متن شناسی قدمگاه انجم در تعزیه ایران

مقدمه

آن دسته که تعزیه سرایان را عمدتاً مردم ساده و کم سواد و اشعارشان را فاقد جایگاه ادبی می دانند در طول تاریخ نیز حتی الامکان ذکری از این شاعران بی ادعا در آثار خود به میان نیاورده اند. برای همین است که در کتب تاریخ ادبیات و تذکره ها یا کمتر نامی از تعزیه سرایان به میان آمده است و یا گاه نام آن ها را به طور کل از صحنه ادبی محو کرده اند و آنها را به فراموشی سپرده اند.

یکی از شخصیت هایی که با وجود هنرمندی اش در عرصه تعزیه و تعزیه سرایی در گمنامی مطلق به سر می برد، میرزا محمد روحانی ملقب به «میر انجم» و متخلص به «انجم» است. او به لطف هنر شاعری و تعهدش از سوی ناصرالدین شاه لقب «امیر انجمن» را به دست می آورد و به واسطه همین عنوان به میر انجم مشهور می شود و تخلص «انجم» را برای خود برمی گزیند. چون هیچ سند مکتوبی درباره زندگی او موجود نبود، معرفی شخصیت و زندگی نامه او که از زبان نوه اش مرحوم شیخ مهدی انجمی به رشته تحریر درآمده، شیوه شاعری و دسته بندی اشعارش بر اساس مجالس تعزیه های ایشان به همراه نمونه‌هایی از اشعار تبیین گردیده است.

زندگی نامه میرزا محمد روحانی (میرانجم)

میرزا محمد روحانی متخلص به انجم فرزند عبدالصمد در سال 1240 هـ.ق. در خانواده ای مذهبی - که به روایت بستگان ایشان تا پانزده نسل قبل از وی از مبلغان و علمای مذهبی بودند – در خوانسار به دنیا آمد. در کودکی از نعمت پدر محروم گردید و تحت سرپرستی عموی عالم خود عبدالصاحب قرار گرفت. به علت مشکلاتی همراه خانواده خود از خوانسار به شازند نقل مکان کرد. ابتدا در روستای غینر ساکن شد و به فراگیری علوم معقول و منقول نزد عمویش عبدالصاحب پرداخت. از همان کودکی قریحه شعر و شاعری داشت ولی عمدتاً اشعار کوچه بازاری می گفت. به سبب سرودن این اشعار مورد بی مهری عمو و استاد خود واقع گردید تا جایی که او را کتک می زد. میرزا محمد نیز با حالت قهر به مسجد روستای محل خود پناه آورد و در آنجا به خواب رفت. در خواب کنیزی از کنیزان حضرت فاطمه (س) را دید که برایش خوشه ای انگور می آورد و از او می خواهد که از آن انگور تناول کند. او از خوردن انگور امتناع می‌کند و می گوید: «من علم می خواهم نه انگور». کنیز به نقل از حضرت فاطمه زهرا (س) عرضه می دارد که «مقصود تو در همین خوشه انگور است ولی باید متعهد شوی که اشعار خود را در رثای فرزندم حسین (ع) بسرایی. اگر این کار را ترک کنی دچار مشکل می شوی».

این خواب تأثیر عمیقی بر رفتار و اندیشه های میرزا محمد گذاشت. تصمیم گرفت که از آن تاریخ به بعد محور اشعار خود را رثای امام حسین (ع) و مسائل دینی قرار دهد. از سوی دیگر نیز با جدّیت تمام از محضر عموی استاد خود از گنجینه علوم توشه برداشت. وی تا آنجا پیش رفت که در زمینه فقه به کسب درجه اجتهاد نائل گشت. او علاوه بر تبحر در علوم دینی و شعر و شاعری در موسیقی، ستاره شناسی، خطاطی و حتی طب به جایگاه والایی دست یافت. وی صدای خوشی نیز داشت و در مجالس تعزیه خوانی مخالف می خواند.

وقتی ناصرالدین شاه به حکومت رسید از آنجا که توجه ویژه ای به تعزیه خوانی داشت از سراسر کشور تعزیه خوانان و دست اندرکاران امر تعزیه را به تکیه دولت فرا خواند. یکی از کسانی که در دربار ناصری ورود پیدا کرد میرزا محمد روحانی است. وی بر اساس نسخ تعزیه خود آن چنان مجلس تعزیه ای در تکیه دولت بر پا کرد که از سوی ناصر الدین شاه لقب «امیر انجمن»، «میر انجم» را دریافت کرد. همین عنوان زمینه را برای این نسخه نویس تعزیه به وجود آورد تا تخلص خویش را «انجم» قرار دهد. نائل شدن به این مقام برای یک روستازاده دلباخته به خاندان رسالت یک افتخار بزرگ محسوب می شد و او را وادار کرد که در جاهای مختلف ایران، به خصوص اصفهان، به مناسبت های مختلف مجالس تعزیه بر پا سازد و حتی به پرورش شاگردانی در این حوزه و حوزه علوم دینی همت گمارد. سرانجام در سال 1320 هـ.ق. «انجم» تعزیه ایران افول کرد و بعد از هشتاد سال زندگی پر افتخار چهره در نقاب خاک کشید و در قبرستان روستای قدمگاه آرام گرفت.

 بعد از ارتحال میر انجم از آنجا که فرزندش کودکی بیش نبود و به ارزش آثار هنری وی آگاهی نداشت، نسخه های تعزیه ایشان بعضاً مورد دستبرد واقع شد. آنچه از ایشان به عنوان نسخه های تعزیه باقی مانده است 75 مجلس تعزیه است.

شیوه شاعری میر انجم

دسته بندی اشعار مجالس تعزیه میر انجم

نسخه های تعزیه میر انجم تماماً به نظم است. در این نسخه ها به سه دسته اشعار بر می خوریم:

1- اشعار ساده و روان: که از لحاظ زبان و شیوه بیان روشن و در خور فهم عامه مردم است که مخاطبان اصلی تعزیه به حساب می آیند. پاره ای از لغات و اصطلاحات عامیانه که از نگاه جامعه شناختی مبین گفتار مردم منطقه شازند است، در کنار لغات و تعبیرات ادبی سهل و قابل فهم در این گونه اشعار دیده می شود.

 (چوپان در تعزیه شهادت طفلان حضرت مسلم (ع))

 (ابراهیم در تعزیه شهادت طفلان حضرت مسلم (ع))

 (عباس در تعزیه شهادت امام حسین (ع))

2- اشعار خوب و در حد متعارف: بیشترین اشعار موجود در تعزیه های میر انجم با لحنی حماسی در این بخش قرار می‌گیرد. در این اشعار رعایت قواعد و ضوابط ادبی و دستوری زبان شعری به خوبی مشهود است. این امر از ادیب بودن و توانایی شاعر در پردازش صحیح وقایع و توصیف و تصویر هنرمندانه صحنه ها حکایت دارد. در این اشعار از اقسام آرایه های بیان و بدیع لفظی و معنوی در کنار ترکیبات خودساخته به خوبی استفاده کرده است.

 (امام حسین (ع) در تعزیه شهادت امام حسین (ع))

 (چوپان در تعزیه شهادت طفلان مسلم)

3- اشعار عالی و فخیم: بر خلاف اشعار دسته اول که در نهایت سادگی است، در بعضی از موارد آن چنان میر انجم از ذوق و استعداد ادبی و دایره علوم خویش بهره می‌گیرد که برای فهم گفته هایش به تفکر عمیق و گاه فرهنگ لغت نیاز است. این بخش از اشعار از دایره وسیع لغات و تسلط وی بر علوم مختلف به خصوص قرآن و تفسیر آن، موسیقی، نجوم و جغرافیا حکایت دارد.

 (ابن سعد در تعزیه شهادت حر)

 (ابن سعد در تعزیه شهادت حر)

 (حر در تعزیه شهادت حر)

 (عبدالله در تعزیه شهادت حر)

 (معلم در تعزیه پسر فروختن)

ویژگی های نسخ تعزیه میر انجم

با دقت در تمام نسخه های تعزیه به ویژگی های مشترکی می رسیم ولی برخی ویژگی ها کارکرد هنری میر انجم را از سایر نسخه نویسان متمایز ساخته است:

1-  تحمیدیه ها و مناجات آغاز نسخه ها: شاعران و نویسندگان از دیرباز، آغاز دیوان و منظومه های بلند خویش را با مناجات و راز و نیاز با پروردگار می آراسته اند. این مناجات ها و نیایش های سرشار از مضامین لطیف و عمیق، گواه ذوق و روح لطیف گویندگان آنهاست که با حمد الهی و توصیف عظمت او سخن خویش را آغاز می کرده اند و صفات جمال و جلال الهی را در قالب زیباترین واژه ها بر می شمردند. این شیوه سخن پردازی در غالب نسخه های میرزا محمد روحانی دیده می شود.

 (پیغمبر (ص) در آغاز تعزیه شهادت حمزه (ع))

 (آغاز مجلس نامه خاتم دزدی از حضرت سلیمان (ع))

2- تضمین و اقتباس: تضمین و اقتباس با ایجاد تنوع سبب لذت خواننده می شود و ایجاز در کلام را به همراه می‎آورد و از سویی نشانگر آگاهی شاعر در موضوعات مختلف است. هر قدر تضمین و اقتباس طبیعی تر باشد هنری تر است. میر انجم در مجالس تعزیه خود به گونه های مختلف از آرایه تضمین و اقتباس بهره برده است که اوج آنها را می توان اقتباس از قرآن کریم و آثار سعدی دانست:

الف) اقتباس از آیات قرآن

 (عباس در تعزیه شهادت امام حسین (ع))

 (عبدالله در تعزیه شهادت امام حسین (ع))

ب) تضمین از مولوی

 (زن سعد در تعزیه پسر فروختن)

ج) تضمین از اشعار حافظ

(امام حسین (ع) در تعزیه شهادت حر)

(حضرت عباس در تعزیه شهادت حضرت عباس (ع))

3-  تقلید و نظیره‌گویی: تقلید(Imitaton)  از واژه‌های کلیدی در هنر است که به شکل تقلید از طبیعت و تقلید از الگوهای هنری گذشته صورت می‌گیرد. این تقلید و نظیره‌گویی و الگوبرداری از نمونه‌های گذشته، بخشی از لوازم خلاقیت را شکل می‌دهد. میر انجم در مجالس تعزیه خود گاه از الگوهای والا و نمونه‌های برجسته گذشته به خصوص در محتوا و ساختار و در جهت عمق بخشیدن به آثار خود بهره می‌گیرد. بی‌گمان فردوسی و شاعرانی برجسته چون مولوی، سعدی، حافظ و محتشم کاشانی از جمله کسانی هستند که در برابر دیدگان میر انجم بیشترین حضور را داشته‌اند. نمونه‌هایی از این تقلید و نظیره‌گویی در ذیل می آید:

ابیات بالا از زبان «حر» در تعزیه شهادت حر بر وزن شاهنامه فردوسی و به شیوه رجزخوانی های پهلوانان در شاهنامه بیان شده است. اشعار بحر متقارب نمونه‌های فوق و نظایر آن در تعزیه بیشتر برای حماسه خوانی اولیاخوانان ساخته می شدند. نمونه ای دیگر را که به تقلید از ترکیب بند معروف محتشم کاشانی با مطلع «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» در آغاز تعزیه حجه الوداع (هجرت مدینه) از زبان امام حسین (ع) به شکل زیر می بینیم:

نمونه دیگر به تقلید از مثنوی مولوی:

 (معلم در تعزیه پسر فروختن)

علاوه بر نمونه‌های فوق نمونه‌هایی بسیار را در مجالس تعزیه میر انجم می توان یافت که خود نیازمند یک فصل مفصل است.

4- براعت استهلال: در اصطلاح علم بدیع معنوی براعت استهلال این است که گوینده مقدمه سخن خود را به گونه‎ای بیاورد که خواننده بعد از مطالعه این مقدمه به محتوای سخن و تفصیل پیام گوینده پی ببرد و در حقیقت نوعی حسن مطلع به حساب می آید. این شیوه سخن پردازی در اکثر نسخه های تعزیه میر انجم دیده می شود:

 (محمد و ابراهیم در آغاز تعزیه شهادت طفلان مسلم)

 (ابن سعد در آغاز تعزیه شهادت حضرت عباس (ع))

5- توجه به محور عمودی در نسخه ها: در کنار محور افقی در ابیات و تک مصراع های هر نسخه یک محور عمودی نیز بر تمام آن نسخه حاکم است. بدین صورت که میر انجم کوشیده است علاوه بر تنوع شخصیت یک ماجرا، محتوای آن داستان را از آغاز تا پایان با تمام فراز و فرودها با یک طرح مشخص روایت کند.

مثلاً طرح مجلس تعزیه شهادت حضرت مسلم (ع) این گونه است که کوفیان برای امام حسین (ع) نامه های بسیاری نوشتند و از امام خواستند تا به کوفه مشرف شوند و خلق کوفه را امامت کنند. امام حسین (ع) که با علم خود از نیت و بی وفایی آن مردم با خبر است، برای اثبات این حقیقت پسر عموی خود حضرت مسلم (ع) را به عنوان سفیر خویش به آنجا می فرستد. در ابتدا با استقبال بی سابقه کوفیان روبرو می شوند ولی ابن زیاد خیانت می کند و با فریب مردم کوفه و تنها گذاشتن حضرت مسلم، موجبات شهادت سفیر امام (ع) را فراهم می آورد. حضرت مسلم (ع) غریبانه و مظلومانه در شهر کوفه به شهادت می رسد.

 تعداد شبیه خوانان این تعزیه 12 نفرند که عبارتند از: شبیه امام حسین (ع)، شبیه مسلم (ع)، شبیه طفلان، شبیه مختار، شبیه شریح، شبیه طوعه، شبیه پسر هانی، شبیه محمد اشعت، شبیه ابن زیاد، شبیه صیاد و سرانجام شبیه پسر طوعه.

6- مستند بودن متن نسخه های میر انجم: زبان گفتاری در تعزیه به دو شکل زبان «قال» و زبان «حال» است. بی شک آنجا که میر انجم از زبان «قال» بهره می‌گیرد، عمده تلاش وی در تعزیه های عاشورایی مصروف این نکته شده است که حقیقت دین و به خصوص وقایع قبل و بعد از ماجرای کربلا را به تصویر بکشد. اگر تمام مضامین متون نسخه های موجود را که با خط خود مرحوم میر انجم کتابت شده با تاریخ مطابقت دهیم، به این حقیقت پی خواهیم برد که در تمام درون مایه های نسخ کمترین انحرافی با واقعیت دیده نمی شود. برای همین است که در کنار شاهکار ادبی این آثار می‎توان از بعد تاریخی نیز به این هنر خلاقه میر انجم استناد کرد اما آنجا که به زبان حال متوسل می شود، گاه عاطفه و احساس بر مستندات تاریخی غلبه دارد.

7- ساخت ترکیبات و اصطلاحات زیبا: هر چند اشعار میر انجم خود سندی است که بر وسعت دایره واژگان او در محدوده زبان فارسی، عربی و اصطلاحات علمی و حتی گویش های محلی گواهی می‌دهد اما خود او نیز گاه و بی گاه به دنبال این است که با قدرت تخیل و اندیشه خویش واژگان و ترکیبات جدیدی را به کار برد. در ذیل نمونه‌هایی از این گونه واژه ها و ترکیبات می آید:

 (حضرت علی (ع) در تعزیه شهادت حر)

 (ولید در تعزیه حجه الوداع و هجرت مدینه)

 (محمد اشعت در تعزیه شهادت مسلم (ع))

8- تخلص: میر انجم در اکثر قریب به اتفاق نسخ تعزیه خود با به کار بردن واژه «انجم» به شیوه ای ماهرانه شعر خود را امضاء می کند. گاه در برخی نسخه ها بیش از یک بار از اسم شعری «انجم» بهره می‌گیرد؛ مثلا در هر یک از تعزیه های حر و علی اکبر (ع) پنج بار استفاده کرده است:

 (ابن سعد در تعزیه شهادت حضرت قاسم (ع))

 (سعید در تعزیه پسر فروختن)

 (امام حسین (ع) در تعزیه شهادت علی اکبر (ع))

9-  همخوانی وزن و قافیه اشعار در فرد نسخه ها به صورت زنجیره ای: در غالب فرد نسخه های مجالس تعزیه میر انجم، مکالمات آغازین مجلس تعزیه که میان شبیه خوانان مطرح می شود، هم وزن و هم قافیه اند. یکی از روش های استناد به نسخ مجالس تعزیه میر انجم در شناسایی از دیگر زمینه های موجود در ایران پایبندی به این شیوه سخن پردازی است.

(امام حسین (ع) در تعزیه شهادت علی اکبر (ع))

زینب بلافاصله بعد از فرد نسخه امام می خواند:

سکینه بعد از فرد نسخه زینب می خواند:

10-  فهرست وار بودن مجالس تعزیه میر انجم: ظرافتی که در مجالس میر انجم به کار برده شده است این است که گاه در پایان هر فرد نسخه شروع فرد نسخه بعد مشخص می شود. این، کار معین البکاء را آسان می سازد. در قسمتی از مکالمات تعزیه شهادت امام حسین (ع) آمده است:

زینب (بیت آخر):

شهربانو (بیت آخر):

شمر (بیت آخر):

11- استفاده از بحر طویل عامیانه (صد کلامی): «بحر طویل ها که بنا به خاصیتشان اغلب روایی هستند و به تبیین واقعه می پردازند و از زبان یکی از شخصیت ها بیان می شوند، لحنی تپنده و حالتی رجزگونه دارند. تصویرهای ارائه شده در آن ها که پی در پی نو می شوند، مخاطب را غافلگیر و او را مجذوب می کند. طنطنه کلام در بحر طویل ها، به همراه موسیقی قافیه که در آن ها اتفاقی اما حتمی است، حادثه را شکوهمند جلوه می‌دهد» (کافی، 1388: 377). بیشترین استفاده از بحر طویل های به دست آمده در فرد نسخه های موجود میر انجم در مجالس تعزیه های رزمی است

نمونه‌هایی از بحر طویل عامیانه: ای خور چرخ فتوت، در دریای مروت، گل گلزار کرامت، ثمر نخل جلالت، گهر بحر سخاوت، اسد بیشه صولت، مدد بازوی شوکت، پسر شاه ولایت، بگشا چشم و نشان خشم و نشین بر سر اورنگ جلالت (شمر در تعزیه شهادت حضرت عباس (ع))

ای خطا زاده مردود دغازاده ذی الجوشن مردود ستمگر، به حق خالق اکبر، به حق قبر پیمبر، به حق ساقی کوثر، به حق پهلوی بشکسته زهرای مطهر، به حسن ماه منور، به حسین شافع محشر، گر تو را آمده لشکر، ز ختا و ختن و مکه و مصر و حلب و شام و ...

(حضرت عباس (ع) در تعزیه شهادت حضرت عباس (ع))

درونمایه های مجالس تعزیه میر انجم

کلیّت درونمایه های موجود در مجالس تعزیه های میر انجم بر اساس عنوان هر مجلس در محور عمودی مشخص است. بیشتر درونمایه ها بر محور مرثیه می چرخد. «مرثیه از نظر ماهیت جزو ادبیات غنایی است زیرا شاعر در آن احساسات و عواطف خود را بیان می کند. مرثیه در ادب فارسی سابقه دیرین دارد و در نخستین دوران شعر فارسی، یعنی دوران رودکی دیده می شود و هم امروز هم در آثار شاعران معاصر رواج دارد» (شمیسا، 1374: 221). عمده مرثیه‌های موجود در نسخه های تعزیه میر انجم درباره شخصیت های دینی به خصوص امام حسین (ع) و یارانش است. علاوه بر مرثیه در درون این نسخ با درون مایه های دیگری نیز روبرو می شویم که در این بخش به پاره ای از آن‌ها به همراه نمونه‌هایی از هر کدام اشاره می شود:

1- شفاعت

 (امام حسین (ع) در تعزیه شهادت حر)

 (امام حسین (ع) در تعزیه شهادت امام حسین (ع))

2- مشورت

 (شمر در تعزیه شهادت علی اکبر (ع))

 (ابن سعد در تعزیه شهادت حر)

 (حر در تعزیه شهادت حر)

3- شهادت

 (امام حسین (ع) در تعزیه شهادت حر)

 (قاسم (ع) در تعزیه شهادت قاسم (ع))

(امام حسین (ع) در تعزیه شهادت عباس (ع))

4- شکر

 (ابن زیاد در تعزیه شهادت حر)

 (ابن زیاد در تعزیه شهادت حر)

 (حر در تعزیه شهادت حر)

 (حضرت علی اکبر (ع) در تعزیه شهادت علی اکبر (ع))

5- علم لدنی امام

 (امام حسین (ع) در تعزیه شهادت مسلم)

(امام حسین (ع) در تعزیه حجه الوداع، هجرت مدینه)

(امام حسین (ع) در تعزیه شهادت عباس (ع))

6-  ایثار و از خود گذشتگی

(امام حسین (ع) در تعزیه شهادت عباس (ع))

 (حضرت عباس (ع) در تعزیه شهادت حضرت عباس (ع))

7-توکل

(امام حسین (ع) در تعزیه شهادت حر)

 (امام حسین (ع) در تعزیه شهادت امام حسین (ع))

8- حیرت

 (حر در تعزیه شهادت حر)

(مصعب در تعزیه شهادت حر)

 (ازرق در تعزیه شهادت قاسم (ع))

9- اطاعت و فرمانبرداری

 (حضرت زینب (س) در تعزیه شهادت حر)

 (حضرت عباس (ع) در تعزیه شهادت حر)

(حر در تعزیه شهادت حر)

10-  صبر

 (فضه در تعزیه شهادت امام حسین (ع))

 (زینب (س) در تعزیه شهادت حر)

 (امام حسین (ع) در تعزیه شهادت علی اکبر (ع))

11- رضا

 (امام حسین (ع) در تعزیه شهادت امام حسین (ع))

 (حضرت عباس (ع) در تعزیه شهادت حضرت عباس (ع))

12-  تلفیق حماسه و عرفان

در مجالس تعزیه میر انجم پیوند اغلب عشق و حماسه با زبانی تپنده و گرم و با نگاهی عرفانی به واقعه عاشورا که سبب جذابیت محتوا می شود، به چشم می خورد:

 (امام حسین (ع) در تعزیه شهادت امام حسین (ع))

 (ابن سعد در تعزیه شهادت عباس (ع))

 (ابن زیاد در تعزیه شهادت حر)

 (امام حسین (ع) در شهادت علی اکبر (ع))

13-  رجعت

 «رجعت از معتقدات ضروری شیعه امامیه است که از آن معنای بازگشت به دنیا را افاده می کنند. البته منظور از این بازگشت، نه بازگشت ارواح و اجساد در آخرت بلکه بازگشت آنها به دنیا پس از مرگ و پیش از آخرت است» (صدر حاج سیدجوادی و همکاران، 1375: 180)؛ مثلا در تعزیه «پسر فروختن» از جمله مجالس تعزیه قدمگاه انجم، حضرت فاطمه زهرا (س) 8 بار و امام حسین (ع) 18 بار حضور پیدا می کنند و خود سخن می گویند یا در تعزیه طفلان مسلم از همین مجموعه حضرت علی (ع) 22 بار و در تعزیه حضرت عباس (ع) همین مجموعه حضرت علی (ع) 2 بار حضور می یابند و در تعزیه حجه الوداع (هجرت مدینه) نبی مکرم اسلام با 2 بار حضور خود در همین مجموعه سخن می گویند.

(حضرت علی (ع) در تعزیه شهادت حضرت عباس (ع))

14-  حضور نیروهای ماورایی در اغلب تعزیه های میر انجم

در تعزیه شهادت امام حسین (ع) در قدمگاه انجم، جبرئیل 12 بار و میکائیل 9 بار حاضر می شوند و بر اساس فرد نسخه خود سخن می رانند.

(جبرئیل در تعزیه پسر فروختن)

 (هاتف در تعزیه شهادت حر)

(هاتف در تعزیه شهادت حر)

 (شمر در تعزیه شهادت قاسم (ع))

 (امام حسین (ع) در تعزیه شهادت حضرت عباس (ع))

15- توجه به نقش پدیده ها و حیوانات

 (حر در تعزیه شهادت حر)

 (حضرت عباس (ع) در تعزیه شهادت حضرت عباس (ع))

16-  توصیف آرایش نظامی و به کار بردن اصطلاحات رزمی

 (شمر در تعزیه شهادت حضرت عباس (ع))

 (شمر در تعزیه شهادت حضرت علی اکبر (ع))

 (ابن سعد در تعزیه شهادت امام حسین (ع))

17-  توجه به پوشش جنگی

 (حر در تعزیه شهادت حر)

 (حضرت قاسم (ع) در تعزیه شهادت حضرت قاسم (ع))

18-  حمیّت و مردانگی

 (شمر در تعزیه شهادت علی اکبر)

 (امام حسین (ع) در تعزیه شهادت حضرت عباس (ع))

از حمّیت به خدا گریه امانم ندهد (حر در تعزیه شهادت حر)

19-  استحلال

 (سعید در تعزیه پسر فروختن)

 (ابراهیم در تعزیه پسر فروختن)

20- استخاره

 (محمد حنفیه در تعزیه حجه الوداع (هجرت مدینه))

 (حضرت زینب (س) در تعزیه حجه الوداع (هجرت مدینه))

21-  سنت پردازی

مجالس تعزیه میر انجم در واقع دایره المعارفی از سنت های بومی- محلی و ایرانی است. در این بخش به نمونه‌هایی از این سنت پردازی اشاره می شود.

 (صفیه در تعزیه شهادت حضرت حمزه (ع))

 (امام حسین (ع) در تعزیه حجه الوداع (هجرت مدینه))

 (ام لیلا در تعزیه شهادت حضرت علی اکبر (ع))

 (حضرت علی اکبر (ع) در تعزیه شهادت حضرت علی اکبر (ع))

 (سکینه در تعزیه شهادت علی اکبر (ع))

در پایان این قسمت علاوه بر ویژگی های مذکور مجالس تعزیه میر انجم به ویژگی های دیگر نیز باید اشاره کرد؛ از قبیل تنوع اوزان عروضی در هر مجلس تعزیه، شیوه سوال و جواب ها، استفاده از تک مصراع های سه نفری و پنج نفری. درباره درونمایه های آن نیز می توان به مواردی همچون اعتقاد به سرنوشت، معجزه، خواب، معرفی کامل شخصیت ها و توصیف آنها، خوداتهامی دشمنان، اعتقاد به قیامت، تفکر، توسل، آموزش سبک زندگی اسلامی، وصیت و ده ها موضوع دیگر اشاره کرد که خود بحث درازدامنی است. در کنار این بررسی ویژگی های دستوری مجالس تعزیه مذکور خود می تواند زمینه ساز تحقیقی مفصل باشد.

زبان تعزیه های میرانجم

یکی از عناصر مهمی که موجب پیدایش شعر می شود زبان است. زبان به تعبیری مجموعه واژگان و جمله هایی است که در محور همنشینی و بر اساس خوانده ها و شنیده ها و متناسب با ضرورت معنی از سوی شاعر به کار گرفته می‎شود و همین عامل شاعر را از شاعران دیگر متمایز می کند. آنچه به صورت متعارف به عنوان زبان از آن یاد می کنند عبارت است از انتقال اطلاعات و یافته های ذهنی بیشتر به وسیله آواهای صوتی که در دستگاه آوایی و صوتی انسان ساخته می شود و از اجزا و نظام خاص برخوردار است. این وسیله تفهیم و تفاهم بشری دو عنصر اصلی و محوری «آواهای صوتی» و «اجزای نظام یافته» دارد. زبان ابزار کار شاعر به حساب می آید و شاعر با زیبایی آفرینی در زبان، شعر را به وجود می آورد.

باید دانست که ارزش واقعی شعر در جوهر و ذات آن است و جوهر شعر نیز همان احساس و عاطفه است که با زبانی خاص بیان می شود. به قول محمود فتوحی «زبان» سه لایه بیرونی، میانی و هسته دارد که لایه بیرونی محل ظهور صنایع لفظی بدیعی، لایه میانی محل ظهور صنایع معنوی و ایماژها و هسته زبان محل ظهور معناست (فتوحی، 1389: 78 به بعد).

زبان در یک نگاه به دو دسته «خبری» و «عاطفی» تقسیم می شود. در شعر زبان عاطفی مطرح است زیرا در این شیوه، شاعر عواطف و احساسات سرشار خود را هر چه بیشتر و ملموس تر می سازد و در تعزیه این زبان عاطفی بسیار ساده است ولی این سادگی به هیچ وجه ناقض ارزش و اعتبار کار شاعران تعزیه نیست چرا که این زبان ساده در کنار لحن حماسی تعزیه ها، به خصوص تعزیه های عاشورایی، شکوه حماسی به آنها بخشیده است. وجود واژه های ساده، نحو ساده، جمله های کوتاه، تعبیرات رایج، مثل های پرکاربرد و آشنا، تشبیهات و استعارات ساده و روشن و عدم استفاده از آرایه های دشوار و ترفندهای غریب هنر شاعری میر انجم را نشان می دهد. سادگی زبان او از همان نوعی است که عوام می فهمند و خواص بر آن صحّه می گذارند بنابراین شعر او می تواند نمونه یک اثر بلیغ باشد. دانش ادبی و اطلاعات او در زمینه فرهنگ عوام و زبان آن ها به این سادگی و ظرافت کمک بیشتر می کند. در تحلیل زبان شعری تعزیه های میر انجم از چهارچوبی که «پورنامداریان» در کتاب «سفر در مه» ترسیم کرده است استفاده شده است. بر همین اساس ویژگی های زبان تعزیه های به شکل زیر خواهد بود:

دایره لغات

از آنجا که میر انجم با فرهنگ و زبان توده مردم از یک سو و آثار نظم و نثر گذشتگان زبان فارسی از سوی دیگر آشنایی داشته، این امر سبب تنوع در واژه‌های نسخ «قدمگاه انجم» شده است. در زیر به پاره ای از این واژه ها اشاره می شود:

1-  لغات امروزی

(سعید در تعزیه پسر فروختن)

واژه‌های قهوه، قند و قلیان از لغات امروزی هستند که در نمونه‌های بالا به کار رفته است.

2- کاربرد واژه‌های بیگانه از قبیل واژه‌های عربی و ترکی در تعزیه

 (مادر حضرت قاسم (ع) در تعزیه شهادت حضرت قاسم (ع))

 (حضرت زینب (س) در تعزیه شهادت امام حسین (ع))

 (غلام ترک در تعزیه شهادت امام حسین (ع))

 (شمر در تعزیه شهادت حضرت عباس (ع))

عمده واژه‌های بیگانه رایج در تعزیه به عربی است. دلیل آن هم قطعاً منابع و مستنداتی بوده است که به زبان عربی در اختیار این نسخه نویس قرار داشته است. کمترین میزان نیز لغات واژه‌های عبری است که جز چند اسم پیامبر و تعدادی شهر چیز دیگری در نسخه های تعزیه دیده نمی شود.

3- لغاتی که بیشتر رنگ قدیمی دارند.

این لغات امروز تقریباً در زبان مردم به خصوص در زبان گفتار از رواج افتاده اند و بخش قابل توجهی از لغات تعزیه را شامل می شوند:

(حارث در تعزیه شهادت طفلان مسلم)

(حر در تعزیه شهادت حر)

(ارزق در تعزیه شهادت حضرت قاسم (ع))

واژه‌های اشعب، صرصر، خود، ابلق، فرقدان، کوس، خدنگ، بیغوله و سنان در کنار واژه‌های دیگری از قبیل الم، برج، کین، سبو، خیل، جبین، ساغر، نیام، سلسله، کمند از جمله واژه‌های پرکاربرد در این مجموعه به حساب می آیند.

ترکیبات

ترکیبات موجود در متن تعزیه ها که شامل ترکیب های وصفی و اضافی است، گاه متعلق به آثار گذشتگان است که میر انجم به کار گرفته و تا حدودی احیا گردیده و بعضاً نیز از زبان مردم گرفته شده یا ساخته خود ایشان است. ترکیباتی از قبیل شه شریف نسب، شه یوم الحساب، شاه مشرقین، شاه جم خدم، شهنشاه لافتی، شاه لوکشف، شه سپهر وقار، پادشاه کشور رنج و محن، شه اوتاد، پادشاه کشور دین، شه یاسین افسر، شه گردون سریر، شه عرش وقار و ده ها نمونه دیگر را به شکل استعاری یا وصف درباره شخصیت های دینی و به خصوص امام حسین (ع) به کار گرفته است. علاوه بر موارد بالا به نمونه‌های زیر که در قالب ترکیب های وصفی و اضافی اند نیز می توان اشاره کرد.

(حضرت مسلم در تعزیه شهادت مسلم)

(حضرت زینب (س) در تعزیه شهادت امام حسین (ع))

 (حضرت زینب (س) در تعزیه شهادت حضرت قاسم (ع))

افعال

فعل های این مجموعه به دو بخش کلی تقسیم می شود. دسته اول شامل فعل هایی است که در زبان فارسی امروز رواج دارد و دسته دوم فعل هایی که در زبان امروز به خصوص زبان گفتاری از رواج افتاده و به ندرت به کار می رود و بیشتر به زبان تکلم و نثر گذشته است. این فعل ها به شکل ساده، پیشوندی، مرکب و عبارت های فعلی در تعزیه کاربرد دارند که در نمونه‌های زیر می توان پاره ای از آنها را مشاهده کرد:

(حارث در تعزیه شهادت طفلان مسلم)

(حضرت عباس (ع) در تعزیه شهادت حر)

نتیجه

از بهترین مجموعه های تعزیه در ایران می توان به آثار میرزا محمد روحانی متخلص به میر انجم اشاره کرد. نسخه های هفتاد و پنج گانه مجالس تعزیه او همگی به شعر است. اشعار وی به سه دسته «ساده و روان»،  «خوب و متعارف» و «عالی و فخیم» تقسیم می شود و بیشترین اشعارش خوب و متعارف هستند. مضامین شعری وی متنوع است و تضمین‌هایش از قرآن و شاعران بزرگی مثل مولوی و حافظ حاکی از میزان شناخت و تسلط وی به معارف و ادبیات است. زبان عاطفی اش با تمام سادگی و عامه فهمش، حماسی است. دایره لغاتش گسترده است و در کنار واژه های فارسی از لغات عربی و ترکی نیز بهره می برد. در ترکیبات وصفی و اضافی به آثار بزرگان ادب نظر داشته است اما کم نیستند ترکیبات بدیعی که در اثر توانمندی های فکری و هنری وى ایجاد شده اند. با بررسی دقیق مجالس تعزیه میر انجم به این واقعیت می رسیم که نه وی انسانی کم سواد و ساده است و نه اشعار فاقد ارزش ادبی بلکه وی آگاهانه با آفرینش تصاویر شعری به نقاشی کلمات پرداخته تا بتواند به شکل عاطفی میان عالم درون و برون خویش و مخاطب پیوندی همه جانبه برقرار کند.