نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة الهیات و علوم انسانی دانشگاه پیام نور، شاهیندژ، ایران
2 استادیار زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد جویبار، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
Seyfi Neyshabouri, a 6th century literary man, has compiled the oldest complex of romantic letters known as "Rasāyel-ul-Oshāgh va Vasāyel-ul-Moshtāgh". He has provided one hundred letters in different subjects for all lovers to select their own oppropriate one and send it for their beloved.
He has used of a way known as "sending convenants" (Ohud-e-Estersāl) to write friendly and romantic letters. The authors in this article have tried to introduce this work and, by referring to persian books on writing and composing techniques, especially those related to this work, discuss about the construction of letters included in it and its author's opinions on writing letters.
Findings showed that Seyfi has composed letters by considering elements such as preface (including title, citing God's name (Tasmiyeh), introduction or "Sadrnāme", prayer for the Prophet and its family), main context (including a part referred to "Ammā Baad" and main text) and conclusion of the letter. In conclusion, he has suggested that one may delete Tasmīyeh and poet's name, if he/she want to send a letter for his beloved.
Introduction
The study of letters and materials provided by Seyfi about letter writing help us to be acquainted with structure, conventions and techniques of letter writing during 6th century, before and after it.
Seyfi has written Rasāyel-ul-Oshāgh with an appropriate introduction about it's writing reason, defining love hierarchy and then one hundred romantic letters about different issues of lovers, and a conclusion. He has presented it to "Fakhr-ul-Moāli Mohammad ibn Mahmood ibn Zakariā".
This book is a functional work. So, its author's purpose has been for reader to send its letters for his/ her beloved by some modifications in them. The book is not written with a difficult and ornated prose and is not fulled with arabic unaquainted words. Only introduction and first and second letters as well as the start of some letters are ornated.
One major characteristic of this work is using of Khorasani style poems as an example. This has turned it to a precious treasure of poems attributed to the time before the Mogul attack.
Principles of writing romantic letters in Rasāyel-ul-Oshāgh
Totally, letters included in Rasāyel-ul-Oshāgh have three main parts: introduction, main text and concluding remarks. These parts have the following sections:
the letter's start (Rokn-e-Sadr-e-Maktoob):
Sadr-e-Maktoob or written start is the first section of a letter and is seen within written literary works through prayer sentences, praise and citing addressee's features, poetical and rythmical phrases, description of spring and autumn, and persian and arabic poems. Subsections are:
1) The letter title: title has been referred to as the first part of the letter involving name and nickname of the addressee and the letter writer. Seyfi has avoided from citing words such as sender and receiver and has provided the letters' subject in title. However, the work's concluding remarks involves weighted and interesting suggestions for readers to modify letters by citing sender and receiver name.
2) Tasmiyeh (bi-smi llāhi rahmāni r-rahīm): the phrase "bi-smi llāhi rahmāni r-rahīm" (means "in the name of god, the compassionate, the mercifull") is appeared at the start of all letters and then sentences such as "va bi-hil houl val ghovvah" (by the movement and power of God), "va bi-hil ghovvah" (by the help of God) and "va bi-hil Avn" (by the assistance of God) are added to it.
At the end of the book, he has stated: "starting a letter with "bi-smi llāhi rahmāni r-rahīm" isn't a common principle of letter sending (Estersāl); so, one who want to send a letter for his beloved is better to delete it."
It seems that by Estersāl he means friendly and informal letters known as "Ikhvāniāt" which have not been started by Tasmīyeh or God praise. The reason is the value the Muslim consider for using of "bi-smi llāhi rahmāni r-rahīm".
3) introduction or Sadrnāmeh:one major principle in letter writing has been paying attention to using of nickames. All letters in Rasāyel-ul-Oshāgh are started by citing or praying for a beloved one.
4) prayer for Holy Prophet and his family: most times, the author uses phrase "be haghe Mohammad va āleh" (means "for the sake of Mohammad and his family") at the end of introduction of letters. Sometimes he has used of swearing sentences (sentences in which one take an oath).
Main text (Rokn-e-Sharh-e-Ishtiāgh)
This section includes the following subsections:
1) the letter extention (Ammā Baad): all letters except for some are continued by an addressing phrase as "Ammā Baad…" (means "anyway") and then comes main text of letter.
2) main text of letter: this subsection involves the major part of letters. Rasāyel-ul-Oshāgh have a climate similar to odes (lyric poems) which may be attributed to the author's interest in lyric poems.
A characteristic of all letters is their context explaining function, events, and mutual behaviour of lovers. The author's opinion about mutual romantic relationships is a realistic one influenced by the public culture.
In letters ordering, Seyfi cosiders a certain sequence and tries to discuss about subjects only once a time from both lover and beloved perspectives.
Conclusion (Rokn-e-Khatm-e-Maktoob):
Letters are ended by a conclusion. Almost all letters (in except of letters No. 21, 34, 49, 91, and 99) have a hemistich, a couplet(s) in their end. These couplets or hemistiches are in continuation of the letters' subject.
Conclusion
Analysis of Rasāyel-ul-Oshāgh and Seyfi's suggestions at the end of the book showed that:
1- Rasāyel-ul-Oshāgh includes one hundred letters about lovers and their mutual issues which put Occurrence school of versifying in the mind of readers.
2- studying letters and looking at the author's cues in conclusion part indicates that he has composed them considering elements such as preface (including title, Tasmīyeh, introduction, and praying for Prophet), main text (including a part known as "Amma Baad" and the letter text) and conclusion. Seyfi have tried to discuss about issues once a time from both lover and beloved perspectives.
3- Seyfi has regulated his book structure by including introduction (preface), main text and conclusion parts. He has obliged himself to cite the poets' name as much as possible and wants readers to cite their name if it is dropped unintentionally. Also, he has started all letters by citing God's name; but in conclusion he emphasizes that to use of these letters, one may delete this phrase and suggests that it is better to remove the poets' name as it is common in letter writing.
کلیدواژهها [English]
1ـ مقدمه
نویسندگان و منتقدان همیشه به منشآت و ترسلات، یکی از شاخههای اصلی نثر فارسی، توجه داشتهاند. «در سدههای پنجم تـا پایان هفـتم و پـیش از حملة مغول، فن انشا و دبیری به زبان فارسی شکل کاملی گرفت و نویسندگان تألیفات خود را در این فن بهصورت مجموعههای منشآت و آثار راهنمایی کتابت و آثار ادبی دیگر آغاز کردند» (واتابه، 1379: 29). مکاتیب و منشآت دیوانی و اخوانی ساختار مشخصی داشتند. این چهارچوبها در کنار معرفی انواع نامهها و منشآت و نامهای متعدد و متفاوت آنها و... در آثار ارزشمندی مانند چهار مقالة عروضی سمرقندی و دستور دبیری تألیف محمد بن عبدالخالق میهنی (متوفی بین سالهای 576‑585) ـ اولی بهصورت اشاره و دومی بهصورت مبسوط ـ نوشته شده است؛ البته در سدههای بعد نیز در آثاری مانند دستورالکاتب، تحفة جلالیه، مناظر الانشاء، التوسل الی الترسل و... به اصول نگارش مکاتیب و منشآت و نیز بیان نکاتی در این باره پرداخته شده است.
1ـ1 ضرورت و اهمیت پژوهش
تاکنون در معرفی رسائلالعشاق و شیوة نگارش نامههای عاشقانه در آن، پژوهشی انجام نشده و مقالة حاضر نخستین پژوهش در این زمینه است. بررسی متن نامهها و مطالبی که سیفی دربارة نامهنگاری ذکر کرده است، به ما کمک میکند تا با ساختار، آداب و فنون نامهنگاری در سدة ششم و قبل و بعد آن بیشتر آشنا شویم.
1ـ2 پیشینة پژوهش
مکاتیب و منشآت بخش مهمی از متون ادبی را تشکیل میدهند؛ بنابراین در این زمینه، مطالبی در آثاری مانند سبکشناسی نثر ملکالشعرا بهار، فن نثر در ادب پارسی از حسین خطیبی، سبکشناسی نثر تألیف سیروس شمیسا گرد آمده است. در موضوع نامههای عاشقانه نیز میتوان به ده نامهها بهویژه ده نامة موجود در منظومة ویس و رامین و نیز نامههای عاشقانة موجود در منظومة خسرونامه اشاره کرد.
مقالات بسیاری نیز به بررسی مکاتیب و منشآت فارسی پرداختهاند؛ از آن جمله است:
- کتابشناسی توصیفی منشآت، مکاتبات و نامهها، نصرالله صالحی، 1380.
- «دبیری و نویسندگی 1‑6»، محمدتقی دانشپژوه، 1349‑1350.
- «ترسل و نامهنگاری در ادب فارسی»، فیروز مردانی، 1377.
- «ترسل و انشای فارسی از آغاز تا قرن ششم»، اسدالله واحد، 1378.
- «تاریخچة منشآت در ادب فارسی»، مهدی مهدیزاده، 1378.
- «نگاهی به نامهنگاری در ادبیات عربی و تأثیر آن بر فن ترسّل فارسی»، سیّد محمد صاحبی، 1388.
- «سیری در ترسل و نامهنگاری (بررسی کتاب التوسل الی الترسل، اثر بهاءالدین بغدادی)، محبوبه شمشیرگرها، 1389.
- «تحلیل ده نامه فارسی از دیدگاه انواع ادبی»، محبوبة خراسانی و فریده داوودیمقدم، 1390.
- «پیشینة ترسل و نامهنگاری در ایران از آغاز تا قرن ششم هجری»، علی رمضانی، 1392.
- «بررسی سبکی نثر ترسّل و انشا در عصر صفوی با تأکید بر نامة نامی»، حمید رضائی و محمدابراهیم ایرجپور و زهرا نوربخش، 1393.
- «ترسل در عصر تیموری»، سیّد امیر جهادی، 1394.
- بررسی جایگاه منشآت و منشآتنویسی در ایران تا پایان قرن هشتم هجری، هادی عارفی، 1394.
- «نامههای عاشقانه در مشهورترین منظومههای غنایی ادب فارسی»، سمانه جعفری، 1395.
- «سیر تکاملی منشآت در ادبیات فارسی»، هادی حیدرینیا و نوشین لاریپور و خدیجة پاکسرشت، 1396.
از رسائلالعشاق در مقالة «برخی ابیات فارسی از سدة چهارم و اوایل سدة پنجم هجری در چند مأخذ کهن» نوشتة جواد بشری (منتشرشده در فصلنامه کهننامة ادب پارسی، سال دهم، ش اول، بهار و تابستان 1398) صحبت به میان آمده است؛ در مقالهای دیگر با عنوان «فردوسی در رسائلالعشاق» (منتشرشده در فصلنامة آینة پژوهش سال سیویکم مرداد و شهریور 1399) جویا جهانبخش به بررسی برخی اشعار فردوسی پرداخته که در این کتاب آمده است. نکتة جالب اینکه نویسندة این مقاله، سیفی نیشابوری را از آن دست نویسندگانی دانسته که با دریافت مبالغی به رفع سفارش جوانان دلخوش روزگار خویش میپرداخته است (جهانبخش، 1399: 256). به نظر میرسد این مطلب برداشت شخصی نویسندة مقاله باشد؛ زیرا در کلام سیفی نه از دریافت مزد در مقابل نگارش نامه سخن گفته شده و نه اسمی از جوانان بینیاز و دلخوش به میان آمده است.
2ـ معرفی نویسنده و اثر
2ـ1 سیفی نیشابوری
نویسندة رسائل العشاق و وسایل المشتاق در لبابالألباب و به نقل از آن در تاریخ ادبیات در ایران، علی بن احمد سیفی نیشابوری معرفی شده است (عوفی، 1361، ج 2: 159؛ صفا، 1372، ج 2: 626)؛ اما در مقدمة خودِ رساله، نام نویسنده «ابوالمعالی مسعود بن احمد السیفی نیشابوری» آمده است (سیفی، 1399: 2‑3).
صاحب لبابالألباب، دربارة وی و کتابش نوشته است: «سیفی که سیف بیان او را رکاکت نبود و عقل را از سماع لطف او ملالت نی نظمش با نظام و نثرش با قوام و تألیفی ساخته است به صد عشقنامه که عاشق به معشوق نویسد در معانی و احوال که میان عاشق و معشوق افتد در غایت لطف آمده است و مقبول فضلاء و پسندیدة اماثل است» (عوفی، 1361: 359‑360؛ نیز رک. ربیعی، 1391: 76).
سیفی نیشابوری دارای طبع شعر و علاقهمند به غزل و مضامین غزلی و نیز قصاید مصنوع بوده است. شمس قیس رازی در ضمن بحث صنعت اعنات، این چند بیت را از یک قصیدة او ـ که در هر مصراع آن «سنگ» و «سیم» ملتزم شده ـ آورده است:
|
ای نگار سنگدل ای لعبت سیمینعذار |
|
|
|
|
در دل من مهر تو چون سیم در سنگین حصار |
|
|
سنگدل یاری و سیمین بر نگار و مهر تست |
|
|
|
|
همچو نقش سیم و سنگ اندر دل من پایدار |
|
|
من چو سنگم سلب در عهد و تو چون سیمی دو روی |
|
|
|
|
زآن چو سیم از سنگ ناکامم برفتی از کنار |
|
|
تا من ای سنگیندل سیمینبر نامهربان |
|
|
|
|
همچو سیمم با تو صافی همچو سنگم بردبار |
|
|
گاه بر سنگم زنی چون زرّ و جویی نقش سیم |
|
|
|
|
گه زنی سنگ و مرا چون سیم و زر گیری عیار |
|
|
رحم کن منگر به بیسنگی و بیسیمی من |
|
|
|
|
زآنکه سنگ آن را بود کز سیم و زر دارد یار |
|
|
|
(شمس قیس رازی، 1314: 284) |
|
2ـ2 رسائلالعشاق و ویژگیهای آن
رسائلالعشاق در یک مقدمة بهجا و شایسته در علت نگارش اثر و تعریف مراتب محبت، صدنامة عاشقانه در وقایع مختلف میان عاشق و معشوق و یک خاتمه نگارش یافته است. آنگونه که در مقدمه آمده است، نویسنده این اثر را به نام «فخرالمعالی محمد بن محمود بن زکریا» ثبت کرده است (سیفی نیشابوری، 1399: 3).
در این مقدمه، نویسنده دربارة توانایی شعری خود نوشته است: «چون ایزد تعالی به فضل و کرم خویش مرا طبع شعر ارزانی داشت، میل من به هیچ نوع از انواع اشعار زیادت از آن نبود کی به غزل و از انشاد و انشاء من بیشتر غزل یافته شود که در غزل اوصاف وصال و فراق و جنگ و صلح و وفا و جفا و امثال و اقران آن بسیار آید» (همان: 3).
سیفی کمکم درمییابد که با موضوع تغزل انس و الفت بیشتری دارد؛ تا آنجا که افزونبر نامههای عاشقانهای که برای خویش مینویسد، گاه دوستانی هم به او مراجعه میکنند تا برایشان نامه بنویسد. در ادامة مقدمه میخوانیم: «هرگاه که عشق نامهای از جهت خویش یا ازبهر دوستی که اقتراح کردی انشاء کردمی موافق آمدی که طبع و خاطر من به این نوع گستاخ شده بود و الفت گرفته. پس چون حال چنین بود خواستم که در این معانی رسائلی انشاء کنم و آن را رسائل العشاق و وسایل المشتاق نام نهم بر وقایعی که حادث شود» (همان).
به این ترتیب علاقة سیفی نیشابوری به موضوعات غزلی از یکسو و اهتمام وی برای نوشتن عشقنامههایی برای خویش و دیگران، سرانجام او را بر آن میدارد که مجموعهای از نامههای عاشقانه فراهم آورد تا هرکس بخواهد نامهای به معشوق، محبوب یا مخدوم خویش بنویسد، از میان این نامهها به اقتضای واقعة خویش یکی را برگزیند و ارسال کند.
رسائلالعشاق بهتازگی بهصورت نسخه برگردانِ دستنویس به همت جواد بشری به بازار کتاب عرضه شده است. در پایان کتاب، فهرست اشخاص و ابیات کتاب بهصورت الفبایی منظم شده است. به نظر میرسد این فهرست با بیدقتی و شتابزده انجام شده باشد؛ زیرا برخی از ابیات فهرستشده خوانش و ضبطی غلط دارند. احتمال میرود این بیدقتی در ذکر نام دقیق سیفی نیشابوری بر روی جلد اثر هم وجود دارد؛ درحالیکه عنوان مؤلف در مقدمه ـ همانگونه که اشاره شد ـ «ابوالمعالی مسعود بن احمد» آمده است، بر روی جلد نام «علی بن احمد» را میبینیم.
به هر حال رسائل العشاق و وسایل المشتاق اثر بسزا و بسیار مهمی است و جای آن دارد که از جهات سبکشناسی، جامعهشناسی و... بررسی و تحلیل شود.
این رساله «دستورالعمل و سرمشقی است ازبرای نگارش نامههای عاشقانه که نویسندة سخندانش در آن یکصد نامة عشقی زیبا با نثر فارسی آبدار، ادیبانه و مزین به اشعار ممتاز شعرای بزرگ آورده» (جهانبخش، 1399: 255). البته این رساله اثری کاربردی است و هدف نویسنده آن بوده است که مخاطب بتواند با کمی تغییر، نامهای از این مجموعه را برای ممدوح یا معشوق یا مخدوم خویش بفرستد؛ به همین سبب مانند ترسلات روزگار مؤلف، دارای نثری دشوار و متکلف و سرشار از آرایههای ادبی و لغات ناآشنای عربی نیست. در این میان تنها مقدمه و نامة اول و دوم و گاهی بخشهای آغازین هر نامه، متکلفانه نوشته شده است.
از منظر ادبی در کاربرد صورخیال، تشبیه بهویژه اضافة تشبیهی بیشتر از بقیه دیده میشود. سیفی از استعاره هم بهره برده است؛ بهویژه بارها از صنعت تشخیص برای عناصری مانند دل، جان، دیده و زبان استفاده کرده و زبان حال آنها شده است. مانندِ «... سلطان ظالم و پادشاه جابر که او را عشق گویند تاختن آورده است و تن و جان و دل و دیده را اسیر کرده و بنده برگرفته ولیکن بستر (؟!) نهاده این را به تازیانة بلا همیزند و آن را به آتش عشق عذاب همینماید نه این را پرواست که تدبیر خویش کند و نه آن را دل بار همیدهد که راه گریز گیرد و هر دو محبوس و مضطرب مانده» (سیفی نیشابوری، 1399: 46‑47).
اغلب جملات، کوتاه و مزیّن به انواع سجع بهویژه سجع متوازن هستند. در آغاز نامهها، گاهی نویسنده در آوردن انواع سجع افراط کرده است؛ مانندِ «همه سعادت و سلامت آن زیبا خَلق نیکو خُلق، خوب صورت پسندیده سیرت، آراسته منظر پیراسته مَخبَر که خَلقش از خُلق نیکوتر است و سیرتش از صورت زیباتر و منظرش از مَخبَر لطیفتر و مَخبَرش از منظر» (همان: 236).
سیفی از آیات و احادیث، سخنان حکما و بزرگان، ضربالمثلهای فارسی و عربی برای تزیین، تکمیل و تتمیم کلام بهره برده است. ازجمله مثلهای استفادهشدة او میتوان به این شواهد اشاره کرد: «در بند سگی بودن بهتر از آنک در بند خویش» (همان: 17)؛ «تیر که بر نشانه خواهد آمد آن را بهانه نباید» (همان: 33)؛ «المستحق محروم» (همان: 35)؛ «لاف از کیسة خویش بتوان زد و تیر از جعبة خویش بتوان انداخت» (همان: 107). در اغلب اوقات نیز استفاده از تمثیلات پیدرپی برای بیان یک موضوع، بر زیبایی و در عین حال اطناب سخن افزوده است؛ برای مثال در پرهیز از صحبت ناجنس در نامة پنجاهویکم آورده است: «مرد دانا هرگز خر لنگ را با اسب راهوار بر یک طویله نبندد و روباه ماده را با شیران شرزه به آخور نیارند و بوم منحوس را با همای فرخنده در یک خانه نگذارند و باز سپید شکاری را با کوف و کرکس بر دست نگیرند و گنجشک ضعیف را با طوطی ناقض در قفص نکنند و دیو لعین را با فرشتة روحانی بر دفتر صورت ننگارند و حورالعین بهشتی را با غول بیابانی بر سفره ننشانند» (همان: 233‑234).
از ویژگیهای برجستة رسائلالعشاق استفاده از اشعار شاعران سبک خراسانی برای شاهد و مثال است. محمود گاوان در اهمیت استفاده از شعر در رقعه نوشته است: «اولی آن است که عروس عرض مقصود ملبوس لباس نظم باشد، اعم از آنکه خاصّ مرسِل باشد یا از آن غیری. اما خاصه، اولی است؛ زیرا که مظهر فضل مرسل است و اگر از آن غیری باشد در محل نوشتن، از گفتن آن شاعر که گفته است بهتر مینماید» (گاوان، 1381: 222). میهنی هم دربارة درج شعر در نامه شرایطی آورده است: «اشعار تر و آبدار و پرحکمت به کار دارد؛ ولکن نه بر وجهی کی سخن گران شود؛ بلکه جایی که سخن لایق بود و بر طریقی کی سبک آید و اگر یک بیت را مجال نیاورد بر مصراعی اقتصار کند کی خفّت مر سخن را دربایستهتر از شعر و آرایش» (میهنی، 1375: 37).
سیفی برای توضیح کلام خویش از 1482 بیت از اشعار شاعران برجسته یا گمنام فارسی و گاه عربی مانند فخرالدین اسعد گرگانی، سنایی، فریدالدین عطار (صاحب خسرونامه)، ابوالفرج رونی، ابنطلحه، سنجری، عسجدی، مهستی، عمادی غزنوی، ابونواس و نیز خود (سیفی نیشابوری) استفاده کرده است. هدف او از ذکر این اشعار، اغراضی مانند بیان حال، تکمیل معنی، تشبیه و تمثیل، خروج از موضوعی و شروع موضوع دیگر، توضیح یا تأکید و یا تأیید است. این رقم، رسائلالعشاق را به گنجینهای ارزشمند از اشعار قبل از حملة مغول تبدیل کرده است. بررسی این ابیات نشاندهندة تأثیر عمیق ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی و خسرونامة فریدالدین عطار بر محتوای رسائلالعشاق است. در این میان نزدیک به 250 بیت متعلق به مثنوی ویس و رامین بهویژه ده نامة آن است. این ده نامه که میان ویس و رامین رد و بدل شده، عبارتاند از: در صفت آرزومندی و درد جدایی؛ دوست را به یاد داشتن و خیالش را به خواب دیدن؛ انـدر بـدلجسـتن به دوست؛ خشنودینمودن از فراق و امیدبستن بر وصال؛ اندر جفـابـردن از دوسـت؛ اندر نواختن و خواندن دوست؛ اندر گریستن به جدایی و نالیدن بهتنهایی؛ اندر خبـر دوست پرسیدن؛ در شرح زارینمودن و اندر دعاکـردن و دیـدار دوسـت خواسـتن (گرگانی، 1390: 191‑206). گویا سیفی از این موضوعات و مباحث مطرحشده در آنها، الگو گرفته است. حدود پنجاه بیت از ابیات موجود رسائلالعشاق نیز مربوطبه خسرونامه بهویژه مکاتبات گل و خسرو با هم است که نویسنده به تناسب موضوع، از آنها برای تکمیل کلام استفاده کرده است.
گفتنی است سیفی از دو منظر به اثر خویش نگریسته است؛ از یک منظر، برای او رسائلالعشاق اثری است که برای آیندگان به یادگار میماند؛ بنابراین از آن با عنوان «کتاب» سخن میگوید. پس میکوشد با ذکر نام شاعرانی که به ابیات و اشعارشان استشهاد کرده است، به تألیف خویش اعتبار بیشتری بخشد و آن را کاملتر کند؛ بنابراین از خوانندگان طلب میکند: «از اشعار آنچ درین رسائل درج شده است بعضی آن است که مرا معلوم نبوده است که قایل آن کیست اگر کسی را معلوم باشد اجازت است که نام قایل بر حاشیة کتاب بنویسد و بدان ننگرند و اثبات کنند» (سیفی، 1399: 384‑385). از منظر دیگر رسائلالعشاق مجموعهای از صد نامه است که هر اهل عشقی اجازه دارد نامهای از آن را برگزیند و به عاشق یا معشوق خویش بفرستد. در این صورت ذکر نام شاعر چه اهمیت دارد؛ بهویژه آنکه ممکن است در محتوای کلام و پیوستگی سخن اخلال ایجاد کند. به همین دلیل در خاتمه مینویسد: «بر نامه و مراسله نام شعرا بر هیچجای ننویسند نه بر حاشیه و نه در میانه» (همان: 385).
بررسی منشآت و نامههای برجایمانده در زبان فارسی نشان میدهد که در آن متون نیز هرگاه نثر به نظم درآمیخته، نام شاعر ذکر نشده است؛ مگر آنکه شاعر مانند سنایی و خاقانی خود نویسندة نامه باشد که در این صورت برای حفظ هویّت خود و شعرش با جملاتی مثلِ «در این معنی به نظم بازگفتهام» (سنایی، 1341: 57)، «این قطعه را هم گفتهام» (همان: 49)، «این بیت شاهد حال بیحال ساختهام» (همان: 34) به ثبت شعرش پرداخته است.
از مهمترین ویژگیهای زبانی نثر رسائلالعشاق عبارت است از:
استفاده از لغات عربی مثلِ فجور، استدراج، رخصت، تصدیع، تهرب، مسدّد، معقد، ممشوق، خیول، نعات، طایع، نکال، اثقاب، اسهاب، تمدح و... ؛ بهکاربردن لغات، حروف اضافة مرکب و افعالِ ساده یا مرکب یا عبارت فعلی که در این سده کاربرد داشتهاند و امروز کهنه به شمار میروند؛ مانندِ بنهگاه، پنداری، همگنان، نامردمی، نامرعی، بلی (بله)، ازبهر آنک، به امضاءرسانیدن، خواندنگرفتن، از جای برآمدن، به حاصل آوردن، اصغا واجبداشتن، استماعفرمودن و...؛ کاربرد کهن شیوة نگارش واژهها مانند سیوم (سوم)، نبشته (نوشته)، اومید (امید)، ازبهرآنک (ازبهر آنکه)؛ استفاده از فعل مرکب مجهول (کاربرد صفت مفعولی از مصدر کردن + شد/ آمد) مانندِ یاد کرده شد، غارت کرده شد که بسیار دیده میشود؛ استفاده از می و همی به هر دو شکل؛ استفاده از ترکیبات خاصی مانند براطلاق، القصه، بر بدیهه، بر این جمله، فیالجمله و... که در متون داستانی این دوره بهویژه کلیله و دمنه هم بسیار یافت میشود؛ آوردن واو عطف در آغاز کلام مانندِ «و این بنده مجنون از لیلی روزگارست و چون وامق عاشق عذرای زمانه» (سیفی، 1399: 27)؛ بهرهگیری از یای استمراری و یای بیان شرط و رؤیا و... در پایان افعال مانندِ «دیده همیگوید کاشکی من بهجای گوش بودمی تا با اوصاف آن جمال تلذذی مییافتم و دل همیگوید چه بودی اگر مرا به مقام دیده قبولی بودی تا به اومید مشاهدة آن نگار ارتیاحی محصّل میکردمی» (همان: 22)؛ کاربرد «که تعلیل»؛ ارجاع «او» و «وی» به غیرجاندار؛ استفادة از رای فراموششده یا رای نهادی در جملات مجهول مانندِ «تخم محبت را به آب وفا تربیت کرده آید و شاخ مودت را به آفتاب صفا تقویت داده شود» (همان: 37‑38). گفتنی است بررسی این همه ویژگی مستلزم مجالی گسترده و مقالهای مجزا است.
2ـ3 نشانههای خطی اثر
مهمترین ویژگیهای کتابت این اثر عبارت است از:
3ـ اصول نگارش نامههای عاشقانه در رسائلالعشاق
سیفی بهدنبال توضیح شیوة کتابت نامههای عاشقانه نیست و بهجای آن همت خود را صرف آمادهکردن متن نامهها برای مخاطبانش کرده است؛ 1 اما در عمل و نیز با ذکر نکاتی که در خاتمه آورده است، آداب نگارش نامههای عاشقانه و استرسال را به ما میآموزد.
در ادامه، با توجه به نامههای موجود در اثر و نیز آنچه نویسنده دربارة مراسلات نوشته است، شیوة نگارش نامههای عاشقانه را در سدة ششم بررسی کنیم.
3ـ1 موضوع نامهها
رسائلالعشاق دربردارندة صد نامه در موضوع عشق و وقایع میان عاشق و معشوق است. عنوانهای این نامهها عبارتاند از:
|
شمارة نامه |
عنوان نامه |
شمارة نامه |
عنوان نامه |
|
1 2 3 4 5 6 7 8
9 10 11 12 13 14 15 16 17
18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49
|
در عاشقشدن به اخبار و اوصاف جمال در نظر افتادن در پیوندافتادن در اظهار پیوند در غایت عشق و مهربانی در خبردادن از حال خویش در پیغامدادن عاشق به معشوق در تقصیر جواب و جانب عاشق را فروگذاشتن در تلخی جواب و سخنان مکابره در سختدلی معشوق در سرکشی و خویشتنداری معشوق در ناز و استکبار معشوق بر عاشق در بیان عجز عاشق در توبة معشوق در تسلیمکردن و به قضا رضادادن در بزرگداشتن عاشق معشوق را در اشتیاق عاشق به معشوق در زاری و گریستن عاشق در غیرت در بیصبری و بیطاقتی عاشق در فراق در بیخوابی عاشق در فراق معشوق در خوابدیدن معشوق و صفت خیال او در شکایت عشق و سیرینمودن ازآن در ناسپاسی و در آن مقّر آمدن در ناامیدی عاشق از وصال در امیدواری وصال معشوق در وعده و انتظار عاشق از معشوق در خلاف وعدة معشوق به عاشق در راستکردن وعده با عاشق در اعتذار عاشق از احضار معشوق در بازگشتن معشوق از حضرت عاشق در حال وصال و یادکردن تلذّذ آن در هراس از بیم زوال در فراق پس از وصال در وصال پس از فراق در عتاب عاشق با معشوق در جواب عتاب عاشق و معشوق در طعنه و تهدید عاشق به معشوق در هر جایی بودن معشوق درعذرخواستن از معشوق به تقصیر یاردیگر گرفتن در عذر قبول ناکردن عاشق از معشوق در عذر قبول ناکردن عاشق در پشیمانینمودن از آزار معشوق در طلبکردن صلح در تازه کردن عشق قدیم در عاشقشدن معشوق بر دیگری در یار دیگر کردن معشوق و عتاب در گرفتارشدن به دست ناسزا در شکایت از خصمان در تخلیط خصمان
|
50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96
97
98 99 100 |
در باکناداشتن از مخاصمت خصمان در نصیحت و پند و زجر از صحبت نااهلان در راستی و سازگاری از بیم خصم در بدگفتن معشوق و خجلشدن از آن در عهود و شرایط و مواثیق در بدلناجستن بر عاشق و معشوق پیشین در فریفتن عاشق معشوق را در زیبندگی معشوق بدعهد در بلعجبی و بدخویی در مراعاتکردن و بازایستادن از بدخویی در بازگرفتن سخن و پیغام و حجابکردن در کتمان عشق و استرادب (؟!) مهربانی در پیداشدن راز درآنکه اگر نیایی راز پیدا شود در صبرفرمودن معشوق در شکایت از روزگار در درازی شب هجران در کوتاهی شب وصل در دریغ و حسرت جدایی در ملالت معشوق در فراغت معشوق از عاشق در فراغت عاشق از معشوق در فراموشکردن معشوق عاشق را در بدعهدی و بیوفایی در وفای عاشق در یگانگینمودن با معشوق در شکایت معشوق در جواب شکایت معشوق در شکر و دعای معشوق در شکایت فراق و شدت آن در شکر ایام فراق و امیدواری به وصال در خرسندینمودن در فراق در قناعتنمودن به دیدار دوست در بریدن از یاری و به دیگر پیوستن در شکایت یار پیشین و شکر یار بازپسین در شکر یار پیشین و شکایت بازپسین در عذر بیزر (در اعتذار بیسیمی) در عاشق درویش و معشوق توانگر در ستایش خطآوردن معشوق در نکوهش خط آوردن در تهنیت عاشق معشوق را در تعزیتکردن عاشق معشوق را در سفر عاشق و ارتحال او در سفر معشوق و مفارقت او در مکاتبت حاضر به غایب در استرسال عاشق غایب به معشوق حاضر در بازرسیدن معشوق از سفر به موضع (مقّر) خویش در بازرسیدن عاشق از سفر به موضع خویش در بیماری معشوق و عیادت از او در صحتیافتن معشوق از بیماری در بیماری عاشق و عیادت |
3ـ2 تحلیل ویژگیهای نامههای عاشقانه (استرسال) در مقایسه با دیگر انواع مکاتیب با توجه به ویژگیهای ساختار سهگانه در منشآت فارسی
در متونی که در فن دبیری و آداب ترسل نوشته شده است، به انواع گوناگون نامه مثلِ رقعه، ملطفه، مواصفه، تذکره، موامره، قصه، منشور، مثال، خلافتنامه، فتحنامه، عهدنامه، تهنیتنامه و تعزیتنامه اشاره شده است (میهنی، 1375: 29‑30؛ نیز گاوان، 1381: 188‑189). با این حال در یک تقسیمبندی کلی در اغلب متون ترسّل، نامهها و منشآت به سه نوعِ دیوانی، سلطانیات و اخوانیات تقسیم میشوند. شیوة نگارش نامههای دیوانی و سلطانیات مصنوع و متکلف و اخوانیات سادهتر است. اخوانیات نامههای محبتآمیزی بودند که طبقات گوناگون مردم به یکدیگر مینوشتند و جنبة رسمی نداشتند. نویسندگان اخوانیات در گزینش لغات، ابداع مضامین و ترکیبات و آرایش کلام بـه صنایع لفظی و معنوی، مجال وسیعتری داشتهاند. در این تعریف کلی شاید بتوان نامههای رسائلالعشاق را ازجملة اخوانیات به شمار آورد.
از یک منظر دیگر، منشآت شامل دو دسته هستند: دستة اول نامههایی که به قصد درج در مجموعه فراهم نشدهاند و کارکرد خارجی و عینی داشتهاند و حقیقتاً برای مخاطب آن ارسال شدهاند؛ مانندِ مکاتیب غزالی، عتبةالکتبه، التوسل الی الترسل و... . دستة دوم مجموعه نامههایی هستند که به قصد آموزش نوشته شدهاند؛ مانند ترسل منصوری، وجیزه التحریر، دستور الکاتب، مناظر الانشاء و... (شیخ الحکمایی و شعیبی عمرانی، 1399: 18‑20). از آنجایی که منشیان سدة ششم یعنی دبیران سلجوقیان و خوارزمشاهیان به نثر فنی تمایل داشتند، منشآتِ اغلب آنها را بهصورت کتاب، مدوّن میکردند تا سرمشق نویسندگان بعدی شود (شمیسا، 1392: 113).
در رسایل و کتابهای منشآت و آداب ترسل، ارکانی برای نامه برشمردهاند. میهنی (متوفی بین سالهای 576‑585) به بخشهای صدرنامه، وصف اشتیاق، رسیدن یا نرسیدن نامه، در سلام و دلنمودگی، بیرونشدن از نامه، وصیت، نامه در خواستن، در بیان تشبیب و تخلص و کیفیت آن پرداخته است (میهنی، 1375: 43‑65). صاحب تحفة جلالیه (تألیف بین سالهای 708‑716 ق.) شش اصل برای ارکان نامه ذکر کرده است: «بدان که ترتیب نامهها بر شش اصل مبنی است: اول اسم الله ـ تبارک و تعالی ـ دوم خطاب، سیّم القاب، چهارم دعا، پنجم حکایت، ششم اسم کاتب» (رودگر، 1383: 38).
در یک تقسیمبندی کلی، نامههای رسائلالعشاق سه بخش اصلی دارد: مقدمه یا افتتاح یا ابتدای نامه (رکن صدر نامه)؛ رکن کلام یا متن نامه (رکن شرح اشتیاق)؛ خاتمه نامه (رکن ختم مکتوب). این بخشها دارای زیرمجموعهها و ویژگیهای زیر هستند:
3ـ2ـ1 افتتاح یا ابتدای نامه (رکن صدر مکتوب)
صدر مکتوبْ قسمت آغازین نامه است و به شیوههای ذکر جملات دعایی، نعوت و صفات مخاطب، عبارتهای شاعرانه و مسجع، توصیف بهار و خزان و اشعار عربی و فارسی در مکاتیب و تراسلات دیده میشود (خطیبی، 1366: 414‑421). زیرمجموعههای این بخش عبارتاند از:
1) عنوان نامه: به بخش آغازین نامه که دربردارندة نام و القاب مکتوبالیه و کاتب بوده است، «عنوان» میگفتهاند (شیخ الحکمایی، 1399: 39). میهنی در دستور دبیری نوشته است: «از اول، وضع عنوان چنان بوده است کی بر نیمة راست مینبشتهاند «مِن فلان» و بر نیمة چپ مینبشتهاند «الی الفلان». بعد از آن برای تواضع و احترام مکتوبالیه را نام بر خطاب او تقدیم کردند و بر راست نبشتند و نام کاتب بر جانب چپ» (میهنی، 1375: 25‑24). در مناظرالانشا میخوانیم که لفظ اول مکتوب مصدر به حرف باء موحده باشد چنانکه «به حضرت» یا «به جناب» یا لفظ «از» در رکن اول ذکر کاتب درآرند (گاوان، 1381: 226‑227).
پس از بررسی این قاعده در مکاتبات و منشآت سدة ششم، شاید بتوان گفت که در انواع نامه الزامی به ذکر نام نویسنده و گیرنده نبوده است؛ حتی در نامههای دیوانی و سلطانیات هم گاه موضوع جایگزین اینها شده است. از مجموع هفده نامة موجود در مکاتیب سنایی، ده نامه دارای ذکر مرسلالیه است؛ برای مثال در عنوان نامة سوم میخوانیم «این نامه را به خواجه احمد بن مسعود نویسد» (سنایی، 1341: 18). از هفت نامة دیگر دو نامه عنوان ندارد. آغاز ِیک نامه افتاده است. چهار نامة دیگر هم که مخاطبشان سرشناس نیستند براساس موضوع عنوانگذاری شدهاند؛ مثل «این نامه به دوستی نویسد به اقتراح مقداری آرد» (همان، نامة سیزدهم: 97). در منشآت خاقانی، گاه نام مرسلالیه، گاه نام مرسل و گاه موضوع نامه آمده است. شیوة بهاءالدین بغدادی در هر سه بخش التوسل الی الترسل هم به همین شیوه است. بغدادی در بخش اخوانیات در عنوان نامهها، بیشتر از جملاتی مانند «این رسالت به یکی از جملة بزرگان نبشته میآید»، بهره برده و در اندکی هم نام مرسلالیه را آورده است.
سیفی افزونبر شیوة معمول که اشاره شد، بهدلیل آنکه برای اثر خود ساختار کتاب را در نظر گرفته است و نامههایش در حکم نمونه و بدون مخاطب مشخص هستند، از ذکر مرسِل و مرسَلالیه پرهیز کرده است؛ بنابراین عنوان به این معنا در آغاز نامهها وجود ندارد؛ بلکه نویسنده موضوع نامهها را در بخش عنوان ذکر کرده است. این شیوه در نمونه نامههایی که در مباحث مختلف در کتاب دستور دبیری گرد آمدهاند نیز دیده میشود.
با این حال در خاتمة اثر، سیفی پیشنهادهای زیبا، دارای وزن و دلچسبی را به مخاطبان خود ارائه داده است که اگر مایل بودند در رکن ذکر مرسِل و مرسَل الیه بیاورند:
«اما اگر خواهند بنویسند از عاشق دلسوز به معشوق دلافروز و اگر نه، بنویسند ازین عاشق بییار بدان دلبر غدار و اگر خواهند بنویسند از این یار وفادار بدان ماه جفاکار و اگرنه، بنویسند از عاشق بیچاره به معشوق خونخواره و اگر خواهند بنویسند ازین عاجز حیران بدان عامل نادان (؟!) و اگر نه بنویسند از عاشق گریان به معشوقة خندان و امثال این بسیارست. هرکدام که ایشان را خوشتر آید بنویسند» (سیفی، 1399: 385).
2) تسمیه: سیفی «بسم الله الرحمن الرحیم» را در آغاز همة نامهها آورده و اغلب پس از تسمیه، جملاتی مانند «و به الحول و القوه»، «و به القوه»، «و به العون»، «و به القوه و الثقه» و... افزوده است. در ذکر این جملات، نویسنده توجهی به رعایت تناسب در انتخاب تسمیه یا جملات بعد از آن با محتوای نامه ندارد. درواقع میتوان گفت در این بخش بهندرت به «قاعدة براعت استهلال» توجه داشته است.
او در خاتمة کتاب آورده است: «در ابتدای نامه که به معشوق خواهند نبشت، بسم الله الرحمن الرحیم ننویسند و بدان ننگرند که من در کتاب نوشتهام کی رسوم مکاتبت دیگر بود و عهود استرسال دیگر» (همان: 193).
سیفی در اینجا دو واژة «مکاتبت» و «استرسال» را در تقابل یکدیگر قرار داده است. واژة استرسال در لغتنامههای عربی به معنی روان و سلیس بودن، طول و تفصیل دادن، خودمانی و صمیمی بودن (استرسل الی) بهتفصیل صحبتکردن و رودهدرازیکردن (استرسل فی الکلام) و... آمده است (رک. آذرنوش، 1380: 234؛ سماحت، 1383: 27 ؛ ابنمنظور، 1375، ج 11: 282). در متون فارسی لفظ «استرسال» یافت نشد. در تاریخ بیهقی و چهار مقاله بهجای «استرسال» لفظ «مراسلت» در کنار لفظ «مکاتبت» آمده است. در تاریخ بیهقی میخوانیم: «گفتند امیر جز از امروز ما را هرگز دیده است؟ گفت ندیدم. گفتند به هیچوقت ما را با او و او را با ما هیچ مکاتبت و مراسلت بوده است؟ گفت نبوده است» (بیهقی، 1375: 323)؛ «و امیر بغداد که با امیر ماضی صحبت داشت و مکاتبت و مراسلت ازین حدیث بیازرد» (همان: 555).
در چهار مقاله در بخش دبیری آمده است: «و البته نگذارد که هیچ غباری در فضای مکاتبت از هوای مراسلت بر دامن حُرمت مخدوم او نشیند» (عروضی، 1375: 21)؛ «و تکبری کرده و خردهای فروگذاشته و انبساطی فزوده که خرد آن را موافق مکاتبت نشمرد و ملائم مراسلات نداند» (همان: 21).
به این ترتیب به نظر میرسد مراد از «استرسال» نامههای خودمانی و صمیمانه و احتمالاً ازجملة «اخوانیات» باشد که معمولاً با تسمیه یا حمد الهی شروع نمیشدهاند. میتوان دلیل این امر را در جایگاه والای «بسم الله الرحمن الرحیم» و عظمت و حرمتی دانست که مسلمانان برای آن قائلاند. با این توضیح میتوان از جملات ذکرشده در تاریخ بیهقی و چهار مقاله هم برداشت دقیق، متفاوت و تازهای داشت.
البته با توجه به آنکه سیفی در خاتمه، واژة کتاب را چند بار به کار برده است ـ مانندِ «نام قایل بر حاشیة کتاب بنویسند» (سیفی، 1399: 385)؛ «بدان ننگرند که من در کتاب نوشتهام» (همان: 385) ـ به نظر میرسد سیفی در اینجا، لفظ مکاتبت را به معنی نوشته و کتاب به کار برده است.
3) مقدمه یا صدر نامه: دقت در استفاده از القاب یکی از امور مهم و سفارششده در نامهنگاری منشیان بوده است. صاحب چهار مقاله ضمن توصیة این امر بهویژه در نگارش سلطانیات مینویسد:
«و در عنوانات طریق اوسط نگاه دارد و به هرکس آن نویسد که اصل و نسب و ملک و ولایت و لشکر و خزینة او بر آن دلیل باشد؛ الا بکسی که درین باره مضایقتی نموده باشد و تکبری کرده و خردهای فروگذاشته و انبساطی افزوده که خرد آن را موافق مکاتبت نشمرد و ملائم مراسلت بداند درین موضع دبیر را دستوری است و اجازت که قلم بردارد و قدم درگذارد و درین ممر به اقصای غایت و منتهای نهایت برسد که اکمل انسان و افضل ایشان صلوات الله و سلامه علیه میفرماید که التکبر مع المتکبر صدقه و البته نگذارد که هیچ غباری در فضاء مکاتبت از هواء مراسلت بر دامن حرمت مخدوم او نشیند» (عروضی، 1375: 21).
محمد نخجوانی نیز معتقد است که «اگر [منشی] شریف را خطاب وضیع کند استخفاف کرده باشد و اگر وضیع را خطاب شریف، استهزا کرده» (نخجوانی، 1395: 29). میهنی هم بر همین اعتقاد است: «هرکجا محترمی را یاد کنند، دعانکردن و تقصیر در آن اهانت شمارند» (میهنی، 1375: 14).
در رسائلالعشاق یاد و دعای معشوق در آغاز همة نامهها وجود دارد. این رکن در یکی از ساختارهای زیر آمده است:
ـ ذکر دو عبارت در نعت و توصیف خطاب به معشوق و سپس سلام و حرمت یا تخصیص سلام و سپس ذکر جملات توصیفی دربارة عاشق و یا معشوق و یا هر دو:
«آرایش بسیط عالم و آسایش ارواح بنیآدم مخصوص است به سلام و حرمت این دلشدة بهجانآمده که نه از آرایش خبر دارد و نه از آسایش اثر. آرایش جز آن نداند که روی چون زر خویش به لعل و درّ همیآراید و آسایش جز آن نشناسد کی آتش دل به آب دیده همینشاند و با این همه شب و روز همیگوید که الهی هر روزت آن روی را آراستهتر دار و آن دل را آسوده و مرفه گردان بفضلک و کرمک» (سیفی، 1399: 82).
«مونس دل بیدلان و غمگسار جان غمگینان مخصوص است به سلام و خدمت این بیدل غمگین کی نه دلش را از غمان عشق خلاصی است و نه جانش را از بلاء هجر نجاتی، بیجمال معشوق بار عشق همیکشد و بی امید وصل شراب هجر همینوشد» (همان: 106).
ـ آوردن چند جملة دعایی بهصورت پیاپی دربارة معشوق. گاه تعداد این جملات به شش یا هفت جمله هم میرسد:
«بهشت رویِ آن بهشتی روی همچون بهشت پاینده باد و نعمتش چون نعمت بهشت فزاینده، حور بهشت درگاه او را بنده باد و قصور بهشت بارگاه او را قبه باد. بر دلها همچنان مرغوب باد و در جانها چون حور و قصور و نعمت بهشت محبوب باد» (همان: 189).
«سعادت ازلی و عنایت ابدی مقیم حضرت آن مقتداء خوبان و پیشوای نیکوان باد هر زبانی به ثنای او گوینده و هر روانی در رضای او پوینده باد زبانی که جز ثناء او گوید از بن بریده باد و روانی که جز رضای او جوید از بن رمیده باد» (همان: 39).
اغلب میان توصیفات و محتوای هر بخش، تناسب، ارتباط و وابستگی وجود دارد. این امر باعث زیبایی کلام نویسنده شده است. البته مطالب و توصیفات یادشده در صدر نامه در برخی از صد نامة رسائلالعشاق، چندان با موضوع و محتوای نامه ارتباط ندارد.
4) ذکر جملة دعایی یا دعای بر پیامبر و آل او: نویسنده اغلب عبارت «بحق محمد و آله» را در پایان مقدمه و قبل از شروع رکن اصلی نامه آورده است. گاهی هم از جملات سوگندی استفاده کرده است؛ مثل «به حق آنکه روشنایی ماه از آیات قدرت اوست» (همان: 328)؛ «به حق آنکه عزّ عزیزان نتایج الطاف اوست» (همان: 367)؛ «به حق آنکه روز مقدور اوست و روزگار مقهور او» (همان: 274).
3ـ2ـ2 رکن کلام (رکن شرح اشتیاق)
این رکن در رسائلالعشاق شامل این قسمتهاست:
1) اما بعد: در همة نامهها، بهجز اندکی از آنها، نویسنده با فصلالخطاب «اما بعد» بهصورت «اما بعد بفرماید دانستن که» یا «اما بعد بفرماید دانست که» وارد رکن اصلی نامه میشود. ازجمله استثناءها در این قسمت میتوانیم به نامههای زیر اشاره کنیم:
- در نامة بیستوسیوم (در ناسپاسی و در آن مقّرآمدن) که با هدف عذرخواهی و طلب عفو ناسپاسیِ گذشته نوشته شده است، جملة «اما بعد معلوم رای عالی آن خداوند است که» جانشین جملة فوق شده است.
- در نامههای پنجاهوهفتم (در فریبندگی معشوق بدعهد)، هشتادونهم (در نکوهش خطآوردن) «بداند که»؛ و هفتادویکم (در فراغت عاشق از معشوق) «بخواند و بداند که» جایگزین عبارات فوق شدهاند. موضوع این سه نامه خشم و ناراحتی عاشق از معشوق و احوال او و حتی قصد عاشق بر ترک و دوری از معشوق است؛ بنابراین آوردن «بداند که» و «بخواند و بداند که» بهجای جملات محترمانة «اما بعد بفرماید دانستن که» یا «اما بعد بفرماید دانست که»، کاملاً سازگار و مناسب استفاده شده است.
2) متن نامه: این قسمت، بخش اعظم نامه را در بر میگیرد و درواقع «همان موضوع اصلی نامه است که بعد از ذکر القاب، عناوین و ادعیه نوشته میشود» (واحد، 1389: 178). مطالعة متن رسائلالعشاق، ما را به حال و هوای غزلیات عاشقانه میبرد. این مسئله جدای از موضوع نامهها که بیان مباحث عشقی است، ناشی از علاقة سیفی نیشابوری به غزل در شعر است. سیفی دربارة تنوع موضوعات و مضامین کتابش نوشته است: «بسیار اجتهاد کردم تا اغلب وقایع در ضبط و قبض آوردم و مواقع به عدد صد برآمد و در هر واقعهای نامهای انشاء کردم» (سیفی، 1399: 6).
در همة این صد نامه از مذکر یا مونث بودن معشوق سخن به میان نیامده است. الفظ «معشوق و معشوقه» هر دو به کار رفتهاند؛ اما آنچه مطرح است، عملکرد و وقایع و رفتار عاشق و معشوق در تقابل با یکدیگر است. نگاه سیفی نیشابوری به روابط عاشق و معشوق نگاهی واقعگرا و تأثیرگرفته از فرهنگ عامة مردم است. در مقدمة کتاب آمده است:
«و اگر ترکی از معشوق در وجود آید که او را در آن قصدی نبوده باشد و از آن غافل بوده او را بدان سرزنش نباید کرد و تجنی نباید نهاد که بیم قطیعت باشد و در این معنی گفتهاند که «اول القطیعه التجنی» اما اگر معشوق بدخو بود و بلعجبی و بیوفایی و نامردمی کند، روا بود به طریق طعنه و توبیخ و تهدید و تخویف پیشرفتن و باشد که این معنی سودمند بود. ازبهر آنکه بعضی از مردمان باشند که ایشان را به عنف به دست توان آورد که به لطف و آنجا که عنف و درشتی باید لطف و نرمی سود ندارد» (همان: 3‑4).
در این صد نامه، عاشق نه بیپروایی عشاق برخی از اشعار سبک خراسانی را دارد و نه مانند عاشق سبک عراقی بار فراقی دائمی را تحمل میکند. عاشق میشود؛ در فراق و وصال میافتد؛ در وصف حال خویش به معشوق مینویسد؛ گاه به عتاب با معشوق میپردازد؛ او را هرجایی میخواند و حتی نامة تهدیدآمیز به او مینویسد؛ باز عذرخواهی میکند؛ به شکوه و شکایت از روزگار و شب هجران و کوتاهی شب وصل و حسرت جدایی میپردازد؛ باز به ملامت معشوق متوسل میشود و تصمیم میگیرد نام او را به زبان نیاورد و از او فارغ شود؛ با توبة معشوق دوباره عاشق، مشتاق دیدار معشوق میشود؛ شکر وصال و صبر بر فراق میکند؛ برای عیادت او نامهای مینویسد و... .
معشوق هم نه کنیز یا غلام سبک خراسانی است و نه چون معشوق سبک عراقی، فرازمینی و دستنایافتنی است. انسانی است که گاه در خطاب عاشقانه قرار میگیرد؛ از او تعریف و تمجید میشود و خود نیز عاشق میشود؛ گاه هم ملامت میشود و در عتاب قرار میگیرد که:
|
هم بگسلد این رشتة طنبور تو نیز |
|
هم پخته شود به رز در، انگور تو نیز |
|
بینور شود عارض پرنور تو نیز |
|
و آسوده شود عاشق رنجور تو نیز |
|
|
|
(همان: 176) |
او ناز و سنگدلی و تلخی دارد؛ معشوق را فراموش میکند؛ بیوفایی پیشه میگیرد و گاه نیز بر سر وعده با عاشق میآید؛ عشق قدیم تازه میشود و هزار ماجرای دیگر که در عالم واقع نیز میان عشّاق صورت میگیرد.
ناگفته نماند که سیفی در ترتیب نامهها، نظم خاصی را مدّنظر دارد و میکوشد به هر موضوعی، یک بار و در یک نامه از دید عاشق و بار دوم و در نامة بعدی از نظرگاه معشوق بنگرد؛ حتی آنجا که به موضوعی خاص معشوق، مانند وصف خط او میپردازد، در یک نامه خط معشوق را با دیدی مثبت و زیبابین میستاید و در نامة بعدی با دیدی انتقادی آن را نکوهش میکند (رک. همان: نامههای شمارة 90 و 91).
3ـ2ـ3 خاتمه (رکن ختم مکتوب)
خاتمه آخرین قسمت هر مکتوب است. معمولاً مطالب این بخش دربردارندة دستور، توصیه و سفارش به عمّال است و گاهی دربردارندة دعا و آرزو نیز هست که در این صورت با عباراتی مثل «إنشاءالله» و «الله ولی التوفیق» و... و سپس «والسلام» به پایان میرسد (نخجوانی، 1395: 22).
در رسائلالعشاق همة نامهها (بهجز پنج نامه 21، 34، 49، 91 و 99) به مصراع، بیت یا ابیاتی پایان یافته است. این ابیات معمولاً در تکمیل یا تأیید کلام آمده است. در خاتمة نامة اول و نامة 99 جملاتی در مفهوم دعا و آرزو نیز دیده میشود. در خاتمة نامة اول آمده است: «و هرچند این مراسلت و ترسّل اثقال (؟!) و اسهاب و اطناب یافت؛ اعتماد بر کرم آن خداوندست که إنشاءالله باعث ملال و مبنی نفرت نشود و بدین دعا و ثنا و تمدح اختصار و اقتصار کرده شود» (سیفی، 1399: 31). در ادامه، کلام با ابیاتی دعایی پایان یافته است. در خاتمة نامههای 6، 10، 25، 33، 37، 41، 55، 87، 94، 95، 97 هم بهنوعی به ختم کلام اشاره شده است؛ اما بدون ذکر دعا و آرزو؛ مثال:
«چون طرفی از حال خود یاد کردم بدین بیت ختم کنم...» (نامة ششم، ص 49).
«سخن دراز شد بر این ابیات ختم کنم...» (نامة بیستوپنجم، ص 121).
«سخن دراز شد بیش از این نتوان افزود و درد بر درد زیادت نتوان کرد بدین ابیات ختم کنم» (نامة نودوهشتم، ص 279).
گاهی هم، نویسنده در پایان کلام به جمعبندی مطلب پرداخته است؛ مثال:
«علیالجمله در این روزگار هم از عشق پرهیز باید کرد و هم از معشوق دوری باید گزید که اعمار ضایع همیشود و یار وافی به دست نیاید...» (نامة هشتادوسوم، ص 333).
«فذلک این سخن و سر جریدة این حدیث آنست که سبب این جدایی درویشی است و علت این رنج و حرمان غم و تفکر بیدرمی» (نامة هشتادوششم، ص 341).
در چند جا هم، نویسنده به بیان توقع پرداخته است. این توقعات را میتوان از نوع «توصیه» و «سفارش» دانست؛ مانند:
«توقع آنست که عزم چنان دارد که آن دولت پیاپی باشد و این سعادت دمادم که از جمال دوست هرگز سیر نتوان شد و از وصال معشوق هرگز توشه نتوان داشت و...» (نامة سیویکم، ص 141).
«توقع آنست که این نعمت پیوسته باشد تا بنده به شکرانة بندگی بیفزاید و به فرمانبرداری زیادت کند که دیدار معشوق در مقابلة بهشت نهادهاند و خرمی بهشت از آن است که رقم جاودانی بر وی کشیدهاند نه انعام او منقطع خواهد شد و نه لذّات آن مندرس خواهد گشت؛ چنانکه قرآن قدیم خبر میدهد لهم فیها نعیم مقیم خالدین فیها» (نامة سیوچهارم، ص 160).
«چشم همیدارم که چون کلمات ما مطالعت فرماید و برین معانی واقف شود دل خوش کند و از سر این کراهیت برخیزد و این ابیات از زبان من بر خود خواند...» (نامة شصتم، ص 264).
برای تبیین بهتر مطلب، نامة زیر در چهارچوب گفتهشده، قرار داده شد:
|
رکن صدرمکتوب |
عنوان نامه |
نامة بیست و پنجم در امیدواری وصال معشوق |
|||||
|
تسمیه |
بسم الله الرحمن الرحیم و به العون |
||||||
|
مقدمه |
همه، سعادت و سلامت آن روی چون ماه آسمان و آن قدّ چون سرو بستان باد هر کجا روئیست غلام رویِ چون ماه او باد و هر کجا سرو قدّیست بندة قدّ چون سرو او باد گردش آسمان به رضای او باد و آرایش بوستان به لقای او باد |
||||||
|
جملة دعایی |
بحق محمد و آله |
||||||
|
رکن اشتیاق |
اما بعد |
اما بعد بفرماید دانست که |
|||||
|
متن نامه |
هر نشیبی را فرازیست و هر دردی را درمانی و یوسف صدیق اگر یکچند بلای زندان کشید عاقبت عزیز مصر شد و زلیخا اگر جوانی در عشق یوسف درباخت سرانجام هم از وصال او طراوت جوانی بازیافت و یعقوب پیغامبر صلوات الله و سلامه علیه اگر مدتی در بیت الأحزان مفقود بود و چشم جهانبین به فراق فرزند بباد داد آخر هم به بوی پیراهن یوسف چشمش روشن گشت و خدای تعالی می فرماید ان مع العسر یسرا از پس هر رنجی راحتی است و بر عقب هر اندوهی شادی. سرمای دیماهی چون به غایت رسد آخر روزی خورشید از برج حمل طلوع کند و فصل فروردین جهان را به تاب آفتاب گرم گرداند و این بنده چون مدتی محنت فراق کشیده است و ضربت هجران به امید شربت وصال تو خورده که همه رنجوران رنج به امید راحت همی کشند و همه درویشان روزگار به طمع توانگری همی گذرانند چون حال چنین است ما نیز خویشتن را عشوه همیدهیم و به امید، روزگار همیگذاریم و همیگوییم چنانکه سیفی گفته است: نظم
و گاه دل را بدین ترانه تسلّی همیدهیم چنانکه ابنطلیحه گفته است 2:
|
||||||
|
رکن ختم مکتوب |
خاتمه |
سخن دراز شد بیش از این نتوان افزود و درد بر درد زیادت نتوان کرد بدین ابیات ختم کنم چنانک گویند: رباعی
|
4ـ نتیجهگیری
از بررسی و تحلیل کتاب رسائلالعشاق و وصایای سیفی نیشابوری در خاتمة این اثر، مطالب زیر فهمیده میشود:
1) رسائلالعشاق، دربردارندة صد نامه در موضوع عاشق و معشوق و وقایع اتفاقافتادة میان آنهاست که خوانندة امروزی را تاحدودی به یاد مکتب وقوع میاندازد. نگاه نویسنده به موضوع عشق و معشوق، روان شناسانه و منطقی است. در این اثر، عاشق و معشوق نامهها افراد و اشخاص واقعی هستند؛ بنابراین برخورد با آنها باید برخوردی پذیرفتنی و منطقی باشد.
2) سیفی بهشیوة آموزشی و درسی، ارکان و شرایط خاصی برای نامهها مشخص نکرده است؛ اما با مطالعة مجموعة نامهها و دقت در اشارات مؤلف در خاتمه درمییابیم که وی نامهها را با توجه به ارکانی مانند ابتدای نامه (شاملِ عنوان نامه، تسمیه، مقدمه یا صدر نامه، دعای بر پیامبر اکرم و آل او)، رکن کلام (شاملِ اما بعد و متن نامه) و رکن خاتمه تنظیم کرده است. سیفی کوشیده است هر موضوع را یک بار از دید عاشق و بار دیگر از منظر معشوق بررسی کند.
3) با وجود آنچه گفته شد، نویسنده اثر خود را در ساختار کتاب تنظیم کرده است؛ بنابراین همانگونه که برای اثرش مقدمه (دیباچه)، متن اصلی و خاتمه قرار داده، خود را مؤظف کرده است اگر شعری از شاعری میآورد تا حد امکان به نام آن شاعر اشاره کند و نیز از خواننده بخواهد اگر در جایی نام شاعری جا افتاده است، آن را بر حاشیه اضافه کند. او همچنین در آغاز هر بخش (نامه) به ذکر تسمیه پرداخته؛ 3 اما در خاتمة اثر تأکید کرده است که این ساختار مربوطبه کتاب است و در عهود استرسال نیست؛ بنابراین هرگاه شخصی بخواهد یکی از این نامهها را برای معشوق یا محبوب یا مخدومی بفرستد، لازم است عنوان «بسم الله الرحمن الرحیم» را از ابتدای آن بردارد؛ زیرا این عنوان، اجلّ از آن است که در ابتدای هر نامهای قرار بگیرد. سپس برای ایجادنشدن خلل در پیوستگی کلام سفارش میکند در رونویسی و ارسال نامهها نام شاعران حذف شود؛ همانگونه که معمول مراسلات است.
پینوشت
)