نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشکده زبان و ادبیّات، دانشگاه یزد، یزد، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
The manuscript 2574 translation of the Holy Quran at the library of Astan Quds Razavi embodies the 15th part of the Holy Scripture (17:16 to 18:73). The translation is written between the Arabic lines of the Quran in Naskh style. The translator and writer of this manuscript are unknown, but due to the antiquity of the language and the script, it is assumed to be a product of the 5th century AH. In the 6th century (AH), the manuscript was awarded by Abi al-Qasim’s daughter, from Khorasan. This manuscript of 53 pages of 17 × 25 cm2, containing 5 lines of text, and 5 lines of dialect-free translation in smaller font. In terms of orthography, the text is free of mistakes, cross-outs, and left-outs. The verses in this ink-written script are black, red, green, and yellow. It is hard to attribute this work to a specific area. Considering the old script and its phonetic, grammatical, and lexical features, the translation seems to belong to the 5th century (AH).
Introduction
In this translation extreme care is taken, not to misrepresent the verses and to preserve the structure and features of the Arabic text. In some cases, the translator has even included some letters in his translation. Based on the structure of the Persian language, it was not necessary to include those letters in the translation. In this manuscript, no special signs or symbols are applied to distinguish the letter ب (B) from پ (P), ج (J) from چ (CH), and ک (K) from گ (G). The manner of writing Zal Mo’jameh the (ذ) (one of the four letters sounding Z) is one of the characteristics of the assessed manuscript, indicating the antiquity of the text and the language. Like in most of the texts belonging to the first period of Dari Persian, the scribe is written in superscript (‘) (backward apostrophe) sign on the final syllable of the words ending in (ه) (H), both in simple words and passive adjectives derived from verbs. In the prohibitive verbs, the prohibition prefix is written as "Ma" (i.e., don’t in Arabic), rarely written separately. In negating verbs, in most cases, the negative prefix is written as "نه" (No), and separate from the verb. One of the noteworthy points in the writing style of the translated text 2754 is the way of writing the connective "که" (that/which) and the pronoun "او" (he/she) in the form of "کو" (one that) in all the cases.
Method and Material
The method adopted in this study is of library survey, where, first, the translated text is corrected and revived comparatively, and next, the most important stylistic, linguistic, and literary features of the text are extracted.
Findings
This translation is important and can be assessed in terms of how is it influenced by the Arabic language; how the equivalent words and grammatical structures are selected, and how the text looks orthographically. One of the prominent features of this translation is its being influenced by Arabic lexical and syntactic features and the structural reflection of the Qur'an text, a phenomenon, somewhat common among ancient translations. In the subject-translated manuscript, considering the word-for-word rendering of the Quranic verses, the translated phrases do not match the Persian syntax, and the translator in most cases applied the construction of "infinitive + ی (Y)" to present equivalents for direct objects and emphasize the meanings of verbs.
In Farsi, unlike Arabic, adverbs of manner do not correspond to the agent, but, in the literal translation of Arabic sentences, this correspondence is sometimes apparent. Such a case emerges from literal translation. The correspondence of adverbs of manner to their agents is one of the cases that appeared in the translation due to the Arabic language structure influence. Using singular verbs for plural subjects following the Arabic language structure is found in this translation. The translator has acted moderately in being influenced by the Arabic language, grammar rule and, unlike translations of the Holy Quran, before him, he has ignored some structures of the Arabic language. The correspondence between the adjective and the noun and between the number and the pluralized noun is something for which no example is found in this translation. The translator has used plural adjectives in singular forms and has translated plural nouns into singular nouns. Converting passive structures into active is another example of ignoring the Arabic language structure in the studied translated text. The translator has converted all the passive verbs into active ones, which is one of the distinctions of the manuscript. This phenomenon is not observed in any old translation of the Qur'an.
In this work, the translator has sought to use a Persian singular word for each singular Arabic word or, in case of inability, an eloquent combination; he has avoided using Arabic words as much as possible. As in the translation of 2621 Arabic words, into Persian, only 26 Arabic words remained intact. This indicates his skill in translation and knowledge of the Persian language. Considering the equivalents chosen in this translation, one can understand the age of the subject manuscript.
In the translated text, there are many cases of change of letters. Most of the changes relate to the conversion of the phoneme ب (B) to و (V). This conversion is one of the most common phonetic transformations in Dari Persian. Integration, reduction, and addition are the other language features of this version.
Some of the most important grammatical features of the subject-translated work include the use of consecutive past tense verbs, conditional and wish sentences, pluralism, adverbials, lack of unmarked utterances, pronoun او (he/she) for the inanimate, use of certain words in other meanings, use of ب (B) at the beginning of verbs, and the use of separate pronouns instead of connected.
Result, Discussion and Conclusion
The subject translation is one of the oldest dating back to the 5th century AH, which is not influenced by any special dialect or accent. The translator has translated the verses literally and carefully to find equivalents and perform lexical matchings. There are cases of reduction and addition in the translation. The literal translation revealed the influence of Arabic language structure on direct objects, the correspondence of the mood to the agent, the mismatch of the verb and the subject, etc. However, the translator has not been so affected by the Arabic language structure concerning the style, contextual subtleties, numerals, plural forms, adjectives, adverbs, passive verbs, and prepositions.
The mentioned manuscript is eminent in terms of the originality of the words and selection of equivalents, thus, a strong proof of the old age of the text. Borrowing words from Arabic in this translation is very rare. Phonological transformations, consecutive use of past verbs, expression of conditions and wishes, pluralism, use of certain words in other meanings, adding ب (B) to the beginning of verbs, use of the pronoun او (he/she) for the inanimate, use of adverb, writing the letters ب (B), پ (P), ج (J), چ (CH), ک (K) and گ (G) without any distinguishing marks, connecting the pronoun او (he/she) to the connective که (that/which), writing the negation letter ن (N) separately from the verb, writing the prohibition letter as م (M), and putting the superscript (‘) (backward apostrophe) sign on the final syllable of the words ending in (ه) (H) are all evidence that the text dates back to the first Dari Persian period, or the 5th century AH.
کلیدواژه‌ها [English]
ـ مقدّمه
متون مقدّس، تأثیرگذارترین متون مکتوب در جوامع انسانی محسوب میشوند. این متنها از بدو پیدایش مورد توجّه اندیشمندان و عموم مردم بوده و از زمانهای بسیار دور به زبانهای دیگر برگردانده شدهاند. «ترجمة قرآن پیشینة بسیار کهنی دارد و به صدر اسلام برمیگردد» (رامیار، 1369، ص. 653). از منظر تاریخی، زبان فارسی اوّلین زبانی است که قرآن بدان ترجمه شده است. ایرانیان، از آغاز شکلگیری زبان فارسی تاکنون دست‌اندرکار ترجمة قرآن بوده و در طول سدهها، صدها ترجمه و تفسیر فارسی از قرآن برجای نهادهاند. براساس منابع تاریخی، سلمان فارسی نخستین مترجم قرآن به زبان فارسی است (اسفراینی، 1375، ص. 1/8). همچنین ضحّاک بن مزاحم بلخی (متوفّی 102 یا 105 ق.)، عمرو بن عبید (متوفّی 144 ق.) و موسی بن سیّار الاسواری (متوفّی 255 ق.) از اوّلین مفسّران و مترجمان قرآن کریم به زبان فارسی بودهاند (سعیدی، 1389، ص. 169).
در زمان منصور نوح سامانی (قرن 4 ق.) نخستین ترجمة کامل و رسمی از قرآن کریم به‌نام ترجمة تفسیر طبری انجام پذیرفت. پس از اوّلین ترجمة رسمی قرآن، به‌مرور در طی دو سدة پسین و شاید تا قرنها بعد، به‌خصوص در قرن پنجم، ترجمههایی با همین ویژگی و با پیروی از ترجمة رسمی قرآن به‌صورت پارهکتاب و یا ترجمة کامل، در هر دو قالبِ ترجمه و تفسیر عرضه گردید که از جملة این آثار میتوان به ترجمه و تفسیر قرآن پاک، ترجمة قرآن قدس، ترجمة تفسیر عتیق نیشابوری، ترجمه و تفسیر سورآبادی، کشف‌الاسرار میبدی، تفسیر ابوالفتوح رازی و ... اشاره کرد (رضایی اصفهانی، 1391، ص. 36-66). پس از نخستین ترجمة رسمی قرآن در قرن چهارم هجری؛ ترجمة قرآن و تفسیر آن به زبان فارسی جای خود را در پژوهشهای دینی و زبانی ایرانیان بازکرد و باعث توانمندشدن این زبان به‌ویژه در امر واژگان، واژهآفرینی و واژهسازی شد؛ از این‌رو ترجمههای کهن قرآن، گنجینة واژگان دینی و فکری ایرانیان بهشمار میآیند که گوهرهای نابی از واژگان محلّی و گویشی مترجمان گوناگون، به‌همراه واژههای ساخته‌شده به‌دست آنان را در خود حفظ کردهاند. همچنین بسیارى از واژههاى دینى و حِکمى فارسى با حضور در این ترجمهها از خطر زوال و فراموشى در امان ماندند. این ترجمهها به‌دلیل برخورداری از واژگان سره و اصیلِ پارسی و نیز ترسیم ویژگیهای نثر فارسی آن روزگاران، بسیار توانگر و بس پربارند و از این منظر، در زبان فارسی همتایی ندارند. معرّفی این ترجمهها و بررسی ژرف‌کاوانة ویژگیهای آوایی، واژگانی و ساختاری آنها در حوزة دانشهای زبانشناسی، سبکشناسی و دستور تاریخی پژوهشی سزاوار توجّه مینماید. از رهگذر تحقیق و تفحّص در این گنجینههای ارزشمند است که باور دیرینگی و پیشینگی و غنای فرهنگی زبان فارسی عینیّت مییابد.
از این‌رو، پژوهش حاضر ضمن معرفی ترجمهای کهن از قرآن کریم با عنوان جزوة مترجم که به شمارة 2754 در کتابخانة آستان قدس رضوی نگهداری میشود، به این سؤالات پاسخ خواهد داد: روش ترجمه در نسخة مدنظر چگونه است؟ ترجمة مذکور از نظر زبانی، لغوی و ادبی چه ویژگی‌هایی دارد؟
1ـ 1 ـ پیشینة پژوهش
تاکنون پژوهشهای متعددی در زمینة ترجمههای قرآنهای کهن انجام شده که برخی از مهمترینِ آنها به شرح زیر است:
علیزاده (1391) در پژوهشی با عنوان «مقدّمه، تصحیح و تعلیقات قرآن مترجم شمارة 2053» با بررسی مختصّات واژگانی، دستوری و رسمالخطّی نسخة یادشده به ارزیابی میزان تأثیرپذیری ترجمة موردنظر از ترجمهها و تفسیرهای پیش از خود پرداخته است. موسوی گرمارودی (1392) نیز در پایاننامة کارشناسی ارشد خود با عنوان «تصحیح قرآن مترجم شمارة 1859» ضمن تصحیح نسخة یادشده، ویژگیهای نگارشی، دستوری و سبکی آن را بررسیکرده است. شمشیرگرها (1398) در مقالة «مصحف ارزنده قرآن مترجم کتابخانة ملّی (نسخة شمارة 39795)» ضمن بررسی نسخة یادشده از نظر ویژگیهای نسخهشناختی، رسمالخطی و زبانی به این نتیجه دست یافته است که تاریخ کتابت نسخه به قرن هفتم بازگشته و نسخه به گونههای زبانی هروی و سیستانی تعلّق دارد. حاجی سیّدآقایی (1398) در مقالة «ویژگیهای زبانی قرآن مترجم 2003» به معرّفی اجمالی نسخة مذکور پرداخته و با شرح مهمترین ویژگیهای رسمالخطی، دستوری و زبانی آن، فهرستی از واژههای برجستة قرآن مترجم 2003 را ارائه داده است. صفوی و همکاران (1400) در مقالة «نگاهی به برخی واژههای فرارودی در ترجمة قرآن موسوم به 704» با بررسی ترجمهای از قرآن متعلّق به قرن هشتم هجری، برخی از واژهها و افعال برجستة محلّی و فرارودی را که در زبان فارسی دری کاربرد نداشتهاند، گردآوری کردند و در نهایت با توجّه به شباهتها و همخوانیهای دو قرآن مترجم 704 و 1028، به این نتیجه دست یافتند که کاتبِ هر دو نسخه محمّد بن ابراهیم ملقّب به نجم‌الثوری (الدوری) است. سلطانی و مسیحیپور (1401) در مقالة «قرآن مترجم 3997 کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران؛ گنجینهای از فارسی ماوراء النهری» با سنجش مختصات زبانی و دستوری نسخة یادشده با نسخههای 999، 2046 و 1713 آستان قدس، دریافتند که قرآن 3997 متعلّق به حوزة زبانی ماوراء‌النهر است.
چنانکه مشاهده شد، تاکنون پژوهش مستقل یا مرتبطی دربارة جزوة مترجَم شماره 2574 انجام نشده است.
2 ـ معرّفی نسخه
نسخة خطّی شمارة 2754 کتابخانة آستان قدس رضوی یکی از جزوات مترجمی است که اختصاص به جزء پانزدهم قرآن کریم (از آیة 16 سورة بنیاسرائیل تا آیة 73 سورة کهف) دارد و ترجمهای است از قرآن کریم که در لابهلای سطور و به خط نسخ تحریر شده است. این ترجمه از لحاظ رسمالخط و حرکات کلمات شایان توجّه است. در سنّت کتابت نسخهها چنین مرسوم بوده است که اطّلاعاتی مانند نام کتاب، نام نویسنده و نام سفارش‌دهندة نسخه را در «پشت» نسخه بنویسند (صفری آققلعه، 1390، ص. 265). از آنجا که برگ‌های آغاز و انجام بیشتر قرآنهای مترجم فارسی افتادگی دارد؛ از این‌رو هیچ رد و نشانی از نویسندگان و تاریخ نگارش آنها در دست نیست. نسخة مورد بررسی نیز از این قاعده مستثنی نبوده، در نتیجه مترجم و کاتب این نسخه ناشناخته است؛ امّا با توجّه به کهنگی زبان و رسمالخط، میتوان تاریخ کتابت آن را به قرن پنجم هجری منتسب کرد.
این نسخه در قرن ششم هجری، از سوی خانم خراسان یعنی بنت ابی‌القاسم بن علی بن مانکدیم بن محمّد بن محمّد بن الحسن بن القاسم بن حمزة بن محمّد بن جعفر بن عیسی بن علی بن الحسین (ع) وقف شده است (صدرایی خویی، 1383، ص. 83-84). نسخة حاضر 53 برگ دارد و ابعاد برگها 25*17 است و هر صفحه شامل 5 سطر متن و 5 سطر ترجمه میشود. اثر رطوبتدیدگی در حواشی تمامی برگها مشاهده میشود؛ امّا متن اثر آسیبی ندیده و کاملاً خواناست. ابتدای نسخه افتادگی دارد و در آن 15 آیة نخستین سورة اسراء وجود ندارد. از نظر کتابت، نسخه فاقد اشتباه، خط خوردگی و از قلم‌افتادگی است؛ فقط در یک مورد فعل «کان» از قلم افتاده است که کاتب با علامت ابروی فرد (و نه زوج همانند امروز) آن را در متن اصلی آورده و به حاشیه نیز افزوده است (شکل1).
شکل 1
کاتب نسخه، آیات را به خطّ نسخ نوشته و برای این کار چهار مرکّب مختلف به‌کارگرفته است: مشکی، شنگرف، سبز و زرد. حروف و الفاظ را با جوهر مشکی، اعراب را با جوهر قرمز، تشدید و مد و جزم و نشانة همزة وصل و وقف را با جوهر سبز و علامت آیه را با جوهر زرد نوشته است (شکل2).
شکل 2
کاتب برای اعرابگذاری برخلاف شیوة متداول امروزی روشی متفاوت برگزیده، به این صورت که با مرکّب شنگرف نقطههای مدوّر و درشت گذارده است و برای تمییز حرکات مختلف در اندازة نقطهها هیچ تفاوتی قائل نشده است. این تفاوت فقط از سطح حرف معلوم میشود؛ یعنی اگر نقطه بالای حرف قرار داشته باشد، منظور از آن فتحه است؛ اگر زیر حرف باشد، مفهوم کسره را دارد و اگر درست بالای مرکّب حرف گذارده شده باشد، مقصود از آن ضمّه است. برای تنوین نیز از دو نقطه روی یکدیگر استفاده شده است. «این شیوه ظاهراً از زبان سریانی گرفته شده است و تا قرن دوم هجری بیشتر رواج پیدا نکرد؛ زیرا مالک بن انس (متوفی 179م) در تلاوت قرآن مخالف اعرابگذاری بود» (حافظ محمود خان شیرانی، به نقل از: رواقی، 1383، ص. 25).
برای نشاندادن ربع حزب یا نصف حزب در حاشیه صفحات از دوایر زرّین دانهنشان استفاده شده که در میان آنها حروف مقطع الفبا نوشته شده است (شکل 3).
شکل 3
همچنین کاتب هر ده آیه را با علامتی شبیه سرو در حاشیه، مشخّصکرده است (شکل 4).
شکل 4
و بعد از هر آیه ترنج کوچکی از شنگرف و طلا به نشانة پایان آیه کشیده است (شکل 5).
شکل 5
متن ترجمه بین سطور آیات با خط نسخ ریز و خوانا نوشته شده است و تأثیرپذیری از لهجهای خاص در آن به چشم نمیخورد؛ براین اساس نمیتوان آن را به ناحیهای خاص نسبت داد. با توجّه به رسمالخط کهن و ویژگیهای آوایی، دستوری و واژگانی به‌نظر میرسد متعلّق به قرن پنجم هجری باشد.
2 ـ 1 ـ ویژگیهای رسمالخطی
الف) در این نسخه برای تمییز و تشخیص «ب» از «پ»، «ج» از «چ» و «ک» از «گ» هیچ نشانه یا علامت خاصّی بهکار نرفته است و این حروف همانند هم بدون نقطه و یا سرکج نوشته شدهاند. نحوة نوشتن ذال معجمه یکی از شاخصههای رسمالخطی نسخة مورد بررسی است که دلالت بر کهنگی و قدمت متن و زبان آن دارد. «ذال معجم در زبان این دوره بدل از «ت» مرحلة فارسی میانه است که پس از مصوّتی یا یک صامت آوائی قرار داشته است. این صامت در دورههای بعد همه‌جا به «د» بدل شده و تنها در چند کلمه، کتابت ذال معجم حفظ شده که تلفّظ آن مانند «ز» است» (ناتل خانلری، 1352، ص. 2/211). «دیذند»، «کوذکی»، «خذای»، «خواهذ»، «فرستاذیم»، «شذ»، «بذان»، «بامداذ»، «میگردانیذ»، «باذها» و «بوذ» نمونهای از کلماتی است که در آنها ذال معجمه به کار رفته است:
«فَانْطَلَقَا حَتَّی إِذَا لَقِیَا غُلَامًا فَقَتَلَهُ» «برفتند تا چن دیذند کوذکی، بکشت او را» (48 الف)
«قَالَ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللهُ صَابِرًا» «گفت یاوی مرا اگر خذای خواهذ شکیبا» (47 الف)
«أَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیمًا تَذْرُوهُ الرِّیَاحُ وَکَانَ اللهُ عَلَى کُلّی شَیْءٍ مُقْتَدِرًا»
«چن آبی که فرستاذیم آن را از آسمان، آمیخته شذ بذان نبات زمین، بامداذ کرد خشک‌شده، میگردانیذ آن را باذها، و بوذ هست خذای بر همه‌چیز توانا» (40 ب)
ب) «چه» در کلمات «آنچه» و «بدانچه» بدون «ه» پایانی آورده شده است:
«وَلَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ» «و مهگوی آنچ نیست ترا بذان علم» (6 ب)
«فَیُغْرِقَکُمْ بِمَا کَفَرْتُمْ» «تا غرقگرداند شما را بدانچ کافر شذید» (16 الف)
ج) «که» در کلمات «هرکه»، «چنانکه»، «اینکه»، «بدانکه» و «آنکه» بدون «ه» پایانی آورده شده است:
«وَمَنْ کَانَ فِی هَذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمَى وَأَضَلُّ سَبِیلاً» «و هرک باشد در این جهان نابینا، او در آن جهان نابینای بود، و گمراهتر راهی» (17 الف)
«أَوْ تُسْقِطَ السَّمَاءَ کَمَا زَعَمْتَ عَلَیْنَا کِسَفاً» «یا اوکنی آسمان را چنانک میگویی بر ما پاره‌پاره» (21 ب)
«ذَلِکَ جَزَاؤُهُمْ بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا بِآیَاتِنَا» «آن است پاداش ایشان به اینک ایشان کافرشدند به آیات ما» (23 ب)
«وَکَیْفَ تَصْبِرُ عَلَى مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا» «و چگونه صبرکنی بدانک نهداشتهیی بذان آگاهی» (47 الف)
«وَرَبُّکَ أَعْلَمُ بِمَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» «و خذای شما داناتر است به آنک بر آسمان‌ها و زمین است» (11 ب)
د) از نکات شایان توجّه در رسمالخط جزوة مترجم 2754، طریقة نوشتن «که» ربط وضمیر «او» است که در تمامی موارد به‌صورت متّصل «کاو» نوشته شده است:
«لاَ تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کَانَ حَلِیمًا غَفُورًا» «درنمییاویذ شما تسبیح ایشان کاو هست بردبار آمرزنده» (8 ب)
«فَإِنَّهُ کَانَ لِلْأَوَّابِینَ غَفُورا» «کاو هست بازگردندگان را آمرزنده» (3 ب)
«إِنَّهُ کَانَ بِعِبَادِهِ خَبِیراً بَصِیراً» «کاو هست به بندگان خوذ دانا بینا» (4 ب)
«فَلَا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کَانَ مَنْصُورًا» «اسراف مکناد در کشتن کاو بود یاری کرده» (5 ب)
هـ ) در فعلهای نفی، در بیشتر موارد نون نفی به‌صورت «نه» و جدا از فعل نوشته شده است:
«وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلاَّ مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ» «و نه فرستیم پیغامبران را مگر مژده‌دهان و بیمنمایان» (44 الف)
«مَا أَظُنُّ أَنْ تَبِیدَ هَذِهِ أَبَدًا» «نه پندارم که هلاک شوذ این هرگز» (38 الف)
«وَمَا مَنَعَنَا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآیَاتِ» «و باز نه داشت ما را که فرستیم آیتها را» (13 الف)
در برخی موارد نون نفی به‌صورت پیوسته به فعل آورده شده است. این امر بیشتر در فعلهای مرکّب و پیشوندی نمود پیداکرده است:
«وَلَا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَدًا» «و ستم نکند خذای تو بر هیچ‌کس» (42 الف)
«وَلا یُشْرِکُ فِی حُکْمِهِ أَحَدًا» «و انباز نکرد در حکم خوذ هیچ‌کس را» (35 الف)
«وَمَا مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جَاءَهُمُ الْهُدَى»
«و بازنداشت مردم را که بگروند چن آمذ به ایشان راه راست» (43 ب)
و) در فعلهای نهی پیشوند نهی در بیشتر موارد به‌صورت «مـ» پیوسته و به‌ندرت به‌صورت جدا نوشته شده است:
«وَلَا تَسْتَفْتِ فِیهِمْ مِنْهُمْ أَحَدًا» «و خبر مپرس در کار ایشان از ایشان کسی را» (34 الف)
«وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْیَتِیمِ إِلاَّ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» «و نزدیک مشویذ به‌خواستَه یتیم مگر بدانک آن نیکوتر» (5 ب)
«وَلَا تَقُولَنَّ لِشَیْءٍ إِنِّی فَاعِلٌ ذَلِکَ غَدًا» «و مهگوی چیزی را من کنندهام آن را فردا» (34 ب)
ز) در نسخة مورد بررسی همانند بیشتر متنهایی که از دورة نخستین فارسی دری در دست است، کاتب علامت فتحه را روی هجای پایانی کلمات مختوم به «های بیان حرکت»، چه در کلمات بسیط و چه در صفت مفعولی مشتق از فعل، نوشته است:
«کَانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُوراً» «هست کار ایشان پسندیذَه» (2 الف)
«وَقُلْ لَهُمَا قَوْلاً کَرِیماً» «و گو ایشان را گفتار آزاذَه» (3 الف)
«وَأَوْفُوا الْکَیْلَ إِذَا کِلْتُمْ» «و تمام بدهیذ پیمانَه، چن پیمایید» (6 الف)
امید است بقیة قسمتهای این ترجمة نفیس به‌دست آید تا با درکنار هم نهادن آنها ترجمة کامل و کهنی از قرآن فراهم شود.
2 ـ 2 ـ روش ترجمه
در این ترجمه، مترجم به متن عربی پایبند بوده و کوشیده است نهایت دقّت و احتیاط را در امر ترجمه داشته باشد و بدون هیچگونه دخل و تصرّفی ترجمهای تحتاللفظی از آیات ارائه دهد و ساختار و ویژگیهای متن عربی را حفظکند. مترجمان کهن در مواجهه با متن قرآن عملکردی متفاوت با سایر متون داشتهاند. آنها بنیاد کار خود را بر ترجمة لفظ‌به‌لفظ قرار دادند؛ «با آنکه فتوای فقیهان را در دست داشتند و میتوانستند قرآن را آن چنانکه شایسته است به فارسی برگردانند، باز در مقابل نص مقدّس چنان دچار تردید و تزلزل شدند که یک‌باره زبان معمول خود را رها کرده، در بیشتر جایها به امر واژهیابی بسندهکردند ... احساس عجز دربرابر وحی خداوندی از یک‌سو و بیم لغزش از سوی دیگر فکر و قلم مترجمان را چنان گرفتار میداشت که ایشان دیگر در ترجمههای فارسی خود یک‌دم احساس آزادی نمیکردند و سرانجام چارة کار را در آن دیدند که از رساندن پیغام، از زبان مبدأ به زبان مقصد چشم بپوشند و تنها به یافتن معادلهایی برای واژههای عربی اکتفا کنند و سپس آنها را، یک‌به‌یک زیر الفاظ قرآن بنگارند» (آذرنوش، 1375، ص. 32-33). نمونهای از ترجمة لفظ‌به‌لفظ مترجم این نسخه را میتوان در ترجمة آیة 58 سورة کهف مشاهدهکرد:
«وَرَبُّکَ الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ لَوْ یُؤَاخِذُهُمْ بِمَا کَسَبُوا لَعَجَّلَ لَهُمُ الْعَذَابَ بَلْ لَهُمْ مَوْعِدٌ لَنْ یَجِدُوا مِنْ دُونِهِ مَوْئِلاً»
«و خذای تو آمرزگار است با رحمت، اگر بگیردشان بذانچ کردند شتاباند ایشان را عذاب، نه کایشان را وعده است، نیاونذ از فروذ آن پناهی» (45 الف)
گرایش مترجم به ترجمة تحتاللفظی به‌گونهایست که در مواردی حتّی برخی از حروف را در ترجمة خود آورده است که با توجّه به ساختار زبان فارسی، آوردن آن حروف در ترجمه ضرورتی نداشته است. آذرنوش در این‌باره مینویسد: «اصرار بر ترجمة تحتاللفظی، گاه موجب پیداشدن عباراتی شده که به‌راستی قابل درک نیستند. به‌طور مثال برخی از فعلهای عربی با باء متعدی میشوند و ناچار آن باء در زبان فارسی هیچ نقشی نمیتواند داشته باشد؛ با این همه، وسواس مترجم در بازگوکردن یک‌یک کلمات قرآنی، او را بر آن داشته که عبارتِ یأتِ بکم اللهُ را چنین ترجمه کند: بیاورد بشما خدای» (آذرنوش، 1375، ص. 34). از نمونههای ترجمة حروف در نسخة مورد بررسی این مقاله میتوان به موارد زیر اشارهکرد:
«وَحَفَفْنَاهُمَا بِنَخْلٍ» «و در پیرامن آن درآوردیم به خرمابُنان» (37 ب)
«أَوْ تَأْتِیَ بِاللهِ وَالْمَلَائِکَةِ قَبِیلاً» «یا آری (= آوری) به خذای و فرشتگان را برابر» (21 ب)
«وَمَا نُرْسِلُ بِالْآیَاتِ إِلاَّ تَخْوِیفاً» «و نه فرستاذیم به آیتها مگر بیم بوذن را» (13 ب)
مترجم کوشیده است تا چیزی از خود بر متن ترجمه نیفزاید؛ امّا در موارد اندک و انگشتشماری در معادلگزینی برای یک واژه به ذکر مترادفات پرداخته است؛ مانند: «و روزی داذیمشان از پاکیها و خوشیها» در ترجمة «وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ» (16 ب). پاکیها و خوشیها دو برابرنهادهایست که مترجم برای واژة «الطیّبات» ذکر کرده است.
آوردن «ناسپاسی» در کنار «کافری» به‌عنوان معادل «کُفُوراً» و نیز آوردن «رفقگاهی» و «تکیهگاهی» به‌عنوان معادل «مُرتَفِقاً» نمونههای دیگری از مصادیق افزایش در ترجمة مورد نظر است:
«فَأَبَى الظَّالِمُونَ إِلاَّ کُفُورًا» «سرباززدند ستمکاران مگر کافری و ناسپاسی» (24 الف)
«وَسَاءَتْ مُرْتَفَقًا» «و بذ رفقگاهی و تکیهگاهی» (36 ب)
گاهی کلمة افزوده به ترجمه از نوع ذکر مترادفات نبوده و مترجم خود، برای روانی و وضوح هرچه بیشتر ترجمه، کلماتی را به ترجمه افزوده است؛ مانند ترکیب «سخنان باقیمانده» دربرابر واژة «الباقیات:
«وَالْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَوَابًا وَخَیْرٌ أَمَلاً »
«و سخنان باقیمانده نیکان بهتر است نزدیک خذای تو، پاداش و بهتر است امید را» (41 الف)
همچنین مترجم در ترجمة آیة «وَکَانَ اللهُ عَلَى کُلّی شَیْءٍ مُقْتَدِرًا» «و بوذ هست خذای بر همه‌چیز توانا» (40 ب) با توجّه به اینکه خبر «کان» یکی از صفات جلالة حق تعالی است، افزون‌بر آوردن معادل لغوی «کانَ» فعل «هست» را به ترجمه افزوده است تا ضمن حذفِ مفهوم زمان از فعل یادشده، معنای دوام و ثبوتِ آن صفت به عبارت راه یابد.
در موارد معدودی حذفیاتی در ترجمه نیز به چشم میخورد. در ترجمة آیة «وَکَانَ الْإِنْسَانُ أَکْثَرَ شَیْءٍ جَدَلاً» «و بوذ آدمی چیزی به خصومت» (43 ب) ترجمة واژة «اَکثَر» مشاهده نمیشود. همچنین در ترجمة آیة «قُلْ سُبْحَانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلاَّ بَشَرًا رَسُولاً» «گو پاک است خذای، هیچ هستم مگر آدمی پیغامبر» (22 الف) «خذای» معادلی است که برای واژة «ربّی» ذکر شده و معادل ضمیر «ی» در ترجمة آیه نمود پیدا نکرده است.
دیگر حذفیات ترجمه، مرتبط با ترجمة حروف است که در بیشتر موارد مترجم ترجمة حروف را به‌ویژه حرف «فـ » (پس) را در ترجمه نیاورده است؛ مانند:
«فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ» «برون شذ از فرمان خذای خوذ» (42 ب)
«وَحَشَرْنَاهُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ أَحَدًا» «و برانگیزانیمشان بنگذاریم از ایشان هیچ‌کس» (41 الف)
«فَضَرَبْنَا عَلَى آذَانِهِمْ فِی الْکَهْفِ سِنِینَ عَدَدًا» «بزدیم بر گوشهایشان در غار سالها بسیار» (29 ب)
حروف «أ»، «و»، «إنَّ» و «لَن» از دیگر حروفی است که مترجم در ترجمة خود معادل فارسی آنها را نیاورده است:
«بَلْ زَعَمْتُمْ أَلَّنْ نَجْعَلَ لَکُمْ مَوْعِدًا» «بلکه دعویکردی که نکنیم شما را وعدهگاهی» (41 ب) همانطور که مشاهده میشود در ترجمة آیة یادشده حروف «أ» و «لَن» ترجمه نشده است. همچنین است ترجمه‌نشدن حروف «و»، «فـ» و «إنَّ» در آیات زیر:
«وَیَوْمَ یَقُولُ نَادُوا شُرَکَائِیَ» «روزی که گوید آوازدهید انبازان من» (43 الف)
«فَإِنِّی نَسِیتُ الْحُوتَ» «من فراموش کردم ماهی» (46 الف)
2 ـ 3 ـ ویژگیهای ترجمه
نسخة مورد بررسی از نظر چگونگی تأثیرپذیری از زبان عربی، نحوة معادلیابی و واژهگزینی، مختصّات دستوری و رسمالخطی حائز اهمّیت و قابل بررسی است. در ادامه به برخی از مهمترین شاخصههای آن پرداخته خواهد شد:
2 ـ 3 ـ 1 ـ تأثیرپذیری از زبان عربی
یکی از ویژگیهای بارز این ترجمه، تأثیرپذیری آن از صرف و نحو عربی و گرتهبرداری ساختاری از متن قرآن است. پدیدهای که در میان ترجمههای کهن، به‌دلیل التزام قابل‌توجّه مترجمان به متن مبدأ تاحدودی مرسوم و متداول بوده است. این مسئله که تا حد بسیاری از امانتداری علمای پیشین پرده برمیدارد، در پایهگذاری و تحکیم روش ترجمة واژه‌به‌واژه مؤثّر بوده است (شهبازی، 1400، ص. 10). در ادامه مهمترین نمودهای تأثیرپذیری از صرف و نحو عربی در ترجمة مورد نظر بررسی خواهد شد.
2 ـ 3 ـ 1 ـ 1 ـ ساختار مفعول مطلق
کاربرد مفعول مطلق در زبان فارسی تحت‌تأثیر نحو عربی و از رهگذر ترجمه پدید آمده است. مفعول مطلق در زبان فارسی همچون قید عمل میکند و در زمرة قیدهای کیفیت و حالت بهشمار میآید. برخلاف زبان عربی، مفعول مطلق در زبان فارسی کاربرد چندانی نداشته و «در آثاری که از عربی ترجمه شده است، بسیار است و آشکار است که با ساختمان زبان فارسی چندان منطبق نیست» (فرشیدورد، 1380، ص. 345). در جزوة مترجم شمارة 2754، با توجّه به رویة مترجم برای ترجمة لفظ‌به‌لفظ آیات، عبارات ترجمهای به سیاق فارسی نبوده و مترجم در بیشتر موارد از ساخت «مصدر + ی» برای ارائة برابرنهادههای مفعول مطلق و تأکید بر مفهوم فعل جمله استفادهکرده است:
«وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً» «فضلنهادیمشان بر بسیاری از آنک آفریذیم فضلنهاذنی» (16 ب)
«فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِیرًا» «ما هلاککردیم ایشان هلاک‌‌کردنی» (1 الف)
گفتنی است که مترجم در ترجمة مفعول مطلقِ نوعی از افزودن «ی» به مصدر خودداریکرده است. مفعول مطلق نوعی (بیانی) مصدری است منصوب که برای دلالت بر کیفیت وقوع فعل به‌همراه صفت یا مضافالیه میآید؛ مانند: «اِصبِر صَبراً جَمیلاً» یا «اِصبِر صبرَ المُتَّقینَ» (حسن، 1384، ص. 2/197). در آیات زیر «سَعیَها» و «جَزاءً موفُوراً» مفعول مطلق نوعی هستند که «کاران» و «پاداش تمامکرده» بدون «ی» مصدری به‌عنوان معادلهای آنها ذکر شده است:
«وَمَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ وَسَعَى لَهَا سَعْیَهَا» «و هرک خواست آن جهان و کارکرد آن را کاران» (1 ب)
«فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزَاؤُکُمْ جَزَاءً مَوْفُورًا» «به درستی که دوزخ پاداش شما است، پاداش تمامکرده» (14 ب)
2 ـ 3 ـ 1 ـ2 ـ مطابقت حال با صاحب حال (ذوالحال)
در فارسی، حال (قید حالت) برخلاف عربی با صاحب حال (ذوالحال) مطابقت نمیکند؛ امّا در ترجمة تحتاللفظی از جملههای عربی، گاهی این مطابقت دیده میشود و پیداست که چنین موردی تحت تأثیر ترجمه به‌وجود آمده است (شهبازی، 1400، ص. 14). مطابقت حال با صاحب حال از مواردی است که در ترجمة مورد بررسی تحت تأثیر ساختار زبان عربی نمود پیدا کرده است؛ «بیذاران»، «خوفتگان» (خفتگان)، «پرسندگان»، «مژده‌دهان» و «بیمنمایان» از جمله حالهایی هستندکه به‌صورت جمع برای «ایشان»، «جرمکاران» و «پیغامبران» (صاحب حال جمع) ذکر شدهاند:
«وَتَحْسَبُهُمْ أَیْقَاظًا وَهُمْ رُقُودٌ» «و پنداریشان بیذاران و ایشان خوفتگان» (31 ب)
«فَتَرَى الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ» «و بنهنذ نامه را بینی جرمکاران را پرسندگان از آنچ در آن بوذ» (41 ب)
«وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلاَّ مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ» «و نه فرستیم پیغامبران را مگر مژده‌دهان و بیمنمایان» (44 الف)
2 ـ 3 ـ 1 ـ 3 ـ عدم تطابق فعل و فاعل
در زبان عربی هرگاه فعل در ابتدای جمله ذکر شود و فاعل بعد از آن بیاید، حتّی اگر فاعل جمع باشد، فعل به‌صورت مفرد میآید (شرتونی، 1396، ص. 4/42). مترجم در ترجمة آیة «وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ» «و دیذ مجرمان آتش را» (43 الف) به تبعیت از ساختار زبان عربی، با وجود اینکه فاعل یعنی مجرمان، جمع است، فعل را به‌صورت مفرد ترجمهکرده است.
2 ـ 3 ـ 1ـ 4 ـ ترکیب «أصبح + خبر»
أصبح و مشتقّات آن در بیشتر موارد به‌صورت فعل کمکی و در معنای «صَارَ» (صیرورت، دگرگونی و شدن) کاربرد دارد. «در اینگونه ساختارها این فعل دیگر هستة مرکزی جمله بهشمار نمیآید، بلکه در کنار سایر عناصر جمله، مقصود و معنای دیگری افاده میکند» (شهبازی، 1400، ص. 11). در نسخة مورد بررسی، مترجم در ترجمة این فعل به‌صورت دوگانه عملکرده است؛ یعنی در یک مورد «أصبَحَ» را با توجّه به ساختار کلّی آیه و نحو عربی در معنای اصلی خود (شدن و صیرورت) معنا کرده است:
«وَاُحِیطَ بِثَمَرِهِ فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلَى مَا أَنْفَقَ فِیهَا» «و پیرامن میوه آن درگیرند، شوذ میگردانذ دو کف خویش بر آنچ نفقه کرد در آن» (39 ب)
و در دو مورد دیگر «أصبَحَ» را در معنای اصیل و تام و بدون توجّه به ساختار جمله و زبان عربی ترجمهکرده و برای آن معادل «بامدادکردن» را آورده است:
«فَأَصْبَحَ هَشِیمًا» «بامداذ کرد خشک شده» (40 ب)
«فَتُصْبِحَ صَعِیدًا زَلَقًا» «بامداذ کند هامون نرم» (39 ب)
گفتنی است مترجم در تأثیرپذیری از زبان عربی جانب اعتدال را نگه داشته و برخلاف دیگر ترجمههای کهن قرآن کریم، برخی از ساختارهای زبان عربی در ترجمهاش راه پیدا نکرده است. مطابقت میان صفت و موصوف و نیز مطابقت میان عدد و معدود از مواردی است که در ترجمة مورد بررسی مصداقی برای آنها یافت نشد. در این ترجمه، مترجم برای موصوف جمع صفت را به‌صورت مفرد آورده و معدود جمع را به‌صورت مفرد ترجمهکرده است:
«وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى تِسْعَ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ» «به‌درستی که دادیم موسی را نُه آیت روشن» (24 ب)
در ترجمة آیة یادشده «آیات» معدود عدد «تسع» است که در ساختار زبان عربی به‌صورت جمع آورده شده و صفت آن، «بیّنات»، نیز جمع است؛ امّا چنانکه مشاهده میشود مترجم آن را به‌صورت «نُه آیت روشن» ترجمه کرده است. آیة مرتبط با مدّت زمان خوابیدن اصحاب کهف مصداق دیگری است که میتوان عدم تطابق عدد و معدود را در آن مشاهدهکرد:
«وَلَبِثُوا فِی کَهْفِهِمْ ثَلَاثَ مِائَةٍ سِنِینَ وَازْدَادُوا تِسْعًا» «و ببودند در غار ایشان تا سیصد سال و بیفزوذند نه سال» (34 ب)
تبدیل ساختار جملات مجهول به معلوم نمونة دیگری از نادیدهگرفتن ساختار زبان عربی در جزوة مترجم 2754 است. مترجم تمامی فعلهای مجهول را به‌صورت معلوم ترجمهکرده و این امر از اختصاصات نسخة مورد بررسی است که در هیچ‌یک از ترجمههای کهن قرآن و جزوات مترجم دیگر مصداقی برای آن یافت نشد:
«وَاتْلُ مَا أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنْ کِتَابِ رَبِّکَ» «برخوان آنچ وحی میکنند به تو از نامه خذای تو» (35 الف)
«وحیمیکنند» معادلی است که مترجم برای فعل مجهول «اُوحِیَ» آورده است. همچنین در آیة زیر فعل مجهول «رُدِدتُ» را به‌صورت معلوم «بازگردانند» ترجمهکرده است:
«وَلَئِنْ رُدِدْتُ إِلَی رَبِّی لَأَجِدَنَّ خَیْرًا مِنْهَا مُنْقَلَبًا» «و اگر بازگردانند مرا با خذای من، به‌درستی که بیاوم بهتر از آن جای بازگشتی» (38 ب)
در پارهای از موارد، مترجم در ترجمة حروف جر از سبک و سیاق زبان فارسی تأثیرپذیرفته و با وجود اینکه می‌‌توانسته معادلی از میان حروف اضافة فارسی برای آن حرف جر ذکر کند؛ امّا آن را به‌صورت «را» ترجمه کرده است:
«قَالَ لِفَتَاهُ آتِنَا غَدَاءَنَا» «گفت شاگرذ خود را بده ما را چاشت ما» (46 الف)
آوردن معادل جمع برای اسم مفرد و تغییر ضمیر از دیگر مواردی است که نمایانگر بی‌توجّهی مترجم به ساختار زبان عربی است: «أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مَالاً وَوَلَدًا» «من کمترم از تو به مال و فرزندان» (39 الف) در ترجمة یادشده «فرزندان» معادلی است که مترجم برای واژة مفرد «وَلَداً» ذکرکرده است.
همچنین است قراردادن «دعویکردی» در برابر «زَعَمتُم» که جمع مذکر مخاطب است: «بَلْ زَعَمْتُمْ أَلَّنْ نَجْعَلَ لَکُمْ مَوْعِدًا» «بل که دعوی کردی که نکنیم شما را وعدهگاهی» (41 ب) و آوردن ضمیر «تو» به‌عنوان معادل برای ضمیر مفرد غایب «ـه»: «وَدَخَلَ جَنَّتَهُ» «و درشذ در بوستان تو» (37 ب). به‌نظر میرسد دو مورد اخیر با توجّه به اینکه مابه‌ازای دیگری برای آن در نسخة مورد بررسی یافت نشد، به‌دلیل بدخوانی یا بدشنیدن کاتب بوده باشد.
2 ـ 3 ـ 2 ـ برابرنهادن واژههای فارسی
قرآنهای مترجَم به‌دلیل اشتمال آنها بر واژههای اصیل فارسی گنجینههایی گرانبها و ارزشمند بهشمار میآیند. هنر اصلی و شاهکار مترجمان قرآنهای کهن، واژهگزینی، معادلجویی یا معادلسازی بوده است. مترجمان قدیم هرچند دربرابر ساختار نحوی قرآن، ابتکار عملی از خود نشان نداده و تسلیم آن شدهاند؛ دربرابر کلمات قرآن، مسئله اینگونه نبوده و عمدة تلاششان انتخاب واژگان اصیل فارسی بوده است؛ «هرچند در کار جملهپردازی و دستور، از پذیرفتن هرگونه مسئولیت سرباز زدهاند، درعوض، در مقابل واژگان نو و ناآشنای قرآن کریم دلیری کردهاند و تقریباً در ازای همة آنها واژهای از چشمههای پربار زبان خود برگزیده و برنهادهاند. در زمینة باورهای دینی ، از خداشناسی و آفرینش گرفته تا فرجامشناسی، از منابع کهنی که نیک میشناختند بهرهگرفتند و کلماتی را که گاه امروز برایمان غریب مینماید، در مقابل کلمات عربی بهکار بردهاند» (آذرنوش، 1375، ص. 42).
در ترجمة مورد بررسی، مترجم کوشیده است در قبال هر کلمة مفرد عربی، یک کلمة مفرد فارسی یا در صورت ناتوانی یک ترکیب فصیح بیاورد؛ چنانکه در ترجمة 2621 کلمه عربی، فقط از 26 کلمة عربی استفاده کرده و بقیة کلمات فارسی است و این امر حکایت از قدرت ترجمه و احاطة وی بر زبان فارسی دارد. برخی از واژگان ارزشمند فارسی این ترجمه عبارتند از:
|
واژة قرآنی |
برابرنهاد فارسی |
واژة قرآنی |
برابر نهاد فارسی |
|
کُفُورًا |
ناسپاسی |
أَسَاوِرَ |
دستبرنجنها |
|
آثار |
پَیها |
القُرُون |
گروهان |
|
مَسْحُورًا |
جادوی رسیذه |
الْمَلْعُونَةَ |
نفریذه |
|
قاصفا من الریح |
باذی کشتیشکن |
وکیلاً |
کارگزاری/ کاردانی |
|
إخوانَ الشیاطین |
براذران دیوان |
إناثاً |
ماذگان |
|
الرِّقیم |
آن تخته که نام انسان بدان نبشته بوذ |
سَعیَها |
کاران |
|
ابن السَّبیل |
راهگذری |
تَرجُوها |
اومید میداری |
|
یَفْقَهُوهُ |
دریاوند (دریابند) |
أَدْبَارِهِمْ |
پاشنهها |
|
یَسْتَمِعُونَ |
مینیوشند |
دُونِهِ |
فروذ |
|
فَتِیلاً |
مقدار آنک میان دو انگشت یافته شود |
مَوْفُورًا |
تمام کرده |
|
مَشْهُودًا |
حاضرکرده |
خَسَارًا |
زیان‌کاری |
|
ظَهِیرًا |
یار |
|
|
با توجّه به معادلهای برگزیده در این ترجمه میتوان به قدمت نسخة مورد نظر پیبرد. مترجم در تمامی موارد به جای واژة شیطان از معادل «دیو» استفادهکرده است؛ مانند:
«إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُوا إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً»
«که اسرافکنندگان باشند براذران دیوان، و هست دیو خذای خوذ را ناسپاس» (4 الف)
کم‌وبیش همة مترجمان سدههای چهارم و پنجم هجری، کلمة شیطان را دیو ترجمهکردهاند (آذرنوش، 1375، ص. 40). این درحالی است که از قرن پنجم به بعد اصل واژه، یعنی شیطان، در ترجمهها بهکار رفته است.
بهکاربردن «کی» در معنای «چه‌وقت» یکی از دیگر از برابرنهادههایی است که نمایانگر دیرینگی نسخة مورد بررسی است: «وَیَقُولُونَ مَتَى هُوَ قُلْ عَسَى أَنْ یَکُونَ قَرِیباً» «و گویند: کی خواهد بوذ این؟ گو مگر که هست نزدیک» (10 ب).
درکنار گزینش لغتهای اصیل فارسی، ثبت کلمات به‌صورت کهن نیز گواهی دیگر بر قدمت این ترجمه است: «وَتَحْسَبُهُمْ أَیْقَاظًا وَهُمْ رُقُودٌ» «و پنداریشان بیذاران و ایشان خوفتگان» (31 ب)
واژة «خوفتگان» در ترجمة یادشده بر کهنگی و اصالت زبان مترجم در واژهگزینی و معادلیابی دلالت میکند. «مادّة این کلمه در اوستائی به‌صورت «خوفنه» وجود دارد. صیغة ماضی آن در زبانهای فارسی میانه با افزوده‌شدن جزء «ت» به آخر ریشة کلمه ساخته میشده است، یعنی «خوفته» (ناتل خانلری، 1352، ص. 1/125).
همانطور که پیش از این بیان شد استفاده از کلمات عربی یا وامگیری واژگانی دربرابر واژههای نونهاد در جزوة مترجَم 2754 همچون دیگر ترجمههای کهن قرآن بسیار محدود و ناچیز است. «کلمات عربی در ترجمههای کهن قرآن از 4 یا 5 درصد درنمیگذرد؛ یعنی مترجمان از شیوة وامگیری، در محدودترین حدّی که در سراسر ادب فارسی میشناسیم، استفـادهکرده و بدین‌سان خدمتی بینظیر به ادبیّات فارسی کردهاند» (آذرنوش، 1375، ص. 41). بهرهگیری از واژگان عربی در ترجمههای کهن قرآن به‌دلیل رفع نیازهای جدید زبانی بوده و «به احتمال قوی این واژههای قرضی در آن برهة تاریخی پرکاربرد و متداول بوده و مترجمان چارهای جزء کاربرد آن نداشتهاند. واژه‌هایی چون مسجد، سلام، زکات، حج، عمره، شیطان، حرام، حلال، غیبت، رحمت، عبرت، سجده، رکوع، که دربردارندة بار معنوی و مذهبی هستند، نمونههایی از وامواژههایی است که مستقیم به دل این ترجمهها راه یافته است» (شهبازی، 1400، ص. 8). واژههای «مسجد»، «مُلک»، «قوّه»، «آیات»، «اصحاب کهف»، «غیب»، «مال»، «قرآن»، «رحمت»، «ولایت»، «تکبیر»، «حجّت» و ... از واژههای عربی بهکار رفته در ترجمة مورد بررسی است. مترجم دربرابر این واژگان عملکردی متفاوت داشته، گاهی عین کلمة عربی را در متن فارسی بهکار برده است؛ مانند:
«وَلَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ» «و نبود او را انبازی در ملک» (27 الف)
«هُنَالِکَ الْوَلَایَةُ لِلَّهِ الْحَقُّ» «اینجا ولایت خذای راست سزا» (40 الف)
گاهی برای کلمة عربی معادلی ذکر میکند؛ امّا آن معادل نیز عربی است؛ مانند کلمة «حجّت» که از آن به‌عنوان معادل «سُلطان» در آیة زیر استفاده کرده است:
«لَوْلاَ یَأْتُونَ عَلَیْهِمْ بِسُلْطَانٍ بَیِّنٍ» «چن بیارند بر ایشان حجّتی آشکارا» (11 ب)
یا برای فعل «یُجَادِلُ» معادل «خصومت میکند» را قرار داده است:
«وَیُجَادِلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالْبَاطِلِ» «و خصومت میکند آنان که کافرشذند به باطل» (44 الف)
گاهی مترجم برای یک واژة عربی که چندین مرتبه بهکار رفته است، هم از برابرنهادة فارسی و هم از اصل کلمة عربی بهرهگرفته است؛ مانند:
«قُلْ سُبْحَانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلاَّ بَشَرًا رَسُولاً» «هیچ هستم مگر آدمی پیغامبر» (22 الف)
«قَالُوا أَبَعَثَ اللهُ بَشَرًا رَسُولاً» «گفتند بفرستد خذای آدمی را به رسولی» (22 ب)
واژة «رسول» در دو آیة متوالی بهکار رفته که مترجم نخستین مرتبه، واژة فارسی «پیغامبر» را برابر آن قرار داده و در مرتبة دیگر اصل واژة رسول را در ترجمه آورده است. به‌نظر میرسد مترجم برای پرهیز از تکرار و تنوّع بخشیدن به برابرنهاده‌ها اینگونه عملکرده است. بهرهگیری از برابرنهادههای متنوّع فارسی برای یک کلمة عربی این احتمال را قوّت میبخشد؛ برای مثال «کارگزار» و «کاردان» دو معادل فارسی متفاوت است که مترجم برای واژة «وکیل» آورده است:
«ثُمَّ لَا تَجِدُوا لَکُمْ وَکِیلاً» «پس نهیابیذ شما را کارگزاری» (16 الف)
«ثُمَّ لاَ تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنَا وَکِیلاً» «پس نیابی تو را بر ما کاردانی» (20 الف)
واژة «مال» واژة دیگری است که در چهار آیه بهکار رفته و در سه آیه، مترجم از معادل «خواسته» برای آن استفاده کرده و در یک آیه اصل کلمة عربی را تکرارکرده است:
«أنَا أَکْثَرُ مِنْکَ مَالًا وَأَعَزُّ نَفَرًا» «من بیشترم از تو به خواسته و عزیزترم به گروه» (38 الف)
«أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مَالاً وَوَلَدًا» «من کمترم از تو به مال و فرزندان» (39 الف)
این نکته را باید درنظر داشت که مترجمان قرآنهای کهن علاقه نداشتند که کلمات عربی را با خصایص صرفی آنها در زبان خود بهکار برند؛ به‌همین دلیل از استعمال جمعهای مکسر و سالم و انواع قیدها و دهها گونة صرفی عربی که بعدها در زبان فارسی رواج یافت، پرهیزکرده و بدین‌سان نشان دادهاند که زبان فارسی، از همان آغاز گسترش، پویا و زاینده بوده است.
2 ـ 2 ـ 3 ـ مختصّات زبانی
تحوّلات زبان فارسی دری در دوران ابتداییاش را در این ترجمه میتوان در قالب ابدال، حذف، افزایش، ادغام و ... مشاهدهکرد:
2 ـ 2 ـ 3 ـ 1ـ ابدال
گاه در زنجیرة گفتار، یک واحد زنجیری به واحد زنجیری دیگری تبدیل میشود که به این فرایند ابدال گفته میشود (زمرّدیان، 1379، ص. 43). بنابراین، گاهی در واژهها، یک واج به واج دیگری مبدّل میشود، بیآنکه بتوانیم برای آن در چارچوب فرایندهای همگونی یا دگرگونی توجیهی بیابیم (باقری، 1378، ص. 120). ملک الشعرای بهار ابدال حرفی به حرف دیگر را از نوامیس تطوّر زبان میداند (بهار، 1388، ص. 1/230). در جزوة مترجَم مورد بررسی، موارد متعددی از ابدال به‌چشم میخورد. بیشترین ابدالهای صورت پذیرفته مربوط به تبدیل واج «ب» به «و» است. تبدیل صامت «ب» به «و» یکی از شایعترین دگرگونیهای واجی در فارسی دری محسوب میشود: «صامت دولبی آوائی «ب» با صامت لب و دندانی آوائی «و» نسبت به فارسی درسی در آثار این دوره با یکدیگر تناوب دارند؛ یعنی یکی به‌جای دیگری بهکار میرود و این تبدیل هم در آغاز و هم در میان و پایان کلمه واقع میشود» (ناتل خانلری، 1352، ص. 2/206). از نمونههای این دگرگونی واجی در جزوة مترجَم مورد بررسی، میتوان به کاربرد «بیاوم» به جای «بیابم»، «وا» به جای «با» و «دریاوند» به جای «دریابند» اشارهکرد:
«لَأَجِدَنَّ خَیْرًا مِنْهَا مُنْقَلَبًا» «به درستی که بیاوم بهتر از آن جای بازگشتی» (38 ب)
«وَاصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ» «صابرگردان نفس خود را وا آنان که میخوانند خذاییشان را» (35 ب)
«وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ» «و کردیم بر دلها ایشان پوششهایی که دریاوند آن را» (9 الف)
تبدیل واج «و» به «ب» در واژة «نبشتَه» از دیگر مصادیق ابدال در این ترجمه است:
«کَانَ ذَلِکَ فِی الْکِتَابِ مَسْطُورًا» «بوذ آن در کتاب نبشتَه» (13 الف)
در بیشتر منابع دورة نخستین فارسی دری، «نوشتن» به‌صورت «نبشتن» ثبت شده است (ناتل خانلری، 1352، ص. 2/207).
ابدال در این ترجمه محدود به حروف «و» و «ب» نمیشود و در کلمة «کژ» ابدال واج «ج» به «ژ» و در کلمات «در اوکنند» (درافکنند) و «اوکنی» (افکنی) ابدال واج «ف» به «و» رخ داده است:
«وَلَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجًا» «و نکرد آن را کژ» (27 ب)
«فَتُلْقَى فِی جَهَنَّمَ مَلُومًا مَدْحُورًا» «که در اوکنند ترا در دوزخ ملامتکرده و رانذه» (7 ب)
گفتنی است فرایند ابدال در یک مورد نادیدهگرفته شده و مترجم در ترجمة دو آیة متوالی دوگانه عملکرده است:
«ثُمَّ لَا تَجِدُوا لَکُمْ وَکِیلاً» «پس نهیابیذ شما را کارگزاری» (16 الف)
«ثُمَّ لَا تَجِدُوا لَکُمْ عَلَیْنَا بِهِ تَبِیعاً» «شما پس نیاویذ شما را بر ما بذان پسآوردی» (16 الف)
همانطور که مشاهده میشود در آیات ذکرشده مترجم «نهیابید» (بدون ابدال) و «نیاوید» (با ابدال) را به‌عنوان معادلهای «لاتَجِدُوا» آورده است. در آغاز رواج فارسی دری هنوز تلفّظ بسیاری از کلمات و املای آنها صورت ثابت و واحدی نداشته و در آثار دورة نخستین، غالباً یک کلمه به‌صورتهای گوناگون آمده است. تبدیل مصوّت «آ = ā » به «ای = i » یکی دیگر از مصادیق ابدال یا دگرگونی واکها در آغاز رواج فارسی دری است (ناتل خانلری، 1352، ص. 2/199). در نسخة مورد بررسی همچون «تاریخ بلعمی» واژة «افتاد» به‌صورت «افتید» ثبت شده و در آن مصوّت «آ» به «ای» بدل شده است:
«فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُوَاقِعُوهَا» «پندارنذ که ایشان در آنجا افتیدهانذ» (43 الف)
همچنین «در هجای اوّل بعضی از کلمات حرف واو کتابت شده که ظاهراً نشانة واو مجهول یا «ضمّة اشباع شده» است و اکنون به‌جای آن مصوّت مقصور «ضمّه» ادا میشود»(ناتل خانلری، 1352، ص. 2/204). ثبت واژههای «امید» به‌صورت «اومید»، «افتادن» به صورت «اوفتادن» و «خفتگان» به‌صورت «خوفتگان» نمونههایی از این نوع ابدال است که افزون‌بر جزوة مترجَم مورد بررسی در متونی چون تفسیر طبری، تاریخ بلعمی و تفسیر قرآن پاک نیز به چشم میخورند:
«وَیَرْجُونَ رَحْمَتَهُ» «و اومیذ میدارند رحمت او را» (12 ب)
«إِذَا یُتْلَی عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ سُجَّدًا» «چن برخوانند بر ایشان بیوفتند بر زنخها سجدهکنان» (26 الف)
«وَتَحْسَبُهُمْ أَیْقَاظًا وَهُمْ رُقُودٌ» «و پنداریشان بیذاران و ایشان خوفتگان» (31 ب)
نکتهای که با خوانش این جزوة مترجَم به‌روشنی دریافت میشود، نمایش ویژگیهای زبانی کهن مترجم و قدمت و دیرینگی متن است.
2 ـ 2 ـ 3 ـ 2 ـ ادغام
پیوند یا اتّصال واج یا حرف آخر یک کلمه در واج یا حرف اوّل کلمه بعد را ادغام گویند؛ مشروط بر اینکه آن دو حرف کاملاً یا تقریباً از یک جنس باشند و دو کلمه نیز با هم ارتباط نزدیکی داشته باشند (صادقی، 1380، ص. 261).
ادغام دو واج «ت» در کلمة «راستتر» تنها نمونة ادغام در ترجمة مورد پژوهش است. در این کلمه، یکی از واجهای «ت» حذف و واژه به‌صورت «راستر» درآمده است:
«فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى سَبِیلاً» «خذای شما داناتر است بذانک او راسترست به راه» (20 الف)
2 ـ 2 ـ 3 ـ 3 ـ حذف و افزایش
حذف، یکی دیگر از فرایندهای واجی است که در آن، یک یا چند مشخّصة آوایی در یک موضع مشخّص (آغاز، میانه یا پایان واژه) حذف میشود (حقشناس، 1393، ص. 157). خانلری از این فرایند واجی با عنوان «تخفیف» یادکرده است: «مصوّتهای کوتاه فتحه، ضمّه، کسره در آغاز ـ که همیشه صامت همزه پیش از آنها قراردارد ـ گاهی بعد از صامت نخستین قرار میگیرند؛ به‌عبارت دیگر همزة متحرّک آغاز کلمه حذف و حرکت آن به صامت بعدی داده میشود و این حال را تخفیف میخوانند» (ناتل خانلری، 1352، ص. 2/204). ضبط کلمة استخوان به‌صورت «ستخوان» یکی از نمونههای حذف یا تخفیف در ترجمة مورد بررسی است:
«أَإِذَا کُنَّا عِظَامًا وَرُفَاتًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقاً جَدِیدًا» «چن گشتیم ستخوانها پوسیده، ما برانگیخته باشیم آفرینشی نو»(23 ب)
همچنین در کلمههای «بینگیزد» و «بیفزودند» به‌دلیل اتّصال «ب» در ابتدای فعل، الف حذف شده است:
«یَنْشُرْ لَکُمْ رَبُّکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ» «بینگیزد شما را خذای شما از رحمت او» (30 ب)
«وَلَبِثُوا فِی کَهْفِهِمْ ثَلَاثَ مِائَةٍ سِنِینَ وَازْدَادُوا تِسْعًا» «و ببودند در غار ایشان تا سیصد سال و بیفزوذند نه سال» (34 ب)
گاهی تحت شرایطی، یک واحد زنجیری به زنجیرة گفتار اضافه میشود. فرایند اضافه، تابع قواعد نظام صوتی زبان است. هرگاه در ترکیب آواها با هم، نوعی همنشینی بین واحدهای زبانی به‌وجود آید که براساس طبیعت آوایی زبان، ثقیل باشد یا برخلاف نظام صوتی زبان باشد، برای رفع این اشکال یک واحد زنجیری به زنجیرة گفتار افزوده میشود (حقشناس، 1393، ص. 159). استعمال کلمة «اشتر» به جای شتر دلالت بر فرایند افزایش واج و نیز کهنگی زبان ترجمه دارد: «وَآتَیْنَا ثَمُودَ النَّاقَةَ» «و داذیم ثمود را ماذه اشتری» (13 الف)
2 ـ 2 ـ 4 ـ ویژگیهای دستوری
برخی از مهمترین ویژگیهای دستوری جزوة مترجَم 2754 استعمال ماضی پیاپی، «یاء» بیان شرط و آرزو، «الف» کثرت، بهکاربردن وجه تحذیری، نیاوردن علامت نکره، آوردن ضمیر «او» برای غیرجاندار، کاربرد حروف در معنی دیگر، آوردن «ب» بر سر فعل و استفاده از ضمایر منفصل به‌جای ضمایر متّصل است که در ادامه به‌تفصیل بیان خواهد شد:
2 ـ 2 ـ 4 ـ 1 ـ فعل ماضی پیاپی
در متون قدیم فارسی «ـ ی» به فعل ماضی میپیوسته و از آن فعلی میساخته که بر انجام‌یافتن کاری به‌طور عادت در گذشته دلالت میکرده است. این نوع ماضی را ماضی پیاپی نامیدهاند (ابوالقاسمی، 1387، ص. 244). در دورة اوّل فارسی دری، برای فعل ماضی استمراری و فعل ماضی پیاپی دو صورت صرفی جداگانه بهکار می‌رفته است؛ فعل ماضی استمراری با افزودن «همی/ می» به ابتدای فعل استعمال میشد و برای ماضی پیاپی مصوّت «ی» به آخر صیغههای ماضی تام درمیآمد و هرگاه هر دو معنی مراد بود، هر دو جزء یکی در اوّل و یکی در پایان فعل قرار میگرفت. برخی از محقّقان هر دو مورد (ماضی استمرای و ماضی پیاپی) را یک‌جا جمع کرده و تنها برحسب اختلاف صورت لفظی، میان آنها فرق گذاشتهاند (ناتل خانلری، 1352، ص. 3/59). بهکاربردن فعلهای «بکشتی»، «پنهانکردی»، «برآمیختی»، «برجای نهادی»، «آمدندی» و «شنیدندی» از نمونههای کاربرد ماضی پیاپی در «تاریخ بلعمی» و «تفسیر طبری» است:
«هر روز از آن دو مرد یکی را بکشتی و یکی را پنهان کردی و مغز سر گوسفندی با وی برآمیختی و برجای نهادی» (بلعمی، 1386، ص. 145).
«هر روزی بامداد به خدمت پیغمبر آمدندی و از پیغامبر ... علم شنیدندی» (طبری، 1374، ص. 174).
در نسخة مورد بررسی، مواردی از کاربرد فعل ماضی پیاپی دیده میشود که مترجم به سبک و سیاق عصر خود، با افزودن «ی» نشانة استمرار به پایان فعل، آن را بهکار برده است:
«وَإِنْ کَادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنَا غَیْرَهُ وَإِذًا لاَتَّخَذُوکَ خَلِیلاً»
«و خواستندی که فتنهکنندی تُرا، از آنک وحی کردیم به تو دروغی ساختی بر ما جز قرآن، و آنگاه گرفتندی ترا [به] دوستی» (17 الف)
2 ـ 2 ـ 4 ـ 2 ـ ی بیان شرط
«یاء» بیان شرط در جملاتی بهکار میرود که جمله با یکی از حروف شرط «اگر»، «ار» یا «ور» آغاز شده باشد و جمله دربردارندة مفهوم شرط یا تردید باشد. این پسوند به آخر فعل شرط و جواب شرط در تمام صیغههای ماضی و مضارع افزوده میشده است. گاهی این پسوند فقط به فعل شرط اضافه شده و فعل جواب شرط بدون «ی» شرطی ذکر میگردیده است. در نسخة مورد بررسی، مترجم در جملات شرطی، افزودن «ی» به فعل شرط و جواب شرط را در تمامی موارد رعایتکرده است:
«قُلْ لَوْ کَانَ مَعَهُ آلِهَةٌ کَمَا یَقُولُونَ إِذًا لَابْتَغَوْا إِلَى ذِی الْعَرْشِ سَبِیلاً»
«گو اگر بوذی با او خذایانی چنانک میگوینذ، آنگاه جستندی به خدای عرش راهی» (8 الف)
«وَلَئِنْ شِئْنَا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ ثُمَّ لاَ تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنَا وَکِیلاً»
«و اگر خواستیمی ببردیمی آنک فرستاذیم به تو، پس نیابی تو را بر ما کاردانی» (20 الف)
2 ـ 2 ـ 4 ـ 3 ـ ی بیان آرزو
«یاء» بیان آرزو بازماندة پسوند «ēh» فارسی میانه است که در فارسی دری دورة نخستین، به آخر صیغههای ماضی و مضارع در جملات آغازشده با لفظ «کاشکی»، «کاش»، «بوَد»، «باشد»، «بو»، «افتد»، «شود» و ... افزوده میشده است (ناتل خانلری، 1352، ص. 3/160؛ بهار، 1388، ص. 1/248).
«وَیَقُولُ یَا لَیْتَنِی لَمْ أُشْرِکْ بِرَبِّی أَحَدًا» «و گویذ ای کاش من انباز نیاوردمی با خذای خوذ کسی را» (40 الف)
در ترجمة آیة یادشده با توجّه به وجه تمنّایی جمله و بهکار رفتن لفظ «ای کاش» در برابر «لَیتَ» مترجم به پایان فعل «ی» بیان آرزو را افزوده است.
2 ـ 2 ـ 4 ـ 4 ـ وجه تحذیری
تحذیر که در حکم امر منفی یا نهی مؤکّد است در فارسی دری دورة اوّل گاهی با همان صیغة تمنّایی (افزودن مصوّت بلند «آ = ā» به مادّة مضارع پیش از شناسة فعل) و افزودن حرف نهی «مَـ» و به‌ندرت با حرف نفی «نَـ» بهکار میرود (ناتل خانلری، 1352، ص. 3/166). در نسخة مورد بررسی، مترجم در ترجمة فعلهای نهی از وجه تحذیری استفاده کرده است. در آیة زیر مترجم «اسراف مکناد» را به‌عنوان برابرنهادة فعل نهی «لایُسرِف» برگزیده است:
«فَلَا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کَانَ مَنْصُورًا» «اسراف مکناد در کشتن کاو بود یاریکرده» (5 ب)
«فَابْعَثُوا أَحَدَکُمْ بِوَرِقِکُمْ هَذِهِ إِلَى الْمَدِینَةِ فَلْیَنْظُرْ أَیُّهَا أَزْکَى طَعَامًا فَلْیَأْتِکُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ وَلْیَتَلَطَّفْ وَلَا یُشْعِرَنَّ بِکُمْ أَحَدًا»
«بفرستید یکی را از شما به سیم شما اینها به شهر، تا بنگرذ که کدام پاکتر است از طعام، تا بیارد به شما خوردنی از آن، و سخنورکوناد (=کناد) و خبر مکناد به شما هیچ‌کس را» (32 ب)
در آیة یادشده «خبرمکناد» معادلی است که با وجه تحذیری دربرابر «لایُشعِرَنَّ» قرارداده شده است.
2 ـ 2 ـ 4 ـ 5 ـ نیاوردن ی نکره
در فارسی دری اسم نکره با پیوستن «ی» به پایان اسم یا آوردن «یک» یا «یکی» پیش از اسم، یا هر دو نشانه در ابتدا و انتهای کلمه متمایز میگردید. در جزوة مترجَم مورد بررسی، اسم نکره در موارد متعددی بدون هیچگونه علامت و نشانهای بهکار رفته است. کلمات «نهراً»، «کَذِباً» و «أحَداً» کلمات نکرهای هستند که در برابرنهادههای آنها نشانة نکره نمودی پیدا نکرده است:
«وَفَجَّرْنَا خِلَالَهُمَا نَهَرًا » «و بریدیم میان آن هر دو جوی » (38 الف)
«فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَی عَلَى اللهِ کَذِباً» «کیست ستمکارتر از آنکه فراساخت بر خذای دروغ » (30 ب)
«وَلَا أُشْرِکُ بِرَبِّی أَحَدًا» «و انباز نمیکنم به خذای من کس را» (39 الف)
مترجم در بیشتر موارد برای اسم نکره، نشانة نکره را بیان نکرده است؛ امّا رویة واحدی در این زمینه نداشته و گاهی در معادلگزینی، یک اسم را با «ی» نکره و دیگری را بدون «ی» آورده است:
«فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً وَهَیِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا» «گفتند خذای ما بده ما را از نزدیک تو رحمتی، و بساز ما را از کار ما راه راست» (29 الف)
در آیة یادشده «رحمتی» معادل «رحمةً» است که مترجم «ی» نکره را به آن افزوده است؛ امّا در ادامة آیه «راه راست» را معادل «رشداً» قرارداده و نکره‌بودن واژة عربی در ترجمه نمودی پیدا نکرده است. بیشترین مواردی که مترجم «ی» نکره را ذکر نکرده، مربوط به کلمات نکرهای است که در انتهای آیات یا در مواضع وقف قرار دارند و تنوین آنها به‌دلیل وقف‌کردن تلفّظ نمیشود.
2 ـ 2 ـ 4 ـ 6 ـ الف کثرت
«الف» کثرت به انتهای بعضی کلمات اضافه میشده است تا نشاندهندة فراوانی امری باشد. در نسخة مورد بررسی، مترجم برای بیان بسیاریِ هلاکشدگان پس از طوفان نوح از لفظ «چندا» با «الف» کثرت استفادهکرده و آن را معادل «کَم» قرار داده است:
«وَکَمْ أَهْلَکْنَا مِنَ الْقُرُونِ مِنْ بَعْدِ نُوحٍ» «و چندا که هلاک کردیم از گروهان از پس نوح» (1 الف)
2 ـ 2 ـ 4 ـ 7ـ آوردن ضمیر «او» برای غیرعاقل و غیرجاندار
در زبان فارسی معاصر، ضمیر «او» مختص جانداران بوده و برای سوم شخص مفرد بهکار میرود؛ امّا در دورة نخست فارسی دری این ضمیر برای غیرعاقل و غیرجاندار کاربرد داشته است و از ویژگیهای سبکی آن دوره بهشمار میآید. در عبارات زیر مترجم ضمیر «او» را برای «بوستان» و «چیزی» که غیرعاقل و غیرجاندارند، بهکار برده است:
«أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَعِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهَارَ خِلاَلَهَا تَفْجِیرًا» «یا باشد ترا بوستانی از خرمابُنان و انگور، به روانی جویها میان او دوانیذنی» (21 الف)
«قَالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِی فَلَا تَسْأَلْنِی عَنْ شَیْءٍ حَتَّى اُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْرًا» «گفت اگر متابعت کنی مرا مپرس مرا از چیزی تا به نوی خبردهم ترا از او یادکردی» (47 ب)
2 ـ 2 ـ 4 ـ 8 ـ کاربرد حروف در معنی دیگر
یکی از ویژگیهای دستوری این ترجمه، کاربرد برخی از حروف اضافه در معنیای غیر از معنی رایج خود است که البته این کاربردها خاص این اثر نیست و شواهد بسیاری از این موارد در متنهای همدورة آن دیده میشود:
«إِذْ أَوَى الْفِتْیَةُ إِلَى الْکَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً وَهَیِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا»
«چن جای گرفتند جوانمردان با غار، گفتند خذای ما بده ما را از نزدیک تو رحمتی» (29 الف)
بیان «ظرفیت» یکی از معانی حرف اضافة «با» در متون کهن است (خطیب رهبر، 1367، ص. 179) و در عبارت یادشده حرف اضافة «با» به معنی «در» بهکار رفته و در جایی دیگر همین حرف به معنی «به» بهکار برده شده است: «وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیَاتِ رَبِّهِ» «و کیست ستمکارتر از آنک با یاذ داذند به آیات خذای» (44 ب)
کاربرد حرف اضافة «با» در معنای «به» در متون قرن چهارم و پنجم هجری رایج بوده و عمومیت داشته است (خطیب رهبر، 1367، ص. 181). از دیگر مصادیق کاربرد حروف در معنی دیگر میتوان به کاربرد «در» به معنی «به» اشاره کرد. این حرف در موارد معدود و انگشتشماری در متون کهن فارسی در معنای «به» بهکار رفته و مصادیق آن به سدههای چهارم و پنجم هجری برمیگردد (همان، ص. 344):
«هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلَی أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا»
«هیچ پسروی کنم بدانک درآموزی از من از آنک در تو آموختند راهی راست» (47 الف)
2 ـ 2 ـ 4 ـ 9ـ آوردن «بـ» بر سر فعل
در فارسی دری دورة نخستین، گاهی پیش از صیغة ماضی تام جزء صرفی «بـ» آورده میشود. «ادیبان ایران این جزء را گاهی «باء زینت» و گاهی «باء تأکید» لقب دادهاند ... بعضی این جزء را بر سر فعل ماضی تام نشانة اتمام و پایان قطعی جریان فعل میشمارند و بعضی دیگر معتقدند که در آمدن این جزء بر سر فعل تغییر آشکاری در معنی فعل ایجاد نمیشود» (ناتل خانلری، 1352، ص. 3/28-29). در جزوة مترجم 2754، در بسیاری از موارد بر سر فعل ماضی جزء پیشین «بـ» آورده شده است:
«فَضَرَبْنَا عَلَى آذَانِهِمْ فِی الْکَهْفِ سِنِینَ عَدَدًا» «بزدیم بر گوشهایشان در غار سالها بسیار» (29 ب)
«فَلَمَّا بَلَغَا مَجْمَعَ بَیْنِهِمَا» «چن برسیدنذ فراهم رسیذن میان آن دو دریا» (45 ب)
«وَوُضِعَ الْکِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ»
«و بنهنذ نامه را بینی جرمکاران را پرسندگان از آنچ در آن بوذ» (41 ب)
2 ـ 2 ـ 4 ـ 10ـ استفاده از ضمایر منفصل به جای ضمایر متّصل
در نسخة مورد بررسی، موارد متعددی را میتوان یافت که مترجم از ضمایر منفصل «شما» و «ایشان» به‌جای ضمایر متّصل «تان» و «شان» استفادهکرده و در واژههای مختوم به مصوّت بلند «ā»، «ی» میانجی نیامده است. احتمال دارد این امر به‌دلیل برگزیدن شیوة ترجمة لفظ‌به‌لفظ باشد که در آن مترجم به ترجمة خود به‌عنوان جمله نگاه نکرده، بلکه نگاهی تفکیکی و واژه‌به‌واژه داشته است:
«وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلَاقٍ» «و مکشید فرزندان شما را از ترس درویشی» (5 الف)
«رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَا فِی نُفُوسِکُمْ» «خذای شما داناتر است بذانچ در تنها شما است» (11 ب)
«وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَفِی آذَانِهِمْ وَقْرًا وَإِذَا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلَى أَدْبَارِهِمْ نُفُورًا» «و کردیم بر دلها ایشان پوششهایی که دریاوند آن را، در گوشها ایشان گرانی، و چن یاذکنی خذای تُرا در قرآن، یگانَه، برگردند بر پاشنهها ایشان رمیذَن را» (9 الف). در ترجمة یادشده به‌نظر میرسد ذکر الف در ضمیر «ایشان» زیادتی قلم کاتب باشد.
این درحالی است که هرگاه مترجم از این ضمایر به‌صورت متصّل استفاده کرده، در واژههای مختوم به مصوّت بلند «ā»، «ی» میانجی را آورده است:
«کَبُرَتْ کَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ إِنْ یَقُولُونَ إِلاَّ کَذِبًا» «بزرگ شذ سخنی که بیرون میآیذ از دهنهایشان، نمی‌گویند مگر دروغ» (28 الف)
«فَارْتَدَّا عَلَی آثَارِهِمَا قَصَصًا» «برگشتند بر پَیهایشان بازگشتی» (46 ب)
3 ـ نتیجهگیری
جزوة مترجم شمارة 2754، ترجمهای کهن از قرآن کریم است که قدمت آن به قرن پنجم هجری برمیگردد و تأثیرپذیری از گویش و لهجة خاصّی در آن به‌چشم نمیخورد. مترجم طریقة ترجمة لفظ‌به‌لفظ را برای ترجمة آیات برگزیده و دقّت فراوانی در معادلیابی و برابرگزینی داشته است؛ با این‌حال مواردی از کاهش و افزایش در ترجمه مشاهده میشود. گزینش ترجمة تحتاللفظی، تأثیرپذیری از ساختار زبان عربی در ترجمة مفعول مطلق، مطابقت حال با صاحب حال و عدم تطابق فعل و فاعل را درپی داشته است؛ امّا ساختار زبان عربی مترجم را چندان مقهور نساخته و سبک و سیاق زبان فارسی در ترجمة عدد و معدود، موصوف و صفت، افعال مجهول و حروف اضافه، محفوظ مانده است.
نسخة یادشده از نظر اصالت واژهها و معادلگزینی شاخص بوده و معادلهای برگزیده گواهی محکم بر قدمت و دیرینگی نسخه است. وامگیری واژگانی از زبان عربی در این ترجمه بسیار نادر و انگشتشمار است. دگرگونیهای واجی، استعمال فعل ماضی پیاپی، بیان شرط وآرزو، «الف» کثرت، کاربرد حروف در معنای دیگر، آوردن «بـ» بر سر فعل، آوردن ضمیر «او» برای غیر جاندار، کاربرد وجه تحذیری، نوشتن حروف «ب»، «پ»، «ج»، «چ»، «ک» و «گ» مانند هم و بدون هیچگونه نشانة تمایزی، اتّصال ضمیر «او» به «که» ربط، جدا نوشتن نون نفی از فعل، نوشتن حرف نفی به‌صورت «مـ» پیوسته و گذاشتن علامت فتحه روی هجای پایانی کلمات مختوم به «های بیان حرکت» مؤیّد صحّت انتساب نسخه به دورة نخستین فارسی دری و قرن پنجم هجری است.
)