نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشآموختۀ دکتری، زبان و ادبیات فارسی، ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرمآباد، ایران
2 کارشناس ارشد، زبان و ادبیات فارسی، ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction
Rowzat al-Nazer and Nozhat al-Khater is a significant and esteemed anthology from the 8th century. Before exploring the main topic, it was essential to clarify an important distinction: there were three texts with similar titles. The first, Rowzat al-Nazer and Nozhat al-Khater by Abd al-Aziz Kashi, was the primary text and the focus of this research. This manuscript was housed in the Istanbul University Library and consisted of a collection of Arabic and Persian poetry (See: Kashi, n.d., No. 766 F).
Fenkhā described this text as follows: "It is a substantial book compiled by Abd al-Aziz Kashi in one large volume divided into 3 sections: 1. Praises, wisdom, and etiquette, which is further divided into 2 chapters: the first containing 50 sections and the second containing 15 sections; 2. Various stories organized into 22 chapters, some of which are divided into several sections; 3. Miscellaneous topics presented in 8 chapters. The book includes both Persian and Arabic poetry" (Derayati, 2011/17: 241). However, it seemed that Derayati had erred in his description of the text's chapters as the arrangement differed from what was referenced. Additionally, while Derayati attributed a copying date of 792 to Rowzat al-Nazer, the manuscript itself lacked both a specific copying date and information about the scribe.
Seyyed Ali Mirafzali commented on this issue: "The date of this book remains unknown. However, since Abul-Majd Tabrizi mentions him with a prayer phrase in 723 AH while copying Resaleh Qalamiyeh, another work by the author, it can be inferred that the compilation of Rowzat al-Nazer has likely occurred in the first quarter or at most the second quarter of the 8th century." (Mirafzali, 2003: 97)
The second text titled Rowzat al-Nazer, Nozhat al-Khater was distinct from Abd al-Aziz Kashi's poetry anthology. This manuscript was housed in the Hagia Sophia Library and was cataloged as No. 4020. It consisted of a collection of stories organized into 15 chapters with poems interspersed throughout the narratives (See: Unknown author, 881, no scribe, No. 4020). Notably, Fenkhā also attributed this text to Abd al-Aziz Kashi (See: Derayati, 2011/17: 242).
The third text, also titled Rowzat al-Nazer and Nozhat al-Khater, appeared to be an abridgment of Kashi's original work. This manuscript was located in the Hagia Sophia Library and was cataloged as No. 4019. It summarized the poems found in the Istanbul manuscript but did not attribute the poets' names (Unknown author, n.d., no scribe). In the catalog of Iranian manuscripts, this version was referred to as an excerpt from the Istanbul manuscript and was attributed to Abd al-Aziz Kashi (See: Derayati, 2011/17: 242); however, the original manuscript did not mention the author's name.
Materials & Methods
This research employed a descriptive-analytical approach. The manuscript of Rowzat al-Nazer and Nozhat al-Khater served as the primary source for the study supplemented by other manuscripts and printed copies to verify or refute the attributions being examined.
Research Findings
The analysis of the anthology Rowzat al-Nazer and Nozhat al-Khater yielded important insights into the accuracy of attributions made within this 8th-century collection of Persian and Arabic poetry. The findings from our investigation into several dubious attributions are summarized below:
Incorrect Attribution to Saadi
The anthology contained a three-line poem that had been attributed to the renowned poet Saadi. Our investigation definitively established that this attribution was incorrect, suggesting that either the poem belonged to another poet or was a piece of lesser-known origin.
Valid Attribution to Vatvat
A ghazal attributed to Vatvat in the anthology appeared in the printed Diwan of Rashid, corroborating its authenticity. Conversely, the attribution of this same ghazal to Saadi, as noted in the appendix of Saadi's ghazals in Foroughi's edition, was incorrect. This discrepancy highlighted the need for careful scrutiny of attributions in poetic collections.
Plausible Attribution to Sanai
Several lines from a qasida had been attributed to Sanai and this attribution appeared plausible based on stylistic and thematic elements. However, a competing claim by Modarres Razavi suggested that these lines might actually belong to Abd al-Vasea Jabali, indicating the complexity of authorship in poetic traditions and the necessity for further comparative analysis.
Mixed Attributions to Ez al-Din Mahmoud Kashi
The anthology featured two quatrains attributed to Ez al-Din Mahmoud Kashi. Our findings confirmed that one of these attributions was accurate, while the other was not. This highlighted the challenges of verifying authorship, particularly when multiple works were ascribed to a single poet.
Accurate Attribution to Athir Akhsikati
The attribution of a quatrain to Athir Akhsikati had been verified as accurate. This finding reinforced the significance of this poet in the anthology and contributed to a better understanding of the literary landscape of the time.
Attribution in the Dispute between Rudaki and Kamal
In a notable dispute between Rudaki and Kamal regarding a quatrain, our analysis suggested that it was more logical to attribute this work to Kamal. This finding illustrated the intricate interrelations among poets of the era and the interpretive challenges in attributing works correctly.
Questionable Attribution to Saadi
Finally, three lines critical of women, which were presented in the form of a Masnavi, had been attributed to Saadi. However, our investigation raised significant doubts about this attribution, suggesting that it might not accurately reflect Saadi's body of work or thematic concerns.
Discussion of Results & Conclusion
The anthology Rowzat al-Nazer and Nozhat al-Khater was a significant contribution to our literary history from the 8th century AH, particularly in its role in attributing poems to poets active before this period. However, it is important to acknowledge that some erroneous attributions existed within the anthology. This research examined several dubious attributions, yielding the following findings:
The attribution of a three-line poem to Saadi was definitively incorrect.
A ghazal attributed to Vatvat in this anthology appeared in the printed Diwan of Rashid, suggesting that this attribution was accurate. Conversely, the attribution of this ghazal to Saadi, as noted in the appendix of Saadi's ghazals in Foroughi's edition, was incorrect.
Several lines from a qasida had been attributed to Sanai and this attribution appeared plausible. However, Modarres Razavi, in his discussion of this qasida in Sanai's Diwan, suggested it might actually be by Abd al-Vasea Jabali.
Two quatrains had been attributed to Ez al-Din Mahmoud Kashi; one attribution was correct while the other was not.
The attribution of a quatrain to Athir Akhsikati was accurate.
In a dispute between Rudaki and Kamal regarding a quatrain, it seemed more logical to attribute the work to Kamal.
Three lines, presented in the form of a Masnavi and critical of women, had been attributed to Saadi; however, this attribution was highly questionable.
کلیدواژه‌ها [English]
. مقدمه
روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر ازجمله سفینه‌های مهم و معتبر سدة هشتم است. پیش از هرچیز باید به یک نکتۀ مهم و ضروری اشاره کرد و آن این است که سه متن با عنوان نزدیک‌به‌هم وجود دارد: یکی روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر از عبدالعزیز کاشی، یعنی متن اصلی و استنادشده در این پژوهش. این نسخه در تملک کتابخانۀ دانشگاه استانبول است و مجموعه‌ای از اشعار عربی و فارسی است (نک: کاشی، بی‌تا، شمارۀ 766 ف). در ارتباط با این متن در فنخا چنین آمده است: «کتابی بزرگ است که عبدالعزیز کاشی آن را در یک مجلد عظیم تدوین کرده و بر سه بخش منقسم داشته است: 1. مدایح و حکم و آداب، در دو باب: نخستین دارای پنجاه فصل، دومی دارای پانزده فصل؛ 2. حکایت‌های گوناگون در بیست و دو باب از آنها در چند فصل؛ 3. موضوعات پراکنده، در هشت باب و در کتاب خود اشعار فارسی و عربی آورده است» (درایتی،1390، ج. 17/241). ظاهراً درایتی در توضیحاتش در ارتباط با باب‌های این متن دچار اشتباه شده است. در متن مزبور با آدرس ذکرشده، فصل‌بندی و باب‌ها به گونه‌ای دیگر است. ضمن اینکه درایتی برای روضة‌الناظر تاریخ کتابت 792 زده است؛ بااین‌حال نسخه فاقد تاریخ کتابت و کاتب است. سیدعلی میرافضلی در این ارتباط می‌گوید: «تاریخ این کتاب معلوم نیست، اما باتوجهبه اینکه ابوالمجد تبریزی در سال 723 هجری هنگام کتابت رسالۀ قلمیه که یکی دیگر از آثار مؤلف است، از او با جملۀ دعایی یاد می‌کند می‌توان احتمال داد گردآوری روضة‌الناظر در ربع اول یا حداکثر ربع دوم سدۀ هشتم صورت گرفته است» (میرافضلی، 1382، ص. 97). دیگر متنی با همین نام و اختلافی اندک با عنوانِ روضة‌الناظر، نزهة‌الخاطر. این متن دومی جدای از جنگ شعر عبدالعزیز کاشی است. نسخۀ متن در کتابخانۀ ایاصوفیه به شمارۀ 4020 نگهداری می‌شود. این متن مشتمل بر حکایاتی است در پانزده باب که در اثنای این حکایات، اشعاری ذکر می‌شود. (نک: مؤلف نامعلوم، 881ق، شمارۀ 4020). البته درایتی (1390، ج. 17/242) در فنخا این متن را نیز به عبدالعزیز کاشی نسبت داده است. سه‌دیگر متنی با نامِ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر از مؤلفی نامعلوم (بی‌تا) که گویا خلاصه‌ای از متن اصلی کاشی است، به شمارۀ 4019 در کتابخانۀ ایاصوفیه نگهداری می‌شود. در این نسخه خلاصه‌ای از اشعارِ نسخۀ استانبول بدونِ نام شاعر آمده است. درایتی (1390، ج. 17/242) در فهرستگان نسخه‌های خطی ایران، از این نسخه به‌عنوان منتخب نسخة استانبول یاد می‌کند و آن را از عبدالعزیز کاشی می‌داند؛ این در حالی است که در اصل این نسخه، خبری از نام مؤلف نیست. در پایان این مبحث به این نکتۀ مهم هم اشاره می‌شود که در کتابخانۀ مرکزی تبریز نسخه‌ای با عنوان جنگ اشعار به شمارۀ 3047 وجود دارد که نگارندگان این جستار با بررسی آن معتقدند که درست همان متنِ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر است (نک: مؤلف نامعلوم، بی‌تا، شماره 3047). ازآنجایی‌که در صفحات آغازین و پایانیِ نسخۀ مذکور افتادگی وجود دارد، نام اثر، مؤلف، کاتب و تاریخ کتابت آن معلوم نیست. دیگر اینکه رسم‌الخط دو نسخه به یک شکل است و به احتمال قوی کاتب هر دو نسخه یک نفر بوده است.
در ارتباط با متن روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر چند مقاله در دست است؛ نخست: مقاله‌ای با عنوانِ «باغ نظر و رامش دل (معرفی سفینه‌ای بی‌مانند از قرن هفتم)» از مهدی نوریان، غلامحسین شریفی، مرتضی رشیدی آشجردی. در این مقاله سفینۀ حاضر و شاعران ناشناخته معرفی و تعدادی از اشعار عربی متن بررسی شده است (نک: نوریان، شریفی و رشیدی آشجردی، 1386، ص. 37-62)؛ دو: مقاله‌ای با عنوانِ «عزالدین عبدالعزیز کاشی: شناسایی، کتابشناسی، نسخه‌جویی» از سیدمحمد عمادی حائری که درآن نسخ و آثار کاشی را بررسی کرده است (نک: عمادی حائری، 1384، ص. 381-395)؛ سه: مقاله‌ای با عنوانِ «نقد و بررسی جُنگ نویافته از قرن هفتم هجری (جنگ کاشی)» (نک: صفرعلیزاده، 1399، ص. 181-206). در این مقاله جنگ نخجوانی (نسخۀ 3047 تبریز)، اشعار و مطابقت آن با جنگ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر بررسی شده است. دیگر اینکه می‌توان به استفادۀ سیدعلی میرافضلی (1382) در تدوین کتاب رباعیات خیام در منابع کهن، میلاد عظیمی (1395، ص 366-419) در نگاشتن مقاله‌ای با عنوانِ «دو غزل از ناصر بجه شیرازی در دیوان حافظ شیرازی» و مهدی دهقان (1399) در «بررسی و نقد اصالت رباعیات منسوب به مهستی گنجوی و تعیین صورت نهایی آنها بر پایه منابع کهن» اشاره کرد.
پژوهش پیشِ رو با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است؛ براین‌اساس، نسخۀ خطیِ سفینۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر مبنای پژوهش واقع شد. همچنین در تأیید یا رد انتسابهای مورد بررسی از نسخه‌های خطی و چاپی دیگر استفاده شده است.
گردآوری دواوین شاعران به طور معمول براساس نسخ خطی که از آنان به‌جای‌مانده، صورت می‌گیرد. چه بسیارند شاعرانی که از آنان نسخه‌ای به‌جای نمانده و از دل همین سفینه‌ها و تذکره‌های شعری است که دیوان یا دیوانچه‌ای برای آنها تدوین می‌شود؛ بنابراین، یکی از فوائد سفینه‌ها و تذکره‌ها دستیابی به اشعار شاعران گمنام است. دیگر اینکه قدمت سفینه‌ها و اجماع آنهاست که بعضاً باعث حل مشکلاتی چون انتساب شعر شاعران می‌شود. در کنار این فایده‌ها، احتیاط و بررسی دقیق این انتساب‌ها ازجمله امور ضروری به نظر می‌رسد. انتسابهای مغشوش و خطا همواره مشکلات فراوان برای تاریخ ادبیات ایجاد کرده است؛ تا جایی که خواننده متحیر می‌ماند که به کدام منبع استناد کند.
در متن روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر چند انتساب مشکوک به چشم می‌خورد؛ انتساب‌هایی که بعضاً تنها در این سفینه به چشم نگارندگان خورده است. در پژوهش پیشِ رو تلاش شده است تا با بررسی نسخه‌های خطی و چاپی، صحت‌وسقم آنها تحلیل شود.
در بخش بررسی انتسابهای سفینۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر ابتدا انتسابهای روضة‌الناظر ذکر می‌شود. پس از آن با بررسی و مقابله با دیگر متون، این انتساب‌ها مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرند. در این پژوهش تلاش شده است تا از نسخه‌هایی استفاده شود که در دسترس نگارندگانِ پژوهش بوده و حتی‌‌الامکان تقدم تاریخی داشته‌اند؛ نیز ازکتاب‌ها، دیوان‌های چاپی و تذکره‌ها در تأیید و رد انتساب‌ها در این بخش استفاده شده است.
1-5. انتساب یک قطعه به سعدی
در برگ 87 متن روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر، قطعه‌ای به نام سعدی آمده است. قطعه‌ای که در دیوان‌های شاعران دیگری نیز وجود دارد. این قطعه علاوه‌بر سعدی به شاعرانی چون سنایی، انوری و جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی هم منسوب است که در ادامه بررسی می‌شود. قطعۀ مد نظر در روضة‌الناظر چنین است:
|
دوستی گفــت صبر کن ایراک |
|
صبر کار تو خوب زود کند |
تصویر (1): کاشی، روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر، نسخۀ دانشگاه استانبول به شمارۀ 766ف، ص 87
پیش از هرچیز باید اذعان داشت که این قطعه نه‌تنها در انتساب خطاست که کامل و درست هم ذکر نشده است؛ اگرچه شکل درست و کامل آن در خلاصه‌ای که از روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر به دست است، بدون نام شاعر آمده است:
|
دوستی گفـت صبر کن زیراک |
|
صبر کار تو خوب زود کند |
این قطعه در دیوان چاپی انوری، با تصحیح و مقدمۀ سعید نفیسی به این شکل ثبت شده است:
|
دوستی گفت صـبر کن ایراک |
|
صبر کار تو خوب و زود کند |
نفیسی در ارتباط با نسخه یا نسخه‌هایی که باعث ورود این شعر به دیوان انوری شده، چیزی نگفته است. قطعۀ مزبور در دیوان انوری (1340، ج. 2/622) به تصحیح مدرس رضوی نیز آمده است. در ارتباط با اینکه از کدام نسخه‌ها، قطعۀ مد نظر به دیوان انوری راه یافته، سخن گفته شده است. مدرس رضوی قطعه را از میان 21 نسخه‌ای که استفاده شده است، تنها در دو نسخه دیده است که هردو متعلق به قرن یازدهم هستند؛ یک: نسخه «متعلق به دانشمند ارجمند حضرت آقای سلطان‌القرائی است که لطفاً چند سالست باختیار اینجانب گذارده‌اند» (مدرس رضوی،1340، ج. 2/151). بر مبنای سخن مدرس رضوی (مدرس رضوی،1340، ج. 2/151)، تاریخ کتابت این نسخه سنۀ 1019 است؛ دو: «دیوان انوری کتابخانۀ آستان رضوی به خط نستعلیق 19 سطری است. عدد اوراق آن 382 ورق و واقف نیز مرحوم میرزا رضاخان نائینی (قاضی‌پور) است، شمارۀ عمومی 4605» (مدرس‌رضوی،1340، ج. 2/150). تاریخ کتابت این نسخه 1058 است (مدرس رضوی،1340، ج. 2/150).
نگارندگان این پژوهش علاوه‌بر نسخه‌های مد نظر مدرس رضوی، برای یافتن منبع اصلی این انتساب نیز چند نسخۀ خطی دیگر را از دیوان انوری بررسی کرده‌اند. در راستای یافتن اصل منبع این آثار بررسی شد: نسخه‌های خطی دیوان انوری، دستنویس شمارۀ fy9 کتابخانۀ دانشگاه استانبول (انوری ابیوردی، 1079ق)، دستنویس شمارۀ 2607 کتابخانۀ اسعد افندی (انوری، 1221ق)، دستنویس شمارۀ 3781 کتابخانۀ فاتح (انوری ابیوردی، بی‌تا)، دستنویس شمارۀ 3783 کتابخانۀ فاتح (انوری ابیوردی، بی‌تا)، دستنویس شمارۀ 26 کتابخانۀ خدابخش هند (انوری ابیوردی، 992ق) که در هیچ‌کدام از این نسخه‌ها خبری از قطعۀ مد نظر نبود.
این قطعه در دیوان سنایی غزنوی با اهتمام مدرس رضوی نیز آمده است:
|
دوستی گفت صبر کن ایراک |
|
صبر کار تو خوب زود کند |
نگارندگان این جُستار برای یافتن منبع اصلی این قطعه چند نسخۀ خطی از سنایی غزنوی را بررسی کرده‌اند؛ ازجملۀ این نسخ می‌توان به این آثار اشاره کرد: دستنویس شمارۀ 22 کتابخانۀ خدابخش هند (سنایی غزنوی، بی‌تا)، کلیات سنایی غزنوی، دستنویس شمارۀ 2627 کتابخانة بایزید ولی‌الدین (سنایی غزنوی، 684ق) و دستنویس شمارۀ 4672 کتابخانة آستان قدس رضوی (سنایی غزنوی، 1022ق). نسخه‌های مذکور تماماً بررسی و بازبینی شدند؛ بااین‌حال در هیچ‌کدام از این نسخ خبری از قطعۀ مزبور نبود!
قطعۀ مد نظر در دیوان چاپی جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی با تصحیح وحید دستجردی نیز آمده است:
|
دوستی گفت صبر کن زیراک |
|
صبر کار تو خوب زود کند |
برای یافتن این قطعه علاوه‌بر منابع چاپی، دو نسخۀ خطی (کلیات سعدی، 931ق؛ کلیات سعدی، بی‌تا) نیز بررسی شد که در هیچ‌کدام از آنها پیدا نشد. در ارتباط با انتساب این قطعه به سعدی، می‌توان با قاطعیت گفت که از او نیست و این انتسابی که در روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر آمده، اشتباه است؛ چه اینکه در هیچ نسخۀ چاپی و خطی از سعدی قطعۀ مد نظر نیامده است و تنها جایی که به سعدی منتسبش دانسته، همین روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر است که آن هم به‌صورت ناقص آمده است. می‌شود احتمال داد که کاشی در این انتساب، دچار خطا شده و قرینة این مطلب، ناقص‌نوشتن آن در متن روضة‌الناظر است؛ اما در اینکه قطعه از کیست، باید احتیاط کرد. در نسخه‌هایی که از سنایی و انوری بررسی شد، این قطعه پیدا نشد. در دیوان چاپی انوری با تصحیح مدرس رضوی به دو نسخه اشاره شد که نشانی آنها پیشتر آمد. به نظر می‌رسد باتوجهبه اینکه در بیشتر نسخه‌های خطی انوری این قطعه نیامده است، انتسابش به انوری با تردید جدی روبه‌رو است. می‌ماند انتسابش به سنایی و جمال‌الدین عبدالرزاق. در دو دیوان چاپی سنایی و عبدالرزاق اصفهانی به نسخه‌هایی که قطعه در آن آمده اشاره نشده است. به هر روی برای یافتن صاحب قطعه شاید دسترسی بیشتر به نسخه‌های تصحیح‌شدۀ دیوان جمال‌الدین و سنایی کارگشا باشد. تنها می‌توان با قطعیت انتسابِ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر را رد و در انتساب به انوری تردید کرد.
2-5. انتساب غزلی به وطواط
در برگ 122 نسخۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر چند بیت از غزلی به نام رشیدالدین وطواط آمده است. غزلی که با جست‌وجو در بخش ملحقات غزلیات سعدی نیز به دست آمد. غزل مد نظر در روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر چنین است:
|
رفــت آنکــم بر تــو آبـی بـود |
|
یا سلام مرا جوابی بود |
تصویر(2): کاشی، روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر، نسخۀ دانشگاه استانبول به شمارۀ 766ف، ص 122
این غزل با تعداد ابیات بیشتر و با تخلص سعدی در بخش غزلیات الحاقی آمده است. در پانویس دیوان چاپی سعدی با تصحیح محمدعلی فروغی به این نکته اشاره شده که این غزل در حاشیۀ یکی از نسخ خطی و به خطی غیر از متن آمده است (سعدی، 1382، ص. 705). ابیات اضافی در غزلیات سعدی چنین است:
|
از ســــر نـاز وز سـر خـــوبـــی |
|
هر دمی با منت عتابی بود |
ابیات غزل مد نظر در دیوان رشیدالدین وطواط با تصحیح سعید نفیسی به شکل متفاوتی وجود دارد. در تصحیح این ابیات، دو بیت مشترک با ابیات سعدی آمده و یک بیت از نسخۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر حذف شده است:
|
رفــت آن‌کـــم بر تـو آبـی بود |
|
یا سلام مرا جوابی بود |
به نظر می‌رسد باتوجه به انتساب این غزل به رشیدالدین وطواط در روضة‌الناظر و آمدن آن در دیوان اشعار رشید، انتساب درست همین است. دیگر اینکه فروغی در غزلیات سعدی آن را در بخش ملحقات آورده است و اشاره داشته که تنها در یکی از نسخ با خطی دیگر آمده است؛ ازاین‌روی می‌توان با قاطعیت بر آن بود که غزل مد نظر از سعدی نیست.
3-5. انتساب یک رباعی به کمال
در نسخۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر یک رباعی که در تصحیح‌های نفیسی (رودکی، 1393، ص.119) و روشن‌پژوه (رودکی،1383، ص. 46) از رودکی به نام او آمده، به کمال منتسب شده است. رباعی در نسخۀ روضة‌الناظر چنین است:
|
جز حادثه هــرگز طلبم کـس نـکند |
|
پرسیدن گرم، جز تبم کس نکند |
تصویر(3): کاشی، روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر، نسخۀ دانشگاه استانبول به شمارۀ 766ف، ص 178
سعید نفیسی (1393، ص. 62) در ارتباط با منابعی که این رباعی در آنها آمده است، به دو مورد اشاره می‌کند؛ نخست از ریاض‌الجنه، تألیف محمدحسن‌بن عبدالرسول حسینی زنوزی از دانشمندان قرن سیزدهم یاد می‌کند و منبع دوم این رباعی را آثار عبدالله رودکی، نشریات دولتی تاجیکستان می‌داند (نفیسی، 1393، ص. 63). در تذکرۀ صبح گلشن رباعی مد نظر به شاعری با نام نجم کرمانی نسبت داده شده است (نک: سلیم بهوپالی، 1390، ص. 1061). انتساب رباعی به نجم حسن کرمانی منتفی است؛ چه اینکه روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر چند سده پیش از صبح گلشن نوشته شده و طبیعی است که استناد به آن ارجحیت دارد؛ اما انتساب این رباعی از نظر زبانی و روانی کلام و منابعی که نفیسی در این انتساب برای رودکی آورده است، جای تردید جدی دارد؛ باوجوداینکه رباعی مد نظر در دیوان کمال نیامده است، اما می‌توان به روضة‌الناظر تأکید و اعتماد بیشتری داشت تا منابع رودکی.
4-5. انتساب چند بیت در قالب مثنوی به سعدی
چند بیت تلخ و گزنده در ارتباط با زنان در روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر به سعدی منتسب شده است. این ابیات به‌صورت پراکنده و بیت‌به‌بیت به کسانی دیگر هم نسبت داده شده‌اند. ابیات به طور متوالی در روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر به این شکل آمده است:
|
چنین گفـــت شـاه جهــان کیقباد |
|
که نفرین بد بر زن نیک باد |
تصویر(4): کاشی، روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر، نسخۀ دانشگاه استانبول به شمارۀ 766ف، ص 110
با جست‌وجو در کلیات سعدی، بوستان و گلستان (کتاب‌های چاپی) به این ابیات نرسیدیم. در تمامی تصحیح‌هایی که از سعدی صورت گرفته است، حتی در بخش ملحقات اثری از این ابیات نیست. در دو نسخۀ خطی کلیات سعدی (کلیات سعدی، 931ق؛ کلیات سعدی، بی‌تا) نیز نشانی از این ابیات پیدا نشد؛ برای این ابیات جست‌وجوی بیشتری صورت گرفته است و در دو متن به‌صورت پراکنده بیت‌هایی از آن به دست آمد؛ نخست: در متن برزونامۀ عطاءبن یعقوب (1382، ص. 131) بیت اول آن آمده است. باتوجهبه اینکه متن برزونامه به قبل از سعدی برمی‌گردد، این انتساب قابل اعتنا است؛ دوم: در یکی از مثنوی‌های عمادالدین نسیمی، شاعر اواخر سدة هشتم و اوایل نهم، نیز بیت اول و دوم با تغییراتی جزئی و البته با اختلاف در نظم ابیات چنین آمده است:
|
چنیــن نقــل کـردند از کیقباد |
|
که روح و روانش ز حق شاد باد |
انتساب این ابیات حتی با این تغییرات به عمادالدین نسیمی منتفی است. تأخر تاریخی عمادالدین به روضة‌الناظر و برزونامه این انتساب را به طور قطع رد می‌کند. می‌ماند انتسابش به سعدی و عطاءبن یعقوب که اگر بشود به نسخه‌های برزونامه اعتماد کرد، در انتسابش به سعدی هم تردید جدی واقع می‌شود.
5-5. انتساب چند بیت از قصیده‌ای بلند به سنایی
در برگ 199 نسخۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر چند بیت از قصیده‌ای بلند آمده که مورد تنازع سنایی و عبدالواسع جبلی است. ابیات قصیده به این‌گونه آمده است:
|
منسوخ شد مروت و معــــدوم شد وفا |
|
وز هردو نام ماند چو سیمرغ و کیمیا
|
تصویر(5): کاشی، روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر، نسخۀ دانشگاه استانبول به شمارۀ 766ف، ص 199
در آغاز فصل سی و سوم نزهة‌العقول فی‌لطایف‌الفصول عوفی (1390، ص. 212) نیز بیت مطلع همین قصیده بدون ذکر نام آمده است. علاوه‌بر انتسابی که روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر در ارتباط با این ابیات به سنایی داشته، در دیوان چاپی سنایی نیز با اما و اگرهایی آمده است. مدرس رضوی با تردید در انتساب آن به سنایی غزنوی می‌نگرد و بر آن است که: «این قصیده بعبدالواسع جبلی که از معاصرین سنایی است، نیز نسبت داده شده و در همة نسخه‌های دیوان او که به نظر نگارنده رسیده، موجود است و با نبودن در بیشتر از نسخه‌های دیوان سنایی، سبک و اسلوب قصیده هم دلیل است که از آن سنایی نیست..» (سنایی غزنوی، 1385، ص. 48). تردید مدرس رضوی باتوجهبه اینکه قصیدۀ مذکور درهمۀ نسخه‌های عبدالواسع وجود دارد، به حق است، اما انتساب آن در روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر به سنایی و آمدن تک‌بیتی از این قصیده در نزهة‌العقولی که اشعار بیشتری از سنایی آورده است و از عبدالواسع جبلی شعری در میان نیست، می‌تواند تردید‌های جدی‌تری در انتسابش به عبدالواسع نیز ایجاد کند.
6-5. انتساب دو رباعی به عزالدین‌محمود کاشی
از عزالدین‌محمود کاشی در چند موضع از نسخۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر ابیاتی آورده شده است. در برگ 78 متن روضة‌الناظر یک رباعی به نام مولانا عزالدین کاشی ذکر و در ادامه با عبارتِ «وله» رباعی زیر هم به او منتسب شده است:
|
چون روزی و عمر بیش و کم نتوان کرد |
|
خود را به غم و غصه دژم نتوان کرد
|
تصویر(6): کاشی، روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر، نسخۀ دانشگاه استانبول به شمارۀ 766ف، ص 78
اما این رباعی در منابع متقدم ازجمله نزهةالمجالسِ شروانی (1375، ص. 672) و مونس‌الاحرار فی دقایق‌الاشعارِ جاجرمی (1350، ج. 2/1144) به نام خیام آمده است. علاوه‌بر اصل تقدم تاریخی که انتساب رباعی به خیام را صحیح‌تر می‌نماید، می‌توان به سال وفات عزالدین کاشی که آن را 735 نوشته‌اند (نک: همایی، 1394، ص. 13) و تاریخ تدوین نزهةالمجالس که اواسط سدۀ هفتم است (نک: ریاحی، 1375، ص. 63) استناد کرد؛ براین‌اساس، به ظن قوی می‌توان گفت که تدوین نزهةالمجالس در زمان طفولیت کاشی و شاید حتی پیش از تولد او صورت گرفته است؛ بنابراین، انتساب این رباعی به کاشی تقریباً ناممکن است.
همچنین در برگ 226 یک رباعی دیگر به نام محمود کاشی آمده است. رباعی این است:
|
دل گفـــت مــرا عـلم لدنی هوسـست |
|
تعلیمم کن گرت بدان دسترسست |
تصویر(7): کاشی، روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر، نسخۀ دانشگاه استانبول به شمارۀ 766ف، ص 226
این رباعی در نسخۀ خطی مجموعۀ فلسفی مراغه با خطی غیر از خط اصلی نسخه که ظاهراً بعداً به متن افزوده شده، به نام محمود [کاشی] مترجم عوارف آمده است (نک: پورجوادی، 1380، ص. 120). اگرچه رباعی مزبور بعدها وارد مجموعه رباعیات خیام شده و در نسخۀ بادلیان (865ق، ص. 9) به نام او آمده است، اما با استناد به دو منبع مجموعۀ فلسفی مراغه و روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر می‌توان با قاطعیت انتساب آن را به خیام مردود دانست. دیگر اینکه تذکرۀ ریاض‌العارفینِ هدایت (1344، ص.370) بر نقل روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر صحه می‌گذارد.
7-5. انتساب یک رباعی به اثیرالدین اخسیکتی
در برگ 356 نسخۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر یک رباعی به اثیر اخسیکتی منتسب شده است. رباعی این است:
|
بر ما رقم خطاپرستی همه هـست |
|
ناکامی و عشق و تنگ‌دستی همه هست |
تصویر(8): کاشی، روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر، نسخۀ دانشگاه استانبول به شمارۀ 766ف، ص 356
این رباعی در بخش رباعیات مولاناجلال‌‌الدین بلخی با اختلافاتی اندک آمده و به او منتسب شده است:
|
بر ما رقم خطاپرسـتی هـــمه هـست |
|
ناکامی و عشق وشور و مستی همه هست |
انتساب این رباعی به مولانا خطاست؛ چه اینکه مصراع چهارم رباعی مزبور، در متن نفثة‌المصدور زیدری نسوی (1396، ص. 7) آمده است و ازآن‌جایی که ازنظر تاریخی مولانا پس از نویسندۀ نفثة‌المصدور زندگی‌می‌کرده، این انتساب نادرست است. دیگر اینکه در نسخۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر در هیچ موضعی از مولانا شعری به میان نیامده است. باتوجهبه اینکه رباعی مد نظر در دیوان اثیر ذکر شده است، بنابراین در تنازعی که میان این دو شاعر بر سر این رباعی وجود دارد، انتساب روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر درست و منطقی به نظر می‌رسد.
سفینۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر از سفینه‌های ارزشمند سدۀ هشتم هجری است که در راستای انتساب اشعارِ شاعران پیش از سدۀ هشتم کمک فراوانی به تاریخ ادبیات ما می‌کند. البته نمی‌شود از چند انتساب خطای این سفینه هم گذشت. در این پژوهش چند انتساب مشکوک بررسی شد که نتیجۀ آن به این شرح است: 1. در انتساب قطعه‌ای سه بیتی با مطلعِ دوستی گفت صبر کن زیراک/ صبر کار تو خوب و زود کند، با قاطعیت می‌توان گفت که انتسابش به سعدی به غلط رخ داده است؛ 2. در بخشی از این سفینه غزلی با مطلعِ رفت آنکم بر تو آبی بود/ یا سلام مرا جوابی بود، به وطواط انتساب داده شده، که باتوجهبه اینکه در دیوان چاپی رشید آمده است، انتسابش درست به نظر می‌رسد. ضمن اینکه انتساب این غزل به سعدی که در بخش ملحقات غزلیات سعدی چاپ فروغی آمده، اشتباه است؛ 3. چند بیت از قصیده‌ای با مطلعِ منسوخ شد مروت و معدوم شد وفا/ وز هردو نام ماند چو سیمرغ و کیمیا، به نام سنایی آمده است. به نظر می‌رسد انتساب این قصیده به سنایی قابل اعتنا است. اگرچه مدرس رضوی ضمن ذکر این قصیده در دیوان سنایی بر آن است که از عبدالواسع جبلی است؛ 4. دو رباعی به نام عزالدین محمود کاشی منتسب شده که انتساب یکی از آنان درست و یکی نادرست است؛ 5. یک رباعی با نام اثیر اخسیکتی آمده که انتسابی درست است؛ 6. در تنازعی که بین رودکی و کمال در ارتباط با یک رباعی وجود دارد، انتساب رباعی به کمال منطقی‌تر است؛ 7. سه بیت در قالب مثنوی در ذم زنان به سعدی منتسب شده است. در انتساب این سه بیت به سعدی تردید جدی است.
)