از مشکلات راه یافته به این تصحیح را مرتفع کند؛ از آن جمله است سفینة تبریز که دیوان شاعر در آن برگ‌های 222 تا 246 این مجموعه را شامل می‌شود و در سال 721 کتابت شده است.

علی‌رغم گفتة دکتر اصغر دادبه که «حاصل کار استاد بی گمان، بی مانند است» متأسفانه باید گفت این گونه نیست؛ شاید «هر چه هست چاپ نسخة مصحّح استاد یزدگردی،... آغاز حکایتی دیگر در زمینة ظهیرشناسی» باشد. (ظهیر فاریابی، 1381: 19) جدای از قصیده‌ها، قطعه‌ها و رباعی‌های متعدد و بیت‌هایی که در خلال قصیده‌ها از تصحیح بیرون مانده‌اند، ایرادهایی در ضبط بیت‌ها نیز راه یافته که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت.

به هر روی دکتر امیرحسن یزدگردی برای تصحیح دیوان 6 نسخة اصلی به قرار زیر در اختیار داشته است:

1)       نسخة شمارة 2655 اسعد افندی محفوظ در سلیمانیه که در سال 717هـ کتابت شده است.

2)       نسخة شمارة 465 یونیورسیته با تاریخ کتابت 759.

3)       نسخه‌ای متعلّق به آقای مهدی بیانی با تاریخ کتابت 768.

4)       نسخه‌ای دیگر متعلّق به یونیورسیته به نشانی 688 و تاریخ کتابت 840.

5)       نسخة شمارة 798 کتابخانة ملّی پاریس و تاریخ کتابت 843.

6)       نسخه‌ای به نشانی or.3325 از بریتیش میوزیوم با تاریخ کتابت 872.

و نیز هشت نسخة فرعی که «در موارد اشکال بدان‌ها مراجعه شده است».

همانطور که ملاحظه می‌شود دیوان ظهیر در سفینة تبریز تنها 4 سال از نسخة اساس جوان‌تر و قدمت آن 38 سال از نسخة دوم بیشتر است.

در چاپ مورد گفتگو دیوان شاعر شامل 81 قصیده، 1+106 قطعه، 4 ترکیب‌بند، 2 ملمّع!، 10 غزل، 2 مثنوی و 100 رباعی است. تعداد بیت‌های آن نیز در مجموع 3674 بیت است.

سفینة تبریز، در مقایسه با دیوان چاپی، دربردارندة 79 قصیده، 94 قطعه، 4 ترکیب‌بند، ³ 2 ملمّع، ⁴ 8 غزل، 1 مثنوی، 65 رباعی است که شمار ابیات آن بر روی هم 3419 بیت است. این مجموعه نیز، هرچند مانند دیگر نسخه‌های موجود از دیوان ظهیر، شامل همة اشعار شاعر نمی‌شود ولی اهمیّت آن در این است که از این تعداد شعر 5 قصیده، 10 قظعه و 9 رباعی اشعاری‌اند که در دیوان چاپی اثری از آن‌ها نمی‌بینیم. افزون بر این، در بین پاره‌ای از قصاید و یکی از قطعاتِ موجود نیز، ابیاتی است که در دیوان چاپی نشانی از آن‌ها نیست.

قصیده‌ها

از مجموع قصیده‌های دیوان چاپی، سفینة تبریز فاقد 7 قصیده به شماره‌های؛10، 22، 26، 33، 46، 60 و 68 است، امّا 5 قصیده دارد که در هیچ کدام از نسخه‌های موجود در دست استاد یزدگردی نبوده‌اند. این قصیده‌ها بر روی هم 104 بیت دارند. مطلع قصاید و تعداد ابیات آن‌ها به تفکیک بدین‌گونه است:

این قصیده 14 بیت دارد.                                                            (عکسی: 447)

این قصیده 23 بیت دارد.                                                            (عکسی: 454)

این قصیده 24 بیت دارد.                                                            (عکسی: 462)

این قصیده 22 بیت دارد.                                                            (عکسی: 462)

این قصیده 21 بیت دارد.                                                         (عکسی: 471)

قطعات

دیوان چاپی ظهیر در مجموع1 + 106 قطعه دارد و سفینه 94 قطعه. در این بین در 84 قطعه با هم مشترک‌اند. 22 قطعه به شماره‌‌های 4، 6، 8، 15، 18، 22، 26، 29، 38، 46، 52، 55، 57، 66، 69، 76، 77، 86، 88، 91، 97، 103 و قطعه‌ای که در پایان رباعی‌ها آمده است در سفینه نیامده‌اند، امّا سفینه نیز 10 قطعة متفاوت دارد که جمع ابیات آن‌ها 77 بیت است.  قطعه‌هایی که در دیوان چاپی نیامده‌اند این‌هایند:

(عکسی: 476)

مطلع دیگر قطعه‌ها و شمارة ابیات آن‌ها بدین شکل است:

که قطعه‌ای است با 9 بیت.                                                           (عکسی: 480)

این قطعه 7 بیت دارد.                                                            (عکسی: 482)

این شعر نیز دارای 6 بیت است.                                                (عکسی: 482)

این قطعه 9 بیت دارد.                                                            (عکسی: 483)

این قطعه 12 بیت دارد.                                                          (عکسی: 483)

این قطعه 21 بیت دارد و همة ابیات آن به عربی است.                (عکسی: 484)

و صورت کامل سه قطعة کوتاه‌تر سفینة تبریز:

                                                                                        (عکسی: 485)

***

                                                                                       (عکسی: 485)

***

                                                                             (عکسی: 485)

رباعی

هرچند در صفحة 338 دیوان چاپی آمده «در دیوان ظهیر مجموعاً 99 رباعی است» ولی شمار رباعی‌های این دیوان 100 فقره است. سفینه جمعاً 65 رباعی در خود دارد که تعداد آن 35 فقره از دیوان چاپی کمتر است. از این تعداد 56 رباعیِ مشترک دارند و نیز 9 رباعی در سفینه آمده که در دیوان چاپی خبری از آن‌ها نیست.

سفینه رباعی‌های شمارة 1، 5، 8، 9، 10، 13، 16، 20، 22، 23، 24، 28، 30، 31، 32، 35، 36، 38، 41، 43، 45، 48، 49، 53، 54، 56، 60، 62، 63، 64، 68، 72، 73، 77، 80، 81، 82، 83، 85، 87، 89، 92، 98 و 100 را ندارد. رباعی‌های متفاوت سفینه این‌هایند:

داستان رباعی‌های جا مانده از دیوان چاپی به همین جا ختم نمی‌شود. 11 رباعی نیز در نزهه‌المجالس آمده که در دیوان چاپی نیستند. یکی از این رباعی‌ها با مصراع آغازین «نومید مرا در کف غم بگذاری» با سفینه مشترک است. در نزهه‌المجالس این رباعی‌ها به نام ظهیر آمده‌اند که در چاپ دیوان نیستند:

(جمال خلیل‌شروانی، 1375: 161)

(همان: 164)

(همان: 221)

(همان: 220)

(همان: 362)

(همان: 394)

(همان: 394)

(همان: 456)

(همان: 657)

(همان: 681)

(همان: 681)

اگر پنج رباعی دیگر را هم که به نام «ظهیر» در این کتاب آمده از همان «ظهیر فاریابی» به حساب آوریم، که با توجّه به شواهد موجود باید به حساب آوریم زیرا یکی از این رباعی‌ها به نام ظهیر فاریابی در همان کتاب تکرار شده است و یکی از رباعی‌ها نیز با سفینه مشترک است، این تعداد به چهارده فقره خواهد رسید زیرا از این پنج رباعی، 2 رباعی در دیوان چاپی آمده و 3 رباعی نیامده است:

(جمال خلیل‌شروانی، 1375: 325)

(جمال خلیل‌شروانی، 1375: 440)

و نیز رباعی «در عشق تو ای کوی غمت منزل من» که در رباعی‌های مربوط به سفینه آمده است. (جمال خلیل‌شروانی، 1375: 388). با این اوصاف رباعی‌هایی که در دیوان چاپی نیامده‌اند در مجموع 22 فقره است.

ترکیب‌بند

هر 4 ترکیب‌بند را سفینه زیر عنوان «الترجیعات» آورده است. ترکیب‌بند شمارة 4، بیتِ ترکیب را ندارد و به جای آن، به اشتباه بیت اوّل هر بندِ بعد را گذاشته است. تعداد بیت‌های ترکیب‌بندها در دیوان چاپی 193 و در سفینه 178 بیت است.

دربارة ترکیب‌بند شمارة 1 گفتنی است: «این ترکیب‌بند در دیوان جمال‌الدین عبدالرزّاق نیز آمده است»(ظهیر فاریابی، 1381: 333). آنگونه که توضیحات مصحّح نشان می‌دهد تنها نسخه‌های «بم» و «سق» این ترکیب‌بند را داشته‌اند (ظهیر فاریابی، 1381: 233). و آنگونه که نسخه‌بدل‌ها روایت می‌کنند متن از «بم» است و اختلاف‌های «سق» با آن در حاشیه آمده است. «بم» همان نسخة بریتیش میوزیوم و ششمین نسخه از ردیف نسخه‌های مورد استفادة مصحّح است که در تاریخ 872 کتابت شده است. نسخة «سق» نیز از جمله نسخی است که «در موارد اشکال بدان‌ها مراجعه شده است» (ظهیر فاریابی، 1381: 373). این نسخه تاریخ کتابت ندارد ولی مصحّح محترم از شیوة خط آن حدس زده‌اند که در قرن نهم کتابت شده است. دیوان جمال‌الدین عبدالرزاق به تصحیح مرحوم وحید دستگردی نیز که این ترکیب‌بند در آن آمده است تصحیح قابل اعتمادی نیست، و در آنجا مصحّح مشخص نکرده‌اند این شعر در کدام یک از نسخ موجود در دست ایشان بوده است و کدام یک آن را نداشته‌اند. در کل، تمام اطّلاعاتی که از نسخه‌ها به دست می‌دهند این است: «از این ده نسخه که مورد استفاده واقع شده‌اند چهار نسخه کهن‌سال مخصوص کتابخانه ارمغان است» (جمال‌الدین عبدالرزاق، 1362: یط) و از کیفیت نسخه‌ها اطلاعی به ما نمی‌دهد. آن گونه که از فحوای کلام آن بزرگوار برمی‌آید ایشان در پی رساندن ابیات دیوان جمال‌الدین به بیست‌هزار بیتی بوده است که تذکره‌نویسان خبر از آن داده بوده‌اند ولی در مجموع بیش از ده‌هزار بیت به دست نیاورده است. با وضعیت موجودِ دیوان جمال‌الدین و موجود بودن این شعر در سفینة تبریز احتمال اینکه این ترکیب‌بند از ظهیر باشد به واقعیت نزدیک‌تر است.

نسخه‌های کهن‌سال دیوان ظهیر تا اوایل قرن نهم این شعر را در خود نداشته‌اند و صورت چاپی، همانطور که گفته شد از نسخه‌ای مورّخ 872 به متن آمده است. با عنایت به تاریخ کتابت سفینه و نیز اعتبار آن نسخه، پس از این، ضبط‌های سفینه باید به متن بیاید. صورت آمده در سفینه تفاوت‌هایی با دیوان چاپی دارد که پاره‌ای از آن‌ها به قرار زیر است:

1)       در سفینه بندهای چهارم و پنجم جابه‌جایند. این صورت را دیوان جمال‌الدین نیز تأیید می‌کند.

2)       بیت ترکیب در بند چهارم (بیت ⁶ 13ص 232) متعلّق به بند ششم است و برعکس. این ضبط را نیز دیوان جمال‌الدین تأیید می‌کند.

3)       سفینه بیت‌های 19 و 20 صفحة 232 را ندارد. سفینه بیت 5 صفحة 233 را نیز ندارد. این بیت در نسخة «بم» نیز نبوده است.

4)       دو بیت در دیوان چاپی این‌گونه آمده است:

این دو بیت در سفینه بدین گونه‌اند:

5)       در بند ششم ابیات دوم و سوم جابه‌جایند. این صورت را نیز دیوان جمال‌الدین تأیید می‌کند.

6)       بیت 5 در صفحة232 در چاپ اینگونه است:

هر دو نسخة در دست مصحّح گویا این ضبط را داشته‌اند با همین قافیة معیوب که مصحّح نیز به آن واقف بوده است. در سفینه نیز مصراع دوم به این صورت است: کز وجودش یافت قدر روزگار، هرچند این ضبط بهتر از دو نسخة دیگر است ولی باز هم مشکل قافیه لاینحل باقی می‌ماند. صورت صحیح آن در دیوان جمال‌الدین اصفهانی است که به جای مسعود سعد مسعود صدر دارد.

اختلافات دیگر:

(8/231 ⁷)

سفینه: کار ما چونین فرونگذاشتی.

(12/231)

سفینه: باد مهرگان. دیوان جمال نیز همین ضبط را دارد. ضمناً دیوان چاپی به همین صورت با فاصله بین مهر و جان است.

(15/231)

سفینه: پاسخی‌ست.

سفینه: ورنه ما را نیک و بد هم درگذشت. این ضبط را هم نسخة «سق» و هم دیوان جمال تأیید می‌کنند.

(19/231)

سفینه:...بر طرف دیبا افکند. دیوان جمال نیز همین ضبط را دارد.

(1/232)

سفینه: گاه وعده دادنم بهر امید.

(3/233)

سفینه:...برگشادی درج نطق. نیز در دیوان جمال.

(14/233)

سفینه: روز تو عید است و قربان خصم تو. این ضبط را نیز دیوان جمال تأیید می‌کند.

تفاوت‌های دیگری نیز نظیر: آن به جای این، تأخیر به جای تأثیر، لیک به جای ورنه و اختلافاتی از این دست دیده می‌شود که از ذکر آن درمی‌گذریم. گفتنی است ترکیب‌بند 4 نیز از نسخة «بم» و «سق» روایت شده و سفینه اختلافاتی با متن دارد.

غزل، مثنوی

این گونة شعرها چیزی به دیوان چاپی ظهیر اضافه نخواهد کرد، امّا همان‌طور که پیش از این گفته شد در دیوان چاپی 10 غزل آمده و 2 ملمّع. سفینه این تعداد را مجتمع کرده و غزل‌های شمارة 1 و 10 را ندارد و قصیدة شمارة 8 را در بین غزل‌ها جای داده است. احتمال این که سفینه درست عمل کرده باشد زیاد است چون درونمایة این تغزّل 13 بیتی بیشتر به غزل می‌ماند تا قصیده.

سفینه از دو مثنوی دیوان چاپی، تنها مثنوی اوّل را دارد و بیت‌های سوم و هشتم آن را نیز ندارد.

بیت‌های افزون

دیوان ظهیر در این چاپ حدود 3674 بیت است. امّا با بررسی سفینه پی می‌بریم چندین بیت و مصراع، به‌جز قصیده‌ها، قطعه‌ها و رباعی‌های کاملی که ذکرشان گذشت،  از شعرهای شاعر در این چاپ نیامده است.

قصیدة 5 پس از بیت هفدهم این بیت را دارد:

قصیدة 16 پس از بیت چهارم:

قصیدة 21 پس از بیت هفدهم:

همان قصیده پس از بیت هجدهم:

در قصیدة 29 بعد از بیت دوم این بیت را دارد:

قصیدة 30 پس از بیت بیست و پنجم:

قصیدة 49 پس از بیت پنجم:

قصیدة 43 پس از بیت بیست و هفتم:

قصیدة 61 پس از بیت دوم:

قصیدة 69 پس از بیت بیست و چهارم:

قصیدة 76 پس از بیت دوازدهم این بیت را دارد:

و در قطعة 28 پس از بیت پنجم:

از کمبودهای دیگر این تصحیح که به دست سفینه می‌تواند جبران شود این است که در پاره‌ای مواضع دو مصراع از دو بیت حذف شده و دو بیت دیگر در هم ادغام شده‌اند، در نتیجه معنی شعر از بین رفته است؛ در صفحة 49 قصیدة 11 آمده:

صورت صحیح آن در سفینه به این صورت است:

با این اوصاف مجموع بیت‌هایی که سفینة تبریز به دیوان ظهیر فاریابی اضافه می‌کند 212 بیت است. به این جمع باید 26 بیت حاصل از 13 رباعی نزهه‌المجالس را نیز افزود.

نکتة گفتنی دیگر این است که در این چاپ هیچ‌کدام از عنوان‌های اشعار نیامده است. بعید به نظر می‌رسد نسخه‌های در دست مصحّح به این صورت ساده که در چاپ حاضر می‌بینیم آمده باشند. ذکر سرعنوان‌ها و اینکه هر قصیده یا قطعه در مدح چه کسی یا به چه عنوانی سروده شده است می‌توانست بیشتر به کار محقّقین بیاید. به عنوان مثال در صفحة 315، که بررسی حال و احوال ممدوحان شاعر است، آمده: «فخرالدین ـ که محتمل است فخرالدین علاء‌الدوله عربشاه باشد که در اواسط قرن 6 نفوذ بسیار به هم رسانیده بود...» با استناد به ضبط موجود در سفینه بر سر قطعة 68، این شخص، علاء‌الدوله عربشاه مذکور نیست. در آن‌جا آمده است «و ایضاً له بمدح پهلوان فخرالدین الخلخالی»(عکسی: 478). این شخص همان است که شاعر در قصیدة 73 نیز او را ستوده است.

در سفینه به مدح چندین شخص برمی‌خوریم که در بین ممدوحان ظهیر که به شمارش دکتر یزدگردی 38 نفرند نامی از آن‌ها نمی‌بینیم؛ به عنوان مثال قطعة شمارة 100 برای «شرف‌الدین فاریابی» (عکس 480)، قطعة شمارة 37 در مدح «صدر‌الدین وزانی»(عکس 478)، قصیدة 64 «فی مدح زبیده‌خاتون طاب مثواهما» (عکس 460) و... سروده شده‌اند.

در بین این ممدوحان دکتر یزدگردی نورالدین نامی را نیز ذکر کرده و توضیحی در شرح حال او نداده‌اند. این نام در سفینه در قصیدة 75 به این صورت آمده است «وایضاً له فی مدح نورالدین قرآن‌خوان» (عکس 465).

وضعیت عنوان شعرهایی که در دیوان چاپی نیامده‌اند در سفینه به این صورت است:

قصیده‌ با مطلع «این جهانداری که اصل دولت است ایّام او...» با این عنوان است: «و ایضاً له فی مدح الملک الکبیر عضد‌الدوله طغانشاه بن موید»

قصیده با مطلع «آمد به فرّخیّ و سعادت به دار ملک...» با این عنوان آمده: «و ایضاً له بمدح نظام‌الملک». هر سه قصیدة دیگر با عبارت «وایضاً له بمدحه» آمده‌اند.

وضعیت قطعه‌ها نیز بدین‌گونه است:

قطعة «سلام من برسان ای صبا...»: «وایضاً له برسم المراسلات»،

قطعة «تو را رسد به جهان...»: «وایضاً له بمدح امیر»،

قطعة «دعانی و ما...»: «و ایضاً له بمدح الصدر... علی المستوفی»،

قطعة «مرا اگر تو ندانی...»: «و ایضاً له فی الافتخار»،

قطعة «قضا با قدر امتحان کرد و گفت...»: «وایضاً له بمدح اتابک قزل ارسلان». عناوین دیگر قطعه‌ها نیز عباراتی است نظیر: وله و و له بمدحه.

ضبط‌های متفاوت

این دیوان زمانی تصحیح شده که چندین نسخه‌ی موجود از دیوان شاعر یا هنوز یافت نشده بوده‌اند یا مصحّح به آن‌ها دسترسی نداشته است؛ در این میان سفینه گاه ضبط‌هایی دارد که با متن متفاوت است و با هیچ‌کدام از نسخه‌بدل‌های موجود نیز پشتیبانی نمی‌شود، و ضبط نسخه‌هایی که مصحّح در اختیار نداشته فعلاً در دست ما نیز نیست، چندی از این ضبط‌ها قطعاً برتر از متن است و برای پاره‌ای از آن‌ها نیز باید پشتیبانی از دیگر نسخه‌ها یافته شود و گرنه به‌صرف روایت سفینه نمی‌توان حکم بر برتری آن‌ها داد. در هر حال صورت متفاوت و گاه مرجّح پاره‌ای از ضبط‌های سفینه این‌گونه است.

الف) ضبط‌های منحصر به فرد:

(15/35)

سفینه: وآن باز نازنین که... با توجّه به بیت‌های پیش و پس از این بیت که از نام حیوانات و پرندگانی نظیر پیل، شیر، مور، کبک، شاهین، طاووس، سیمرغ... استفاده کرده، ضبط «باز» صحیح است. همچنین «گر» در مصراع دوم «ور» است که همة نسخه‌بدل‌ها نیز همین را تأیید می‌کنند.

(2/40)

سفینه:... از آن دم نمی‌زنم.  با عنایت به معنی شعر ضبط سفینه بر متن ترجیح دارد.

(17/49)

سفینه: یافته‌ست معونت. ضبط سفینه به مراتب بهتر از صورت پیشنهادی چاپی است.

(4/57)

سفینه: هیئت صفر. هیبت بزرگی را به ذهن متبادر می‌کند و در این بیت دور از خواست شاعر است. هیئت برای صفر به اطمینان صورت بهتری است.

(1/64)

سفینه: «... به کار کرد» دارد. با توجه به اینکه بیت در حال بازگوی مسئلة آغاز آفرینش و شروع این داستان است «به کار کردن» کارگاه نیز می‌تواند صحیح باشد.

(3/66)

سفینه: چشم من از پی.... شاعر از گریستن می‌گوید و از اشکی که بر رویش(زر) می‌ریزد، در این صورت چشم بهتر از روی است.

(13/66)

سفینه:... زربافتة سیم‌طناب.  حرف از خیمه‌ای است که با زر بافته شده و طنابش از سیم (= نقره) است، سربافته در اینجا مناسبتی ندارد.

(14/66)

سفینه:... جمله به زیور گیرد.  معنی مصراع دوم این است که ماه تمام گردن ملک تو را به زیور می‌گیرد، با ضبط پیشنهادی، نسخة چاپی اگر «را» رای فک اضافه باشد، معنی بسیار پیچیده می‌شود: ماه حجلة گردن تو را به زیور می‌گیرد!

(5/70)

سفینه: غضب اوست. بیت به صراحت به «است» پس از «او» محتاج است.

(9/70)

سفینه: دل که چو دردی‌ست... دل آیا می‌تواند دُر باشد و در عین حال ناچیز! و بعد تبدیل شود به بسّد؟ امّا «دُرد» در بیت در مقابل «صافی» قرار می‌گیرد و این ناخالص از «کرم» او تبدیل به بسّد می‌شود.

(12/70)

سفینه: روز حسودم. با این ضبط بیت معنی درستی به دست می‌آورد.

(3/83)

ضبط مصراع اوّل مطابق است با تاریخ ابن اسفندیار. دلیل این انتخاب معلوم نیست در حالی که همة نسخه‌ها ضبط‌هایی متفاوت ارائه می‌دهند و تعجب زمانی بیشتر می‌شود که در پایان همین قصیده نوشته‌اند: «ابیاتی متفرق از این قصیده آن هم نادرست و نامفهوم در تاریخ طبرستان ابن اسفندیار، ص 121 آمده است.»

در هر حال ضبط سفینه این‌گونه است: سرِ ملوک قزل ارسلان که خاک درش.

(4/97)

سفینه: یک شخصم از ره صورت. یک شخص به معنی یک نفر در مقابل لشکر قرار گرفته است و یک شخم با اطمینان ایراد دارد.

(20/100)

سفینه: نسر طایر. نسر طایر صورتی فلکی است به معنی کرکس پرنده و این ضبط کاملاً صحیح است، نیز برج در مصراع قبل همین را تقویت می‌کند.

(2/101)

سفینه: پیش شمشیر لطفت از دهشت.  بیت در  نسخة چاپی آشفته می‌نماید و این آشفتگی با ضبط سفینه از بین می‌رود.

(8/105)

سفینه:...به مأمنی برسی. این ضبط با توجه به مخوف بودن راه و دور بودن منزل بسیار به جا و مطمئن‌تر است.

(6/118)

سفینه: چنین عروس سزاوارِ.... واضح است که ضبط سفینه بهتر است.

(3/131)

سفینه در محل قافیه «خبرم» دارد. «اثرم» در همین قصیده بیت یازدهم تکرار شده است و معنی بیت و باز آمدن، بی‌خبر بودن، ضبط سفینه را تقویت می‌کند.

(16/131)

 سفینه:... جهان پهلوان به تحفه برم.  این صورت را روایت شعر و معنی بیت مشخّص می‌کند که صحیح است.

(12/133)

سفینه:...رشک کمند دیوبندت.  کمند و بند موسیقی بهتری با هم ایجاد می‌کنند و نیز با «کمند» می‌شود دیو را بست.

خواجو راست:

(خواجوی کرمانی، 1369: ؟؟)

(17/135)

سفینه:... آن‌دم که رای تو.  بیت احتیاج به «که» دارد که معنی آن درست شود.

(1/138)

سفینه: دایرة قدر تو....  دایرة قد خمیدگی و ناتوانی را می‌رساند و امتیازی برای ممدوح شاعر در پی ندارد، امّا دایرة قدر، بزرگی شاعر را منحصر به خود او می‌کند.

(19/141)

سفینه:... راه کهکشان.  خرمن قمر که وجود داشته باشد، راه کهکشان در بیت مناسبت دارد.

(8/144)

سفینه: ای با زمانه حسن تو.... این قسمت تغزّل قصیده است و «حسن» با گل و گلشن و «مهر» در مهرگان و لطافت تغزّل، سازگاری بیشتری دارد.

(11/146)

سفینه: کنون ز هستی من.... همین درست است و از «هستی» شاعر چیزی به جز دو حرف نمانده است نه از مستی او.

(15/150)

سفینه:...سایه‌ای گسترد. معنی شعر سایه گستردن را می‌خواهد نه سایه برگرفتن را. بیت‌های پیش و پس از این نیز در مدح ممدوح شاعر همین تعبیرات را تکرار می‌کنند.

(4/153)

سفینه:...عنا و محنت و رنج. عنا با محنت و رنج سازگاری بیشتری دارد.

(7/165)

سفینه: اگر تو خرده نگیری.... با عنایت به بزرگی در مصراع قبل صورت سفینه بهتر است، نیز در عیب، خیره(بیهوده) هم وجود دارد.

(5/169)

سفینه: بازاری

(17/213)

سفینه: دست و کفت.... با این ضبط لف و نشری نیز در بیت پیش می‌آید: فرات از دست تو و دجله از کفت جامه در نیل می‌زنند.

(6/220)

بیت معنی محصّلی ندارد و سفینه این ضبط را دارد: به تنعّم وجود پر کرده. احتمالاً ضبط نسخة اساس همین بوده و مصحّح نسخه را بد خوانده باشد.

(10/247)

سفینه: بگذشت و صلایی در داد.  صلا به معنی دعوت کردن به مهمانی است و با توجّه به گشودن سر خُم سنخیت بیشتری دارد. لازم به گفتن است که چهار نسخة دیگر نیز به جای بنشست، بگذشت داشته‌اند.

ب) ضبط‌هایی که از طرف نسخ دیگر پشتیبانی می‌شود:

ضبط‌هایی که از طرف نسخه‌های دیگر پشتیبانی می‌شود نیز بسیار است امّا به ذکر یکی دو نمونه از این نوع بسنده می‌شود.

(11/36)

 «ز پایة» آن‌چنان که از توضیحات نسخه‌بدل‌ها برمی‌آید، در متن ناخوانا بوده است و این تعبیر را خود استاد یزدگردی به حدس در متن جای داده است. به جای این سفینه «ز پشتی» دارد که ضبط یکی دیگر از نسخه‌ها نیز همین بوده و درست نیز همین است. این ضبط در مقدّمه‌ای که استاد یزدگردی بر دیوان ظهیر نگاشته‌اند پذیرفته شده بوده است و در آنجا نوشته‌اند: «دین هدی به پشتی سعی او قوی و کار جهان به سایة عدل او راست شده است» (ظهیر، 1381: 321) آن‌گاه بیت را به همین صورت  با ضبط «ز پشتی» نقل کرده‌اند.

(11/108)

سفینه: دشمن سگ‌فعل....  استخوان در مصراع دوم وجود سگ در مصراع اوّل را خواستار است. سه نسخة دیگر (یو2 کتابت 840، بم کتابت 872، پا کتابت 843) نیز همین ضبط را تأیید می‌کنند.

(1/127)

سفینه: به عزم کعبة اقبال.... این ضبط از تکرار کعبة اسلام که بی شک استباه است جلوگیری می‌کند. در ضمن ضبط دو نسخة دیگر، تصحیح ایشان (یو1 کتابت 759) و (بی کتابت 768) نیز همین بوده است.

(4/201)

سفینه:...می‌کند تیغت. و نیز در مصراع دوم شبنم و مطر نکند. متن این قطعه از نسخة اساس نیست و از تنها در«بم» و «سق» آمده است. ضبط سفینه بر آن‌ها ارجح است.

(16/201)

این قطعه را فقط دو نسخة «بم» و «سق» داشته‌اند و مصحّح اشاره‌ای به این نکته نکرده‌اند که قسمتی از مصراع اول چرا در قلاب است. اگر این به دلیل ناخوانا بودن در نسخه‌ها است باید گفت ضبط سفینه هم به همین صورت است تنها به جای «او»، «آن» آورده است.

بدخوانی نسخه

در پاره‌ای مواقع ضبط پیشنهادی نشان از این دارد نسخه‌های موجود درست خوانده نشده‌اند:

(4/41)

سفینه:...سخرة فلک چنبری نگشت.  مسخّر با سخره تناسب ایجاد می‌کند همان‌طور که فلک چنبری با چنبر زلف.

(16/52)

سفینه: بر فرق خصم....

(2/126)

سفینه: زمام تصرّف.

(7/126)

سفینه: جریدة اعمال.

(17/132)

سفینه:... بر میان مزن تبرم. این ضبط به وضوح صحیح‌تر است.

(21/132)

سفینه: مبر به پیش خرد آب‌رویم، ار پس از این. مصحّح هم خرد را خود خوانده و هم ار را از.

(7/51)

سفینه:...گوهرفشان توست.

(18/153)

سفینه:...دهان اهل هنر.

(18/137)

سفینه:...با کف دریای تو. دریا با جود و ابر بذل در بیت پیش از این مطابقت تمام دارد.

(16/141)

سفینه: برخیزد....  این صورت بسیار پسندیده‌تر است.

در پاره‌ای مواضع سفینه ضبطی دارد که با تمام نسخه‌ها متفاوت است این به معنی برتری ضبط سفینه بر ضبط متن نیست، ولی در بعضی از این مواضع، ضیط نسخة چاپی از نسخه‌ای غیر از نسخة اساس است و صورت سفینه می‌تواند به متن بیاید:

در قطعة شمارة (1/220) مصراع «دانی که مدّتی من رنجور خاکسار»، در سفینه به صورت مگذار خستة دل رنجور را از آنک آمده است. همین‌طور در قصیدة (3/78) به جای بیت:

این بیت را دارد:

امتیاز دیگری که سفینه دارد و می‌تواند در بهبود چاپ دیوان به کار آید اصلاح ضبط‌های مغلوط و مغشوشی است که از درهم‌ریختگی نسخه‌ها به متن راه یافته است:

قصیدة 45 بیتیِ شمارة 65 در دیوان چاپی تا بیت 13 بر اساسِ نسخة اساس است و به دلیل ناقص بودن آن قصیده در آن نسخه و آشفتگی و مغشوش بودن نسخه‌های دیگر (رک دیوان: 152 پاورقی 8) متن بر اساس نسخة «بم» که در ردیف ششم نسخه‌ها قرار دارد و کتابت آن در سال 872 بوده است انتخاب شده است. این قصیده در سفینه بدون هیچ ایرادی ضبط شده و نکتة با اهمیت این است که بیت هفدهم در آن پس از بیت بیستم آمده است؛ این به روایت جاری در شعر کمک بیشتری می‌کند. نیز توالی ابیات در قصیدة 40 در سفینه معقول‌تر از نسخة چاپی به نظر می‌رسد.

بحثی بر نسخة اساس

نسخة اساس طبع استاد یزدگردی نسخة کاملی نبوده و بسیاری از شعرها را از نسخه‌های متأخّر نقل کرده است. در اینجا شعرهایی را که نسخة اساس و نسخه‌های نزدیک به آن نداشته‌اند به تفکیک ذکر می‌کنیم و نشان می‌دهیم کدام یک از آن‌ها می‌تواند از سفینه به متن بیاید: از تعداد قصاید موجود، 20 قصیدة 15، 19، 21، 22، 25، 28، 29، 33، 41، 42، 44، 46، 49، 57، 60، 61، 63، 64، 68 و 80 در اساس و نسخه‌های نزدیک به آن نبوده‌اند و به‌جز 5 قصیدة 22، 33، 46، 60 و 68 بقیه در سفینه آمده‌اند و می‌توانند جایگزین صورت‌های نادرست متن شوند.

از قطعات موجود در چاپ 30 قطعه از اساس نقل نشده و از این بین قطعات 1، 5، 7، 13، 43، 44، 49، 61، 72، 73، 77، 79، 81، 96 و 98 می‌تواند از سفینه به متن بیاید.

54 رباعی از دیوان چاپی از نسخه‌ای جز اساس به متن آمده‌اند در این میان رباعی‌های 2، 4، 12، 17، 18، 19، 21، 25، 39، 46، 58، 67، 69، 78 و 90 را سفینه دارد و ضبط سفینه باید به متن منتقل شود. ملمّع شمارة 1 و ترکیب‌بندهای 1 و 4 نیز در نسخة اساس مصحّح نبوده‌اند و صورت سفینه می‌تواند به متن راه پیدا کند.

البته ناگفته نباید رها کرد که دیوان ظهیر در سفینة تبریز بسیاری از بیت‌های قصیده‌ها، قطعه‌ها و... را ندارد و در پاره‌ای از مواضع از ایرادهای شگفت و بی‌دقتی‌هایی خالی نیست ولی در نهایت نسخه‌ای است قابل اعتماد.

می‌دانیم این کتاب زمانی به چاپ رسید که سال‌ها از درگذشت مصحّح فاضل آن گذشته بود، پس بعضی از اشکالات موجود در چاپ، نمی‌تواند متوجّه ایشان باشد و چندی از این ایرادها به دکتر دادبه برمی‌گردد، از آن جمله، ذکر ناقص و گاه گمراه کنندة نسخه‌بدل‌هاست. ذکر صحیح و دقیق نسخه‌بدل‌ها وظیفة هر مصحّح متن ادبی است. آشفتگی در ضبط نسخه‌بدل‌های این چاپ هویداست. به عنوان مثال در صفحة 161 این‌چنین آمده: «فتاد نام بزرگت¹ به عدل در افواه». در شرح نسخه‌بدل آن این‌گونه آمده: یو1: جلال. به احتمال فراوان متن نسخه «جلالت» بوده که به اشتباه «جلال» ذکر شده است. شگفت‌تر اینکه در همان صفحه مصراعی دیگر به این صورت است: «که حصر آن نکند دور سال و مدّت ماه⁵» و برای آن از دو نسخة «بی» و «پا» ذکر شده: گردش. این واژه به این صورت به هیچ نحو، با بیت جور در نمی‌آید. مثال دیگر اینکه؛ در صفحة 162 می‌خوانیم: «حدیث کوته و شیرین بگوی⁵ کو خالی‌ست». از سه نسخة یو1، پا و بی آمده: «بگو چو من». عدد 5 می‌بایست بر روی «کو» باشد که قرائت درستی از نسخه‌ها به دست دهد وگرنه بیت دچار ایراد وزنی می‌شود.

در قسمت رباعی‌ها، رباعی اوّل به این شکل است: «بی آنک¹ به کس رسید زوری از ما» توقّع چنان است که ضبط متفاوت دیگر نسخه‌ها آورده شود ولی در پاورقی شمارة 1 می‌خوانیم: «این رباعی را شمس قیس رازی به وزیر بونصر کندری نسبت داده است...» برای توضیحی این‌چنینی،‌ این عدد می‌بایست روی شمارة رباعی، یا شبیه دیگر شعرها، در پایان شعر می‌آمد. نیز در (4/79) عدد 1 باید بر روی «عقل» قرار بگیرد نه بر روی «اندر». بیت‌های24‌ـ‌16 قصیدة 74 پس از آخرین بیت قصیدة 73 آمده و اشارة دقیقی به این مهم نشده است. در قصیدة (19/141) نسخه‌بدل شمارة 12 با متن هیچ تفاوتی ندارد! در صفحة 83 جای توضیحات شمارة 2 و 3 جا به جا شده است و با توجّه به این که هر دو شماره، دو مصراع کامل را توضیح می‌دهد خواننده را دچار سردرگمی می‌کند. در صفحة 272 از «یو1» به عنوان نسخه‌بدل ضبطی نقل کرده آنگه در ادامه می‌نویسد این رباعی در یو1 ثبت نشده است.

از نواقص دیگر این چاپ ایرادهای مطبعی متعدّد است که شمار آن‌ها از حد احصا می‌گذرد برای مثال می‌توان برشمرد: در قصیدة (19/57) چهار باید تبدیل به «چار» شود و در قصیدة (12/77) «هر آن‌کس» باید «هر آن‌کسی» شود و نیز تقریباً در همه جای کتاب صد ره (=بار) بی فاصله به صورت صدره چاپ شده است و بسیاری دیگر که با نگاه به هر کدام از صفحات به حتم به چشم خواهد خورد.

در پایان امید آن می‌رود که در تجدید چاپ این دیوان، هم از نسخة نفیس سفینه و هم از کتاب‌ها و مجموعه‌های دیگری که شعری از ظهیر در آن‌ها یافت می‌شود ⁸ استفاده شود بلکه زحمات چندین سالة مصحّح فاضل آن اینگونه بی مبالات جلوه نکند.

پی‌نوشت‌ها

1- دکتر ریاحی این تعداد را 24 رباعی ذکر کرده است (رک: جمال خلیل‌شروانی: 109) اما تعداد رباعی‌هایی که به نام ظهیر‌فاریابی  آمده 30 و با احتساب نام ظهیر، که احتمال می‌دهند همان فاریابی باشد، 35رباعی است. این تعداد هرچند بیشترین تعداد رباعی از یک شاعر نیست که در این مجموعه آمده، اما نام او در بین کسانی است که به گفتة مصحّح فاضل کتاب، دکتر محمّد‌امین ریاحی، از کسانی بوده است که گردآورندة کتاب به شعر او توجّه زیادی داشته است.

2. نیز رک به دیوان ظهیر فاریابی: 380ـ381.

3. در سفینه، ترکیب‌بندها زیر عنوان الترجیعات آمده‌اند.

۴. این دو شعر در سفینه در بین غزل‌ها آمده‌اند و درست نیز همین است، چه در زبان فارسی قالبی به عنوان «ملمّع» تعریف نشده است و این هنر یا صنعت در علم بدیع بررسی می‌شود. تقسیم‌بندی دیوان چاپیِ ظهیر به قصاید، غزلیات و قرار دادن این گونه شعر در دسته‌ای جداگانه و به این عنوان به نظر نمی‌رسد صحیح باشد.

۵. البته این رباعی از شرف‌الدین شفروه است (رک لباب الالباب عوفی، چاپ نفیسی، 225). این رباعی به مولوی هم انتساب دارد اما اننتسابش به مولوی به دلیل آمدنش در لباب الالباب منتفی است. در دیوان شرف الدین شفروه هم هست (نسخه بایگانی ملی هند، برگ 162.)

۶. شمارة ابیات در دیوان ایراد دارند و ما برای سهولت در کار خواننده همان شماره‌ها را حفظ کردیم.

۷. در همه‌جای این مقاله عدد سمت چپ شمارة صفحه و عدد سمت راست شمارة بیت در آن صفحه است.

۸. برای نمونه بنگرید به «اشعار تازیافتة ظهیرالدین فاریابی» از دکتر مسعود تاکی.