حسرت در حسرت تاملی بر دیوان حسرت همدانی

مقدمه

اهمیت موضوع نقد و تصحیح متون بر اهل فضل پوشیده نیست چرا که یکی از راه های شناخت آرا و پسندها و به طور کلی جمیع شوون فرهنگ و زندگی گذشتگان و نیز چگونگی تغییر و تحول تاریخی زبان، بررسی آثار پیشینیان است. احیای این متون هرچند در زمرة آثار برجسته و ممتاز هم نباشند، گامیاست موثر در حفظ فرهنگ و بازنمایی بخشی هرچند کوچک از دریای بیکران شعر و ادب فارسی.

یکی از این آثار دیوان حسرت همدانی است که تا چندی پیش نشان آن را در فهرست های نسخ خطی کتابخانه ها می­یافتیم. اکنون این دیوان تصحیح و به جامعه ادبی ایران ارائه شده­است. در این مقال ضمن معرفی اجمالی این شاعر، کیفیت تصحیح و ارائه دیوان وی بررسی خواهد شد.

ملامحمدتقی همدانی مشهور و متخلص به حسرت همدانی از شاعران قرن سیزدهم هـ . ق. است. شاعری از دوره قاجار و سبک ادبی بازگشت که همچون دیگر شاعران این دوره، بازگشتی کامل و بی قید و شرط به سبک های مختلف قدیم داشته است.

حسرت در دوره فتحعلی شاه قاجار (1212 تا 1250 هـ.. ق.) یعنی اوج حکومت قاجاریه می زیسته است. دوره­ای که بیشترین شاعر را در عهد قاجار داشته است؛ به نحوی که شاهزاده محمودمیرزا پسر فتحعلی شاه، این شاعران را به جز دختران شاه و بانوان حرم که گه گاه شعر می گفته­اند، جمعاً 357 نفر می­داند (آرین پور؛ 1357: 1/ 20) تعجبی نیست اگر می­بینیم حسرت در این جمع ناشناخته مانده است و شرح حال جامعی از او در جایی ثبت نشده است.

اغلب تذکره نویسانی که از او یادی کرده­اند، بیشتر از آنکه به شعر و طبع او اشاره ای کرده باشند، به اخلاق و رفتار ناپسند او پرداخته اند و وی را شخصی پریشان احوال، خبیث الاعمال، بی­قید و لاابالی معرفی کرده­اند. (نک. دنبلی، 1342 :112؛ گروسی، 1376 :448 و محمودمیرزا،  1346: 134) که در پایان عمر نیز دعوی خدایی کرده و به قول محمودمیرزا جمعی از ایلات و احشامات آذربایجان را به دور خود جمع و اغوا نموده است (محمودمیرزا، 1346: 134)

رضاقلی خان و نواب شیرازی در باب این مسائل به عمد سکوت کرده­اند و او را بهره­مند از علوم رسمیه و سربلند از معارف سالکین و جزء اکابر شعرای معاصر در فنون سخن سرایی معرفی می کنند (هدایت، 1385 :532؛ نواب شیرازی، 1371 :402) و در نهایت بهمن میرزا به دفاع از او پرداخته است و او را شاعری نکته­دان و صاحب مضامین نیکو می‌داند که جمعی بر او حسرت برده و بعضی نسبت ها به او داده­اند(بهمن میرزا،1293: گ64ر ).

آنچه درباره شعر و شاعری حسرت می توان گفت همانی است که در باب قاطبة شاعران سبک بازگشت جز چند چهره صاحب ذوق مشهور این دوره، گفته­اند: صنعت­کاری ماهر و چیره­دست که برخی الفاظ و عبارات پرآب و تاب را آن هم به تتبع و اقتفای بزرگان پیشین، در قالب­های آماده ریخته است و به مخاطب ارائه می کند. بدیهی است شعر او هیچ نظری به وضع زمان و حوادث اجتماعی، دردها و رنج های مردمان، ناراحتی هایی که در نتیجه جنگ­ها و فتنه­ها و شکست­های پیاپی به مردم عارض شده است، ندارد اما گاهی برخلاف رویه غالب عصر، نیم نگاهی به ابتکار و نوآوری در غزل دارد. اغلب غزل هایش از پختگی و شیوایی نسبی برخوردار است؛ هرچند برخی از آنها در وزن و مفهوم و گاه فصاحت و بلاغت ایرادهایی دارند.

از بین شاعران پیشین ارادتی خاص به حافظ، سعدی، صائب و طرزی افشار دارد و به تقلید از ایشان غزل های بسیاری سروده است که به حق برخی از آنها خالی از لطف نیست. نکته قابل توجه در دیوان او علاقه شاعر به ساخت مصادر و افعال جعلی است که در این تفنن بسیار خوش ذوق و صاحب قریحه به نظر می­رسد. وی چندین غزل با قافیه کردن این مصادر سروده است که لطفی خاص به اشعار او می­بخشد. از جمله غزلی با مطلع:

که برای ابیات دیگر از مصادری چون سیاهیدن، آهیدن، شاهیدن، گناهیدن و پناهیدن، قافیه ساخته است.

دیوان حسرت و نسخ آن

از حسرت همدانی دیوانی شامل 422 غزل، 22 رباعی و یک ساقی­نامه 54 بیتی برجای مانده است.

پس از جستجو و تفحص در منابع و مآخذ نسخه شناسی، چهار نسخه از این دیوان به دست آمد که خوشبختانه هر چهار نسخه در ایران نگهداری می­شود. این نسخ عبارتند از:

1. نسخه دیوان به شمارة 7896 محفوظ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی که تاریخ کتابت آن 1240ه.ق. است. نسخه توسط کاتبی به نام یوسف به خط زیبای نستعلیق در 380 برگ کتابت شده است. برخی مواضع به دلیل افتادگی یا فرسودگی نسخه، قابل خواندن نیست. این نسخه 420 غزل ، 19 رباعی و یک ساقی نامة 54 بیتی دارد و قدیمی­ترین و در عین حال کاملترین نسخة موجود از دیوان حسرت است.

2. نسخة دانشگاه تهران که به شمارة 4231 در کتابخانه مرکزی دانشگاه نگهداری می­شود. تاریخ کتابت آن دو سال بعد از نسخة اول است(1242ه.ق.). این نسخه نیز به خط نستعلیق نوشته شده و کاتب آن مشخص نیست اما مقدمه­ای یک صفحه­ای به خط حسین علی باستانی­راد در تاریخ 15 بهمن­ماه 1324ه.ش.بر آن اضافه شده است. نسخه مذکور 217 غزل و 15 رباعی دارد.

3. نسخة دیوان به شماره 7671 محفوظ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی که در سال 1250 ه.ق. به دستور محمود میرزای قاجار(متولد1214ه.ق.) تدوین شده است. این نسخه تفاوت های عمده­ای نسبت به نسخه­های پیشین دارد؛ به نحوی که 170 غزل آن در دیگر نسخه­ها وجود ندارد. نسخة مذکور به خط شکسته نستعلیق آشفته­ای کتابت شده و کاتب آن نیز مشخص نیست. این نسخه 272 غزل و 12 رباعی دارد.

4. نسخة دیوان به شماره14150 محفوظ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی که در تاریخ 1309 ه.ق. توسط محمد ابراهیم بن­حاجی قدیر ابهری به خط نستعلیق خوش در 114 برگ کتابت شده است. این نسخه 327 غزل، 14 رباعی و ساقی نامه ای 39 بیتی دارد.

تنها چاپی که از دیوان این شاعر صورت پذیرفته در تاریخ 1389 به تصحیح رضا عبداللهی و توسط انتشارات نگاه است. این چاپ مشتمل بر مقدمه­ای در احوال شاعر در 22 صفحه و متن دیوان شامل 218 غزل و 15 رباعی است. دیوان مذکور بنابر قول مؤلف از روی نسخه­ای در دانشگاه تهران جمع­آوری شده است که متأسفانه مصحح هیچ گونه مشخصه­ای از آن ارائه نکرده و چنانکه در مقدمه آورده است به سفارش و راهنمایی شادروان دکتر مهدی درخشان دست بدین کار برده و همین نسخه بی نام و نشان را اساس کار قرار داده است.

نگارنده این سطور با توجه و تامل در این نسخ و مقابله و مقایسه آنها با دیوان چاپی، دریافت که تصحیح یادشده به هیچ وجه نمی­تواند نیاز جامعه ادبی ایران را در برخورداری از دیوان مستند و انتقادی حسرت همدانی برآورده سازد. این تصحیح کاستی ها و اشکالات بسیاری دارد که به برخی از آنها اشاره خواهد شد:

1-       مصحح تنها یک نسخه از دیوان حسرت در اختیار داشته است که از قضا ناقص­ترین نسخه دیوان او محسوب می شود و قریب به 1350 بیت از اشعار حسرت را داراست. این نسخه علی رغم اینکه به خط خوش نستعلیق زیبایی کتابت شده بسیار مغلوط است.

2-       استفاده مصحح از یک نسخه در تصحیح، باعث شده است بسیاری از واژگان و ابیات که یا خوانا نبوده­اند یا با بی­سوادی کاتب تحریف شده­اند، همان گونه لاینحل در نسخة چاپی منتقل شوند یا مصحح به نحوی ذوقی به جایگزینی کلمات دیگر مبادرت ورزد که در اغلب موارد اشتباه است.

3-       موارد بدخوانی نسخه در متن چاپی بسیار است و این در حالی است که با اندک دقتی به وزن یا قرائن موجود در بیت، مشخص می شود که بسیاری از این واژگان خوانا و صحیح هستند. کمتر غزلی را می­توان یافت که از این بدخوانی­ها مصون مانده باشد.

4-       مصحح کوچکترین اشاره­ای به مشخصات نسخه خطی نکرده است و تنها به مکان نگهداری نسخه آن هم با عنوان «دانشگاه» بسنده کرده است. از طرف دیگر روش تصحیح این دیوان نیز ارائه نشده است.

5-       مقدمه کتاب در 22 صفحه تنظیم شده است که ابتدا طی دو صفحه معرفی اجمالی و منقول حسرت همدانی صورت گرفته و در بیست صفحه بعد به نقل مستقیم و بدون ارجاع علمی مطالب چند تذکره بسنده شده است و در پایان مقدمه تحت عنوان منابع تحقیق به ذکر هشت تذکره و نام مؤلفان آن (بدون جزئیات منبع) اشاره­ای رفته است. مخاطب هیچ اطلاعاتی در باب شعر، سبک شعری و موضوعات مورد نظر شاعر در مقدمه نمی­یابد.

6-       متن چاپ شده، فهرست مطالب و اشعار ندارد و در پایان کتاب فقط فهرست مطلع غزلیات آمده است و خبری از فهرست منابع و مأخذ تحقیق نیست.

7-       در موارد بسیاری از ابیات و اشعار دیوان، افتادگی­ها به صورت نقطه چین ضبط شده است و مصحح در پی نوشت به افتادگی یا خوانا نبودن آن اشاره کرده است.

8-       در نسخة مذکور علاوه بر اینکه قریب به نیمی از غزلیات و رباعیات، موجود نیست، ابیات بسیاری نیز در اثنای غزل حذف و یا جابجا ضبط شده است.

آنچه در مقدمة تصحیح نسخ خطی می­آید در بسیاری موارد با کتب و منابع دیگر متفاوت است؛ مصحح می­کوشد در پیشانی اثر خود، نمایی روشن از مؤلف و اثر او ارائه کند تا مخاطب با ذهنیتی باز به خواندن متن اصلی اثر بپردازد. متأسفانه مصحح دیوان حسرت، بدون هیچ گونه تحلیلی، در دو صفحه آنهم تماماً منقول (و البته بدون ارجاع دقیق) زادگاه و احوال حسرت را نمودار ساخته است. در اندک سطوری هم که به قلم ایشان نگارش یافته متنی کاملاً ادبی ارائه شده که از بار تحقیقی کار می کاهد. مثلاً در پایان دو صفحه مذکور، درباره حسرت می­نویسد:

«به هر حال حسرت همدانی شاعری است سوخته دل که فلسفه سوختن را در محضر پروانه آموخته است. غزلهایش به ظرافت مویرگ ها و به دلنشینی همولایتی عارفش بابا طاهر همدانی است... » (محمو تقی همدانی، 1389: 6). در بخش دوم مقدمه تحت عنوان : «سخنان تذکره نویسان درباره حسرت همدانی» به نقل اقوال هشت تذکره نویس ( و باز بدون ارجاع دقیق و علمی) درباره حسرت پرداخته است و مجموع این دو بخش مقدمه کتاب را تشکیل می­دهد.

بدخوانی­های اصل نسخه

اشکال دیگر دیوان چاپی، واژگان و ابیاتی است که در نسخه به صورت صحیح ضبط شده اما به دلیل بی دقتی، مصحح آنها را به گونه­ای مغلوط ثبت کرده است. از جمله :

ص 26،غ2 : در غزلی که حسرت به پیروی از حافظ سروده است بدون توجه به وزن و مفهوم بیت چنین آمده:

که در ضبط نسخه اساس چنین می خوانیم :

ص 26،غ2: بدون توجه به مفهوم و تکرار واژه چنین آمده:

در نسخه اساس:

ص29،غ5: بدون توجه به منادا، چنین آمده:

در نسخه اساس:

ص 31 ،غ8: بدون توجه به مفهوم چنین آمده:

در نسخه اساس:

ص 31 ،غ9: علی رغم خوانا بودن نسخه چنین آمده:

در نسخه :

ص 36،غ15: بدون توجه به وزن چنین آمده:

در نسخه:

ص37 ،غ16: چنین آمده:

در نسخه:

ص 37 ،غ16: بدون توجه به ترکیب واژگان چنین آمده:

در نسخه:

ص 37،غ17: بی توجه به مفهوم چنین ضبط شده:

درنسخه :

ص 37 ،غ17: بی توجه به قرینه ها چنین آمده:

در نسخه : چو بوییدم دو زلف پر زچینت....

ص 38،غ19 :

در نسخه :  باده آور که کنم چاره مخموری خویش

ص42،غ23:

در نسخه :

ص 43،غ26 :

در نسخه:

هلاک طرز تو ساقی که هست عین صواب .....

ص 46،غ30: با بدخوانی و جابجایی واژه ها چنین ضبط شده:

در نسخه :   از نزاکت بر عذارت سنبل پرپیچ و تاب.....

ص 46،30: بدون توجه به قرینه­ها و مفهوم چنین آمده:

ص 49،غ34:

در نسخه :

ص 55،غ42 :

در نسخه : سعادت خدمت پیر مغان است.....

ص 57، غ44: بدون توجه به مفهوم چنین ضبط شده:

در نسخه : مگذار چوخار اغیار در دامنت آویزند.......

ص 61،غ50:

در نسخه :

ص 62،غ51: بدون توجه به وزن چنین آمده:

و مصراع دوم در نسخه: مرا زان بیشتر عجز و نیاز است

ص 64،غ54 : بدون توجه به رسم الخط نسخه و مفهوم:

در نسخه : چو حسرت بی سرو پایم بخوانید.....

ص 65،غ55: 

در نسخه : مراد از سوره والشمس و اللیل.....

ص65،غ56:

علی رغم خوانا بودن بیت:

درنسخه : بی نام و نشان نگشته هیهات.....

ص67،غ58: ضمن جابجایی واژه ها چنین ضبط شده :

که مصراع دوم با توجه به قافیه چنین است: از خدنگ ناوک دلدوز مژگان کرد و رفت

ص 71، غ64 بدون توجه به مفهوم چنین ضبط شده:

و در پاورقی چنین معنی شده است : «خدایا بگشا این در گشایش ها را»

در نسخه مصرع دوم چنین آمده: افتح اللهم هذا الباب لارباب الفتوح

ص 77 غ 75 : طی بدخوانی بیت، مشخص نیست فاعل چه کسی است:

که بصورت :

صحیح است.

ص98،غ102: بدون توجه به تکرار واژه ها و تناقض مفهومی در بیت، چنین آمده:

ص 99،غ102: بدون توجه به قافیه چنین ضبط شده :

در نسخه :.....از جفای دهر دون و جور دوران غم مخور

ص 103،غ108: بدون توجه به مفهوم و رسم الخط نسخه:

که در نسخه چنین است:

ص 105،غ110: بدون توجه به مفهوم بیت :

در نسخه :    رو بندة آن قامت چون سرو روان باش

ص 110،غ117: بدون توجه به قرائن موجود در بیت :

که شکل صحیح مصرع دوم چنین است:  نیست میل سمور و سنجابش

ص113،غ121: در غزلی ملمع، مصحح با تکیه بر واژه «دهان» ترکیب مصراع دوم را چنین تغییر داده­اند:

و در پاورقی این مصراع را چنین معنی کرده اند: «چه قدر این دهان فکر دقیق می کند!! » حال آنکه شکل صحیح چنین است: کم تفکرناه  بالفکر الدقیق.

ص114،غ123: ضبطی که هیچ مفهومی ندارد:

و شکل صحیح بیت:

ص137،غ155:

که صورت صحیح واژگان ابتدایی هر دو مصراع چنین است: «هر دمم» و «هر زمانم»

ص158،غ185: در موردی بسیار واضح:

روشن است واژه «فرمانش» باید «قربانش» باشد.

ص159،187: بدون اطلاع از مفهوم واژه:

که غیر از بی توجهی مصحح به رسم الخط «چه»، واژه «ماورد» در معنای گلاب نیز بدخوانی دارد.

***

متاسفانه در تمامی صفحات این کتاب اشکال بد­خوانی موجود است لذا به همین موارد بسنده می­شود.

اختلال وزن و آهنگ:

اشکال دیگر این تصحیح، بی توجهی مصحح به وزن و آهنگ و قافیه ابیات است؛ به نحوی که طی بدخوانی واژه ها آهنگ شعر به هم  می­ریزد و ایشان بدون اشاره به اشکال وزنی، آن را مغلوط و بی وزن ضبط کرده­اند که به برخی موارد اشاره می­شود:

ص103،غ 107:

که به جای قدّری(که علت تشدید آن نیز مشخص نیست) «قد رسا» صحیح است.

ص105،غ111:

شاعر در تمامی ابیات غزل با استفاده از آرایه عکس، مفاد مصاریع اول را در مصرع های دوم تکرار می­کند که شکل صحیح مصراع اول این بیت چنین است: از دل و جانم هوای وصل جانان آرزوست.

ص106،غ 112: 

همان طور که واضح است مصراع اول هیچ وزن و مفهومی ندارد. شکل صحیح آن در نسخه بدون افتادگی چنین است:

ص110،غ 119: در پایان غزلی با قافیه «خوابش ، تابش» بدون توجه به قافیه:

که به جای آن واژه « بابش» صحیح است.

ص111،غ120: مطلع غزل چنین ضبط شده است:

این در حالی است که در ابیات بعد، «از فراق» ردیف است نه «فراق». مصراع دوم با این ضبط مفهومی ندارد. در نسخه مجلس شورای اسلامی (کتابت 1240ه.ق.) بدین صورت آمده است:

ص130،غ 146 : در مطلع غزل:

شکل صحیح:

ص132،غ149 :ضمن بدخوانی یک واژه ،وزن و مفهوم بیت نابسامان شده است:

شکل درست مصراع اول: در وادی عشق بت بی نام و نشانی

ص183،رباعی1:

شکل صحیح مصراع دوم:  وین قفل گرانم از در دل بگشا

تحریف و تصحیف

تحریفات صورت گرفته در این دیوان گاه از طرف نساخ و کاتبان است و گاه از جانب مصحح. به نحوی که در بسیاری موارد با تغییر یا تعویض واژگان، نه تنها گرهی از بیت نگشوده بلکه از استواری و فصاحت شعر نیز کاسته­اند. به برخی از این تحریفات اشاره می­شود:

ص 29،غ 6: در غزلی که تنها در نسخه دانشگاه تهران مضبوط است با اضافه کردن یک واو عطف، دو حرف واو را کنار هم آورده اند و در پاورقی آن را تصحیح بیت نامیده­اند:

***

کاتب نسخة مذکور در چندین مورد در کنار مطلع غزل به صورتی ریزتر، مطلعی دیگر آورده است و مخاطب در ابتدای چندین غزل با دو مطلع متفاوت روبرو می­شود که البته یکی از مطلع ها در حاشیه آمده است. متاسفانه مصحح در همه موارد، اقدام به ضبط هر دو مطلع آن هم به طور متوالی نموده است. یک نمونه نقل می شود:

ص176،غ213: مطلع نامفهوم اول که در حاشیه نسخه ضبط شده:

و در بیت بعد مطلعی دیگر:

***

ص59،غ47:

مصحح علی رغم خواندن غزل های ابتدایی دیوان، به رسم الخط نسخه آشنا نشده و در چندین موضع واژه «ما» را نشانه ویرگول(!!) تصور کرده­اند و برای پر کردن وزن، اقدام به اضافه کردن کلماتی ذوقی نموده­اند. مصراع اول بیت فوق در نسخه چنین است: تا کی دل ما خراب خواهی

یا چنانکه گذشت در اغلب موارد در تصحیحِ «چه» به شکل «چو» بدون توجه به مفهوم، همان شکل «چه» را ضبط کرده­اند. مثلا:

ص59،غ47: بدون توجه به قواعد عروضی، واژه «نگه ات» را به جای «چشمت» آورده­اند و در پی­نوشت به این جایگزینی اشاره کرده­اند:

ص87،غ86: در بیت:

ضمن بدخوانی فعل «است» در مصراع دوم، بی هیچ دلیلی واژة «عندلیب» را به «بلبل» تغییر داده و آن را به صورت : «بلبل مست که او تازه به گلزار رسید» تحریف نموده­اند.

ص89،غ 89: مصحح باز اشتباه کاتب را در آوردن دو بیت تقریبا هم معنا و هم قافیه، تکرار کرده­اند، با این تفاوت که کاتب برای پرهیز از خط خوردگی و سیاهی صفحه از نشانه مرسوم «غ» به معنای غلط یا خط خورده استفاده کرده­است. این دو بیت:

نکته اینجاست که دیگر نسخ دیوان نیز فاقد بیت دوم است. هر چند باز مصراع اول بیت نخست با تحریف مصحح به صورت: «حشمت خسروی و سلطنتت را به جهان...» ضبط شده است. این در حالی است که شاعر در کل غزل کسی را مورد خطاب مستقیم خود قرار نمی­دهد.

یا در همان غزل بیت صحیح:

را به صورت: «مه من طرفه نگاهی و صدایی دارد» تغییر داده­اند.

ص101،غ105: با توجه به لزوم سر هم نویسی واژه «قزوینیانم» در بیت:

مصحح در خواندن بیت دچار مشکل شده و بجای اینکه آن را ناخوانا معرفی کند(هر چند ایراد استفاده از یک نسخه واحد را گوشزد کرده ایم) با اضافه کردن «هرگز» مصراع اول را چنین آورده­اند:

«دل از کف داده ای هرگز نیابم» که هیچ تناسب مفهومی با غزل ندارد.

ص103،غ108:مصحح برای رفع ایراد وزنی بیت، ضمیر متصل «ت» را به «تو» تغییر داده و بدون توجه به مفهوم و قصد شاعر، بیت:

را به صورت : بی مهری تو ز خویشتن کرد... تصحیح کرده­اند!

ص 134،غ151: در مطلع غزل طی بدخوانی واژة «صهبا» به صورت «خدمت» و بدون توجه به مفهوم و تناسب واژة جایگزین، مصرع اول بیت:

را به صورت «سالها باشد که در میخانه جانها می کشم» ضبط کرده­اند.

ص161،غ190:به دلیل ناخوانا یا نامفهوم بودن واژة «سبعه» ضمن حذف آن به جایگزینی ذوقی پرداخته و بیت :

را به صورت: «سپهر آبی و سیاره ناله» درآورده­اند.

ابیات جامانده:

همان طور که گذشت تفحص نکردن مصحح برای اطلاع و استفاده از دیگر نسخ قدیمی­تر و صحیح­تر، باعث شده ایشان به یک نسخه کفایت کرده و در حل واژه ها، مصاریع و ابیات ناخوانای نسخه دچار مشکل شوند. همین مساله ابیات بسیاری را لاینحل واگذاشته است که در ذیل طی جستجو در نسخ دیگر به رفع چند مورد اشاره می­گردد:

ص40،غ21: مصحح طی بدخوانی کلمات آغازین بیت، در تشخیص مصدر جعلی قافیه دچار مشکل شده و بیت را به صورت:

ضبط نموده اند که شکل صحیح مصراع اول چنین است: « کیش و ملت در سر و کاریدمت».

ص41،غ23: بیت:

به همین صورت آمده که در نسخ اقدم چنین است:

ص71،غ64:بیت:

در دیوان به همین صورت آمده و در نسخ دیگر:

ص120،غ132:

در نسخ دیگر: نشان کردم ز بهر بوسه گاهش بعد بوسیدن

ص126،غ139: در غزلی که حسرت با هنرمندی، افعال و مصادر جعلی را به خدمت می گیرد، بیت:

به همین صورت آمده که مصراع اول به شکل: «همه یاران باغ سیبیدند» صحیح است.

ص176،غ213:بیت:

و در نسخ دیگر:  « ایاز نازنین و یوسف مصر».

***

موارد بسیاری در دیوان چاپی حسرت وجود دارد که ابیات بسیار سست و خالی از فصاحت و بلاغت ضبط شده­اند. این در حالی است که اگر مصحح به دیگر نسخ دسترسی داشت، با استفاده از آن نسخه ها بسیاری ازین ابیات در دیوان راه نمی­یافت. تعداد این چنین موارد در دیوان تصحیح شده فراوان است و از حوصله این مقال خارج. تنها به ذکر چند مورد بسنده می­کنیم:

ص25،غ1: در دیوان:

در نسخه های دیگر:

ص35،غ15: در دیوان:

و در نسخه های دیگر: «که نگذارد کسی جز من ببوسد آستانش را»

ص46،غ30: به دلیل عدم آشنایی با رسم الخط «ای» بعد از «ه»؛بیت را نامفهوم آورده­اند:

در نسخ دیگر:

ص60،غ48: در دیوان:

در نسخ دیگر: خوش آن دم کز کفت پیمانه نوشم.....

ص61،غ49: در دیوان:

در نسخ دیگر: «شب فراق من و زلف یار را حسرت...» که البته تناسب زیباتری با مصرع دوم دارد.

ص174،غ 209: در دیوان بدون توجه به وزن و مفهوم:

که در نسخه مجلس(کتابت1240ه.ق.) چنین مضبوط است:

نتیجه

اگرچه حسرت همدانی جزء شاعران طراز اول و نامبردار عصر قاجار و سبک بازگشت محسوب نمی­شود اما احیا و بازنمایی دیوان این شاعر به عنوان یکی از هزاران ادیب ایرانی، می­بایست علمی، مستند و منقح باشد. متاسفانه تصحیح ارائه شده از این دیوان نه تنها خصیصه­های یاد شده را ندارد بلکه حسرت همدانی را شاعری بی ذوق، بی سواد و یافه گو نمایانده است. عدم دسترسی مصحح به نسخ این دیوان، باعث بروز کاستی­های فراوانی در نسخة چاپی شده است که بسیاری از آنها با مقابله و مطابقة نسخه ها برطرف می­شود. برخی از این کاستی ها به عدم دقت کاتبان و نسّاخ و بسیاری دیگر به بد­خوانی ها و تحریفات و تصحیفات مصحح ارجمند باز می­گردد