توضیح چند اصطلاح در حوزۀ منسوجات در شعر شفروه اصفهانی و تکمیل و تصحیح فرهنگ‌های لغت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه پژوهش‌های زبانی و تحقیقات ادبی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، ایران

10.22108/rpll.2025.143065.2392

چکیده

تصحیح متون کهن ازسویی در تکمیل و تصحیح فرهنگ‌های لغت مؤثر است و ازسوی‌دیگر، توجه به برخی از عناصر تکرارشونده در این متون می‌تواند اساس تدوین فرهنگ‌های تخصصی باشد که یکی از نیازهای پژوهشگران است. یکی از این فرهنگ‌های تخصصی مورد نیاز، فرهنگ منسوجات است. در شعر شرف‌الدین شفروه اصفهانی، شاعر، نویسنده و واعظ قرن ششم هجری، اصطلاحاتی در حوزۀ منسوجات آمده است که تازگی‌هایی دارد و در فرهنگ‌های لغت فارسی دیده نمی‌شود. برخی از این اصطلاحات نیز شواهد کهنی را به مدخل‌های بی‌شاهد فرهنگ‌ها می‌افزاید. در این مقاله براساس نسخه‌های خطی دیوان شفروه، به تصحیح چند اصطلاح در شعر شفروه پرداخته و با توجه به عناصر درون‌متنی و منابع جنبی، این اصطلاحات توضیح داده شد. گذشته از اصطلاحات فارسی، برخی از این اصطلاحات از زبان عربی به شعر شفروه راه یافته‌ است که شماری از آنها بن‌مایه‌های قرآنی دارد و برخی دیگر، از زبان ترکی که شفروه دست‌کم با واژگان این زبان در روزگار خود برخورد کرده و با آنها آشنا بوده است. برخی نیز در گذر زمان، تلفظشان فراموش شده و تحریف‌ها و تصحیف‌هایی در آنها راه یافته است و حتی از معنای اصلی خود دور شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Explanation of Several Terms in the Field of Textiles in the Poetry of Shafarvah Isfahani and the Completion and Correction of Dictionaries

نویسنده [English]

  • Shohrat Marefat
The Language Research and Literary Studies Group, Academy of Persian Language and Literature, Tehran, Iran
چکیده [English]

The correction of old texts is, on the one hand, effective in completing and correcting dictionaries, and on the other hand, paying attention to some repetitive elements in these texts can be the basis for compiling specialized dictionaries, which is one of the needs of researchers. One of the specialized dictionaries needed is that of textiles. In the poems of Sharaf al-din Shafarvah Isfahani, the poet, composer, and preacher of the 6th century A.H., there are terms in the field of textiles that are new and not found in Persian dictionaries. Some of these terms also add ancient evidence to the entries of dictionaries that lack citations. In this study, based on the manuscripts of Diwan Shafarvah, we have corrected some terms in Shafarvah's poetry and explained these terms considering the intratextual elements and ancillary sources. Apart from the Persian terms, some of these terms have entered Shafarvah's poetry from the Arabic language, with some having Quranic roots, while others come from the Turkish language, a language with which Shafarvah was familiar during his time. Over time, some of these terms have lost their pronunciation and even drifted away from their original meanings, leading to distortions and corruption in them.
Keywords: Divan Sharaf al-din Shafarvah Isfahani, Dictionary, Textiles.
Introduction
One of the recurring elements in the poetry of Sharaf al-Din Shafarvah is the result of the poet’s attention to various types of textiles, which also introduces novelties in the realm of language and figures of speech. The high frequency of the fabrics used in Shafarvah’s poetry and his precision in employing them indicate the poet’s familiarity with these types. In this study, with an emphasis on the poetic innovations of Shafarvah, the different types of fabrics in the poetry of this 6th-century poet are discussed. These types are explained with the help of ancient auxiliary sources. Investigating these types also corrects the mistakes and errors that have found their way into other texts, including dictionaries. Additionally, it should be noted that some of the fabrics mentioned in Shafarvah’s poetry are not found in famous Persian dictionaries, and sometimes there is no evidence for them, or the evidence is not ancient.
In this study, we aim to answer the following three research questions:

What role do the terms related to textiles in Shafarvah’s Divan play in completing the entries and evidence in Persian dictionaries?
Do they have a role in refining the definitions in these dictionaries? Is this a reciprocal role?
Did Shafarvah know these textiles from his own lived experience, having seen them in Isfahan during the 6th century, or are these terms from other languages and cultures that made their way into his poetry?

Materials and Methods
In this study, with a critical approach and with reference to manuscript sources, corrections were made to terminology in the field of textiles, and a more precise definition of them was provided. The focus of this research was on the manuscript sources of Shafarvah’s poetry, and in addition, ancillary sources were also utilized to resolve difficulties.
Research Findings
Paying attention to recurring elements in ancient texts allows the editor to resolve some of the difficulties in the text based on internal information. The mutual relationship between these texts and dictionaries is also instrumental in correcting certain errors and oversights, assisting in the correction and completion of both the text and the dictionaries. In this study, based on the poetry of Shafarvah, several terms in the field of clothing were explained. Considering this evidence, new entries (Lashkari: This is a garment that apparently was worn in battle, a military uniform; Moshahhar: A garment that has been sewn with an edge for ornamentation, and this edge has a color contrasting with the fabric; and Najmi: A type of garment that has star-like and clearly shiny patterns) were added to the dictionaries, and evidence for undocumented entries (Patabe: A thick fabric in the form of a wide strip that men would wrap around their lower legs from the bottom to just below the knee, multiple times, to keep their legs warm and maintain agility in their movements; Mojaddad: It is a fabric that has diverse lines and colors, and it is an adjective for textiles like tents, cloaks, and rugs with diverse lines and colors; Matraḥ: carpet, Me‘zar / Mayzar: loincloth) was provided.
Errors in some definitions (Torkani: A type of women’s coat, ’Adni: A type of garment attributed to ’Adn) in the dictionaries were corrected, and the true author of some verses, which had been mistakenly attributed to another poet, was identified. Shafarvah borrowed some of these terms from religious sources and Arabic texts, which are linked to his profession. Several of these terms, given that they appear in the poetry of contemporaneous poets from his city, must belong to types that were well-known in Isfahan during that era, and Shafarvah would have been familiar with them.
Discussion of Results and Conclusions
Research into ancient texts, especially those predating the 7th century AH that have not been published, and focusing on those texts while paying attention to their central and recurring elements, provides a means for the researcher to consider various elements. In the linguistic domain, these elements add new words and compounds to dictionaries. Ancient evidence is found for entries. Errors and omissions in dictionaries and other texts are corrected. In addition to linguistic findings, these studies have many anthropological values. Paying attention to intertextual and intercultural relations in these elements enables the researcher to achieve numerous linguistic and cultural results and has many ancillary benefits. A divan like that of Sharaf al-din Shafarvah Isfahani, a poet and preacher who lived in the 6th century AH, is one such text.
Shafarvah’s Divan has not yet been published, and the theses compiled about him are not very reliable and have many errors and omissions, including poems by several poets attributed to Shafarvah’s Divan, blatant historical errors, or errors and omissions in terms of meter, grammar, and vocabulary that have distanced it from what the poet composed. Therefore, these sources are practically unreliable sources for research about this poet. Sharaf al-din Shafarvah, while being a preacher, also engaged in poetry. Vernacular elements influenced by Sharaf al-din’s profession have found their way into the text of his Divan, and we see a manifestation of this in the various textiles present in his Divan. Furthermore, Shafarvah’s underlying religious thought and his deep familiarity with religious and interpretive texts have caused some of his terms in the field of textiles to have a religious infrastructure. The poet also knew some of these textiles through intercultural relations. On the other hand, Shafarvah’s relationships with the notables of Isfahan, Azarbaijan, and even beyond that, Damascus and the Levant, have introduced other elements in this field into the language and poetry of this poet. In this study, based on five copies of manuscript sources of Shufruwah’s Divan, the author has addressed the recognition and definition of some of these terms in the field of textiles.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Divan Sharaf al-din Shafarvah Isfahani
  • Dictionary
  • Textiles

اصل مقاله

. مقدمه

شرف‌الدین شفروه اصفهانی، شاعر و واعظ قرن ششم هجری است. وی در عین شاعری، به وعظ نیز می‌پرداخته است. شفروه ذولسانَیْن بوده و سخنان واعظانۀ خود را در کتابی با عنوان اطباق‌الذهب فی المواعظ و الخطب گرد آورده است؛1 گذشته از این کتاب، دیوان شعری دارد که ارزش‌های زبانی و ادبی بسیاری دارد و علاوه‌بر آن، اطلاعات تاریخی، جغرافیایی، جامعه‌شناسی و نیز مردم‌شناسی درخور توجهی در آن است که در شناخت اصفهان آن عصر، سودمند است.2

یکی از عناصر تکرارشونده در شعر شرف‌الدین شفروه، نتیجۀ توجه شاعر به انواع منسوجات است که تازگی‌هایی در حوزۀ زبان و صورِ خیال نیز دارد. شمار فراوان انواع منسوجات در شعر شفروه و توصیف‌های دقیق وی از این انواع، نشان از آن دارد که شفروه با انواع منسوجات آشنا بوده است. شاعر در مدح یکی از ممدوحان خجندی خود، یعنی صدرالدین محمد بن عبداللطیف ثابت خجندی که دچار بیماری شده، چنین گفته است، چنین می‌گوید:

ششتری پوش و لشکر[ی] برکش
جامۀ پنبه نیست لایق تو
حلّۀ عافیت لباس تو بس
خم و اضلاع پیچ دستارت
همچو آتش که زار می‌سوزد

 

وان و این را به هم بدل فرمای...
چه گنه کرد رومی و دیبای...
از بریشم تو را چه ساز و نوای...
نردبان‌پایه‌های بام سرای...
باز برپوش اطلس و خارای
                               (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 62)

نیز گاه در توصیف عناصر طبیعی از انواع منسوجات استفاده کرده است:

در رخت کشید بید سنجاب کبود

 

چون گربه که پوستین موشان دارد
                                (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 182)

 

یا:

فاخته خرقۀ تحت‌الحنک از3 سر بکشید

 

با پلاس سیه زاغ به بستان آمد
                                 (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 27)

 

و گاه به ویژگی‌های برخی از این منسوجات در شعرش اشاره می‌کند:

او زیر شب چتر به مه ماند و باز

 

دشمنان از سبکی و خنکی کتان‌اند
                               (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 104)

 

برخی از منسوجاتی که در شعر شفروه آمده است، در فرهنگ‌های لغت مشهور فارسی نیست و گاه شاهدی ندارد یا شاهد آن کهن نیست. در این مقاله با تأکید بر این تازگی‌ها انواع منسوجات در شعر این شاعر قرن ششم هجری بررسی و با کمک منابع جنبی کهن توضیح داده شد.

 

 

فهرستی از انواع منسوجات در دیوان شفروه و فراوانی آنها:

نام منسوج

شمار تکرار در دیوان

نام منسوج

شمار تکرار در دیوان

ابره

2

سربند

1

ابریشم / بریشم

2

سنجاب

4

ادیم

3

سندس

2

اطلس و انواع آن (سبز، سرخ، کحلی)

12

شادروان

3

ایازی

4

شب‌پوش

2

بازافکن

1

ششتر / ششتری

4

براتی

4

شَعر

1

برقع

2

شقّه

2

برگستوان

2

صدره

1

پاتابه

1

طیلسان

9

پرنیان

4

عَدن / عَدنی

2

پشم

2

فرجی

1

پشمینه

2

فرش و انواع آن

(پیروزه، حریر، دیبا)

4

پلاس

3

فوطه

1

پنبه

6

قاقم

1

پود و تار

1

قبا / قبای

19

پوستین

3

قرطه

4

پوستین موشان

3

قصب

7

تار ریسمان

1

قندز

1

تار قصب

3

کتان

6

ترکانی

1

کرباس

1

توزی

1

کرته

1

ثیاب

2

کسوت

11

ثیاب در معنی ازار

1

کفن

14

جامه

19

کلّه

7

جامه‌خواب

1

کمسان

1

جُبّه

2

کیسۀ حریر

1

جل

1

گلیم

5

جوشن

8

لاد

2

چادر

4

لباس سرخ یا لعل

2

حریر

4

لباس ماتم

1

حلّه

7

لباس مار

1

خارای

1

لحاف

6

خرقه

8

لشکری

1

خرقۀ تحت‌الحنک

1

مجدد

1

خفتان

3

مشهّر

1

خلعت و انواع آن

(اطلس سبز، دوخته، سنجاب)

9

مطرح

1

دراعه

1

معجر

3

درع

5

ملمّع

2

دستار

8

موزه

1

دلق

9

میزر

1

دیبا / دیبای

3

نازبالش

1

ردا / ردای

5

نجمی

1

رشتۀ لیف

1

نسیج

1

رومی

1

نمد

1

زبرپوش

1

نمد ترکمانی

1

زربفت

2

نیفه

1

زره

4

وطا

1

زیرپوش

2

یلک

1

سرآغوش

1

 

 

 

1-1. پرسش‌ها و فرضیه‌ها

در این مقاله، در پی پاسخ به چند پرسش هستیم:

  • اصطلاحات حوزۀ منسوجات در دیوان شفروه چه نقشی در تکمیل مدخل‌ها، شواهد فرهنگ‌های فارسی و تصحیح تعاریف آنها دارد؟ و آیا این نقش متقابل است؟
  • آیا شفروه این منسوجات را از تجربۀ زیستۀ خود می‌شناخته و در اصفهان و در قرن ششم آنها را دیده است یا اصطلاحاتی است که از زبان و فرهنگی دیگر به زبان و شعر وی راه یافته ‌است؟

 

2-1. پیشینۀ پژوهش

دیوان شفروه تاکنون چاپ نشده و نگارنده در حال تصحیح این دیوان است. دو پایان‌نامۀ ارشد و دو رسالۀ دکتری با موضوع تصحیح دیوان شفروه انجام شده است که هریک به‌دلیل خطاها و سهوهای فراوانی که دارند، گزارش منقّحی را از شعر شفروه به دست نمی‌دهد:

  1. مطالعه در احوال و آثار شرف‌الدین شفروه اصفهانی و تصحیح دیوانش؛ رسالۀ دکتری، دانشگاه تهران؛ مرتضی جعفری؛ 1347.
  2. تصحیح نسخۀ منتخب اشعار شرف‌الدین شفروه محفوظ در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا؛ پایان‎نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی (واحد نجف‌آباد)؛ کیومرث نکوئی؛ استادان راهنما: جمشید مظاهری / مسیح بهرامیان، استاد مشاور: محمد فشارکی؛ 1374.
  3. تصحیح بخشی از دیوان شرف‌الدین شفروه اصفهانی؛ پایان‎نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، عصمت اسماعیلی؛ استاد راهنما: امیربانو کریمی فیروزکوهی؛ 1374.
  4. تصحیح انتقادی دیوان شرف‌الدین شفروۀ اصفهانی براساس تمام نسخه‌های موجود و تحقیق در زندگی، آثار و سبک شاعر؛ رسالۀ دکتری، دانشگاه تهران؛ عصمت اسماعیلی؛ استاد راهنما: امیربانو کریمی فیروزکوهی، استادان مشاور: عزیزاللّه جوینی / برات زنجانی، 1380.

همچنین، در مقاله‌ای با عنوان «دو اصطلاح حوزۀ البسه از دیوان شرف‌الدین شفروۀ اصفهانی»، به بررسی و توضیح دو اصطلاح «ایازی» و «براتی» در دیوان شفروه پرداخته شده است (نک: معرفت، 1401، ص. 143-160).

 

  1. تازگی‌های زبانی ـ اصطلاحی شعر شفروه در حوزۀ منسوجات

پاتابِه: این کلمه را با صورت‌های مختلفی در متون آورده‌اند؛ ازجمله پایتابه، پاتاوه، پاتوه و... . «پاتابه»، «پارچه‌ای کلفت به‌صورت نواری پهن که مردان چندین دور از پایین تا زیر زانو، برای گرم نگه داشتن پا و چالاکی در رفتار به ساق پا می‌پیچیده‌اند» (کسایی، 1375، ص. 135). «پاتابه» در لغت‌نامه شاهدی ندارد. این کلمه در شعر شرف‌الدین شفروه آمده است:

دیجور بلا جهان گرفت، ای شمع

 

پاتابه بخواه و موزه در پا کن
                                (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 49)

 

«پاتابه خواستن و موزه در پا کردن» کنایه است از آمادۀ رفتن شدن.

پوستین موشان: در یکی از نسخه‌های خطی شعر شفروه، دو بیت رباعی به نام این شاعر آمده است که بیت دوم آن چنین است:

در رخت کشید بید سنجاب کبود

 

چون گربه که پوستین موشان دارد
                                (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 182)

 

دیگران نیز تصویر سنجاب پوشیدن بید را آورده‌اند:

گل ز گرما می‌بیندازد بغلتاق حریر

 

مشک‌بید سرددم سنجاب می‌پوشد چرا
                (جمال‌الدّین اصفهانی، 1320، ص. 9)

 

یا:

پوشیده بیدمشک ز سنجاب پوستین

 

یعنی که پر ز برفِ شکوفه است شاخسار
                        (مجد همگر، 1375، ص. 498)

 

از پوست جانورانی مثل آس، دله، روباه، سگ آبی، سمور، سنجاب، فنک، قاقم و... پوستین فراهم می‌آورده‌اند. یکی از انواع پوستین را از پوست «موش‌خرما» تهیه می‌کرده‌اند. «موش‌خرما» جانوری است از راستۀ جوندگان که از پوستش برای فراهم آوردن لباس بهره می‌جسته‌اند. برخی موش‌خرما را همان قاقم دانسته‌اند: «قاقم (= موش‌خرما = Squirrel) به سنجاب نزدیک است» (جرجانی، 1369، ص. 20). در بیت شفروه ظاهراً منظور همین جانور است و رنگ پوست این جانور سیاه بوده است. «سمور سیه نوعی از پوستین سیاه است که نفیس‌ترین پوستین‌ها است و سمور و قاقم و قندز و سنجاب و امثال آن، همه نام موشان و روبهان است که اکنون نام پوستین آنها شده» (گلوی، بی‌تا، ص. 93).

«گربه» در مصراع دوم بیت شفروه، تداعی‌کنندۀ «گربه‌بید» نیز هست که همان بیدمشک یا نوعی از بیدمشک است4 (نک: لغت‌نامه، ذیل «گربه‌بید»).

تُرکانی: لغت‌نامه در تعریف «ترکانی» آورده است: «پاپوشی (؟) از جنس فَرَجی که زنان ترک می‌پوشند». در تعریف لغت‌نامه تناقضی است و آن اینکه چگونه پاپوش، از جنس فرجی (نوعی قبا) می‌تواند باشد؟ ظاهراً در برخی از فرهنگ‌ها، «بالاپوش» را به‌خطا «پاپوش» آورده‌اند؛ حال آنکه در فرهنگ‌های دیگری در تعریف «تُرکانی» آمده است: «بالاپوشی از جنس فرجی که زنان ترک پوشند» (برهان، 1342، ص. 487؛ 488؛ ابراهیم بن نور، 1806ق، ص. 316؛ Vullers, 1855, p. 437) که همین نیز صحیح است.

بیت شفروه که تنها شاهد فرهنگ‌ها برای این کلمه است، مؤید «تُرکانی» در معنای بالاپوش زنان ترک است:

تَرکان به موافقت برآمد

 

تُرکانی و پیرهن ببخشید
                               (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 83)

از بیت شفروه برمی‌آید:

- تُرکانی را زنانِ بزرگِ ترک‌نژاد چون تَرکان خاتون می‌پوشیده‌اند.

- این جامه ازجمله جامه‌هایی بوده است که به‌هنگام شادی به کسی می‌بخشیده‌اند.

دارالجُلُود: شفروه در بیتی از قصیدۀ تحمیدیه‌اش آورده است با این صورت:

عاملِ دارالجلود نام نهاده

 

از همه سیارگان سهیل یمان را
                                 (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 6)

 

«دارالجلود» مرکّب از «دار: خانه» + «جُلُود: جِ جِلد: پوست»؛ دباغ‎خانه، جایی‌ که در آنجا پوست‌ها را می‌پیرایند. کمال اسماعیل، شاعر همشهری و هم‌روزگار با شفروه، در قطعه‌ای تقاضایی، در توصیف اسب خود گفته است:

گر به دار الجلود برگذرد

 

بگریزد ز گند او دباغ
            (کمال‌الدین اسمعیل، 1348، ص. 468)

 

دستارِ عیسوی: شفروه در یکی از ابیات قصیده‌های کوتاه واعظانۀ خود چنین می‌گوید:

دستار عیسوی به جو خر گرو مکن

 

یوسف ز بهر هژده درم در بها مدار
                              (نسخۀ «خ»، برگ 155)

 

منسوبات به عیسی(ع) در منابع چند چیز است: جیب عیسوی، خر عیسوی، خُم عیسوی، دَم / نطق / نَفَس عیسوی، دین عیسوی، ردای عیسوی5 و... . یکی دیگر از منسوبات به عیسی، «دستار» است و دستار به چیزی گرو نهادن، بارها در متون فارسی آمده است.

در نسخۀ «ص» (صفحۀ 237)، به‌جای «عیسوی»، «عَبقَری» (منسوب به عَبقَر) آمده است؛ «عَبقَر» نام دهی است که هر چیز خوب و نیکو را بدان‌جا نسبت کرده‌اند و به نوشتۀ اعراب، آنجا از مکان‌های جنیان است (الراغب الأصفهانی، 1999م، ص. 665). یکی از معانی «عَبقَری» را فرهنگ‌ها نوعی گستردنی فاخر و دیبانگارین آورده‌اند (نک: لغت‌نامه، ذیل همین مدخل). شواهدی که در لغت‌نامه برای «عَبقَری» آمده است، بر رنگ سبز این گستردنی تأکید دارد (الراغب الأصفهانی، 1999م، ص. 665). «عَبقَری» از کلمات قرآنی نیز هست: «مُتَّکِئِینَ عَلَى رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَ عَبْقَرِیٍّ حِسَانٍ» (الرحمن/76) و در آنجا نیز در معنی گستردنی آمده است. در تفاسیر آورده‌اند که عرب، هر مُوَشّی (= نگارین) را «عَبقَری» می‌نامد که منسوب به همان سرزمینی است که پیش از آن گذشت (البغوی الشافعی، 2000م، ص. 346).

«عَبقَری» هرچند خطای مسلّم نیست؛ اما در بیت مورد بحث از شفروه، براساس قراین درون‌متنی، «عیسوی» بر «عَبقَری» ترجیح دارد؛ چراکه ازسویی «خر» عیسی مشهور است و به قرینۀ آن «عیسوی» می‌تواند صحیح باشد و دیگر آنکه آمدن اسمی عَلَم در مصراع دوم، یعنی «یوسف» تأیید دیگری است بر صحت «عیسی» در بیت نخست.

 رشتۀ لیف: شفروه در تغزل قصیده‌ای که در توصیف کشتی چنین آورده است:

تنش ز تختۀ ساج و رگش ز رشتۀ لیف

 

نوان ز آب روان و دوان ز باد هوا
                              (نسخۀ «ک»، ص. 120)

 

منظور از «رگِ» کشتی، رسنی است ستبر که آن را از لیف (رشته‌ها و تارهای درخت خرما) یا برگ نخل می‌بافتند و کاربردهای مختلفی داشت؛ ازجمله اینکه به‌جای استفاده از میخ، تختۀ کشتی را با این الیاف می‌بستند و درزهای کشتی را نیز با آن می‌گرفتند: «از سیستان لیف‌های قوی آورده بودند، چنان‌که هر لیفی را اشتری برداشته بود و بدان لیف‌ها کشتی‌ها را نیز ببستند و تجویف‌های کشتی را به حشو بیاکندند» (گردیزی، 1315، ص. 64). این لیف را از درخت نارگیل نیز فراهم می‌کرده‌اند (افشار، 1340، ص. 555).

 زبرپوش: صفت فاعلی، مرکّب از «زبر» (بالا) + «پوش» (بن مضارع). تنها شاهد فرهنگ‌ها برای «زبرپوش» در معنی «لحاف و روانداز» این بیت شفروه است:

فلک گر چه زبرپوش وجود است

 

به چشمش سخت خلقان می‌نماید
                               (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 23)

از بیت شفروه برمی‌آید که «زبرپوش» نباید خُلقان (جِ خَلَق: کهنه و فرسوده) باشد.

شَعرِ نَجْمی: شفروه قصیده‌ای دارد با ردیف «آفتاب». در این قصیده بیتی آمده است با این صورت:

زیبد که از حیای عروسان فکر تو

 

سازد ز شعر نجمی شب معجر آفتاب
                                  (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 9)

«شَعر» نوعی جامۀ ابریشمین نازک است که گفته‌اند رنگ آن سیاه است (نک: لغت‌نامه، ذیل همین مدخل) و شاهد شِعری شفروه نیز این سیاهی را تأیید می‌کند. ظاهراً در بیت دیگر شفروه نیز به این سیاهیِ شَعر چنین اشاره شده است:

گرد کافور که بر کوکب روشن دیده است

 

 

تا بـبـیـنـنـد یـکـی شَـعـر تـنـک بـر بـدنـش
                               (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 134)

 

و اصل کافور و رنگ برخی از انواع آن سیاه است (عطرنامۀ علایی، 1347، ص. 261).

«نَجْمی» (نجم + پسوند «ی» نسبت، منسوب به نجم)، ظاهراً اشاره دارد به نوعی جامه که نقش‌های ستاره‌گون و گویا براق داشته است و «نَجْمی» در این معنی در فرهنگ‌ها نیامده است. کلمۀ مترادف با «نَجْمی»، یعنی «مُکَوکَب» (ستاره‌نشان) نیز به همین جامه اشاره دارد.

«معجر» در بیت شفروه در معنای روبند و نقاب است. «معجر» در این معنی در شعر دیگران نیز آمده است:

ستمکاران و جباران بپوشیدند از بیمت

 

 

همه سرها به چادرها، همه رخ‌ها به معجرها
                          (منوچهری، 1338، ص. 4)

 

عَدْن / عَدْنی: در یکی از قصیده‌های کوتاه شفروه بیتی آمده است با این صورت:

بـخـت بـرنـای تـو در پـیـراهـن عـدنـی مـلــک

سخت موزون است، یا رب، چشم بد زو دور دار                                       (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 83)

«پیراهن عَدْنی» نوعی جامه است منسوب به عَدْن و نیز «عَدْن» نام محله‌ای است در نیشابور که در آنجا بُردهایی می‌بافند که بر روی آن سکه‌ای می‌زنند که آن را «سکۀ عدنی کوبان»6 می‌نامند. در این محله که آن را کوی «عدنی کوبان»7 می‌نامند، افرادی با عنوان «عَدْنی» به کار کوبیدن و شستن این جامه‌ها می‌پرداخته‌اند (السمعانی، 1988م، ص. 165). این محله ظاهراً نام خود را از همین کاری که در آنجا می‌شده است، گرفته است. «عدنی» را در لغت‌نامه با تلفظ «عَدَنی» آورده‌اند که به نوشتۀ صاحب الأنساب، این تلفظ در این معنی خطاست و «عَدْنی» و «عَدَنی» منسوب به دو جای مختلف‌اند (القیسرانی، 1865م، ص. 107؛ نیز نک: لغت‌نامه، ذیل «عَدَنی»). ظاهراً مؤلفان لغت‌نامه، «عَدْن» نیشابور را با «عَدَن» یمن8 اشتباه کرده‌اند. در متون کهن از انواع منسوجات عدنی نام برده شده است و این نوع از انواع نیکوی منسوجات است: «قمیص جیّد هروی یشم الأرض، و قلنسوة جیّدة، و طیلسان مروزی و رداء عدنی»9 (ابن‌اثیر، 2003م، ص. 431). با توجه به «هروی» و «مروزی»، «عدنی» نیز باید منسوب به یکی از شهرهای ایران و از سرزمینی نزدیک به هرات و مرو باشد.

در اینجا دو نکته گفتنی است: یکی آنکه نیشابور یکی از مراکز صنعت بافندگی ایران در روزگار قدیم بوده است و دیگر آنکه بیت شفروه تأییدی است بر صحت تلفظ «عَدْن».

شفروه در جای دیگری گفته است:

پیرهن دولتش که جامۀ عدن است

 

ابرۀ این هفت‌پاره جبّۀ طاق است
                                (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 91)

 

لاد: «لاد» معانی مختلفی دارد. یکی از معانی آن، دیبای نازک و لطیف است که برخی گفته‌اند رنگ آن سرخ است. در شعر شفروه شواهدی برای این کلمه در این معنی آمده است. یکی در بیتی از یکی از غزل‌های وی با این صورت:

اینک اینک ز کاروان بهار

 

رزمۀ پرنیان و لاد آمد
                             (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 100)

 

مصراع دوم این بیت در نسخۀ «ﻫ‌» چنین است:

 

این بیت را برخی از فرهنگ‌ها به نام قطران تبریزی آورده‌اند، حال آنکه در بسیاری نسخ، «ﻫ‌» نام شفروه است و نیز بیت دیگری از همین غزل را منابع از آنِ شفروه دانسته‌اند:

دی ـ که پایش شکسته باد ـ برفت

 

گل ـ که عمرش دراز باد ـ آمد
                     (آذر بیگدلی، 1336، ص. 949)

 

شفروه در قصیده‌ای کوتاه نیز «لاد» را در همین معنی به کار برده است:

گل ز بیاع‌خانۀ جودت

 

رزمۀ لاد و پرنیان بسته
                             (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 135)

 

این قصیده را تنها در یکی از نسخه‌های در دسترس از شفروه یافتیم و «لاد» در این نسخه ناخوانا است:

 

و ما آن را با توجه به بیت پیشین از شفروه حل کردیم.

لباس مار: شفروه در توصیف رزم‌آوری ممدوح در یکی از قصایدش چنین آورده است:

ز جوشن چون لباس مار پوشد

 

ز نیزه شکل ثعبان می‌نماید
                                (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 23)

 

جاحظ در الحیوان، پوست مار را ازجملۀ نیکوترین پوست‌ها برای لباس برمی‌شمارد که سبک و نرم است و ترکیب شگرفی دارد (الجاحظ، 2003م، ص. 345).

لشکری: شفروه در بیتی، «لشکری» را در مقابل «ششتری» آورده است:

ششتری پوش و لشکر[ی] برکش

 

وان و این را به هم بدل فرمای
                                (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 62)

 

«ششتری» (منسوب به شوشتر) نوعی جامۀ بهایی است و شاعر «لشکری» را در مقابل آن آورده است. «لشکری» منسوب به لشکر است و در اینجا جامه‌ای (لباس نظامی) است که ظاهراً آن را در جنگ می‌پوشیده‌اند. «لشکری» در این معنی در فرهنگ‌های مشهور فارسی نیامده است؛ اما باز هم در متون فارسی شاهد دارد. در تاریخ سیستان «جامۀ لشکری» را در برابر «سلب علما و فقها و طاق [در اینجا ردا] و طیلسان» آورده‌اند: «امیر خلف را چون کارها مستقیم شد... جامۀ لشکری بر طاق نهاد و سلب علما و فقها پوشید و طاق و طیلسان» (تاریخ سیستان، 1366، ص. 342). نیز مسعود سعد سلمان گفته است:

 جوشن و برگستوان از خز بباید ساختن

 

کاینک آمد با لباس لشکری باد خزان
            (مسعود سعد سلمان، 1364، ص. 554)

مُجدد: شفروه در بیتی در مدح اتابک نصرةالدین محمد جهان پهلوان (از اتابکان ایلدگزی) آورده است:

ای بزرگی که بر قد قدرت

 

کسوت خواجگی مجدد شد
                                (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 34)

 

«مجدد» در این بیت، گذشته از معنای «نو شده»، به قرینۀ «کسوت»، معنای ایهامی دیگری نیز دارد و می‌دانیم که یکی از علاقه‌های شاعرانۀ شفروه، توجه به انواع ایهام است. در لغت‌نامه، ذیل «مجدد» آمده است: کساء مجدد: چادر یا گلیمی که خطوط مختلف دارد و در این معنی هیچ شاهدی برای آن در فرهنگ‌های مشهور فارسی نیامده است و «مجدد» در این معنی با کسوت ایهامِ تناسب دارد.

«مجدد» از ریشۀ «جُدَد» و ازنظر ساخت صرفی، اسم مفعول است و در معنای چیزی است که خطوط و رنگ‌های متنوعی دارد و صفتی است برای منسوجاتی مثلِ چادر، قبا، گلیم با خطوط و رنگ‌های متنوع (نک: الفراهیدی، 1410ق، ص. 10). «جُدَد» از همین ریشه و با همین معنی در قرآن آمده است: «أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُخْتَلِفًا أَلْوَانُهَا وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَحُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِیبُ سُودٌ» (فاطر/27) «نمی‌بینی که اللّه فروفرستاد از آسمان آبی تا بیرون آوردیم به آن آب، میوه‌ها، گوناگون رنگ‌های آن، و از کوه‌ها راه‌های پیداشده از روندگان، خط‌های سپید و خط‌های سرخ، گوناگون رنگ‌های آن، و کوه‌ها و سنگ‌های سخت سیاه» (میبدی، 1371، ص. 171).

مُشَهَّر: در یکی از ابیات شفروه در توصیف نابسامانی‌ها و پریشانی‌های شهر اصفهان در آن روزگار آمده است:

شایستی ار زمانه بدریدی از گریبان

 

تا دامن قیامت شش صدرۀ مشهّر10
                   (شمس حاجی، 1388، ص. 367)

 

در سفینۀ شمس حاجی، این بیت با این صورت آمده است که معنای روشنی ندارد. بیت در محاسن اصفهان نیز چنین است:

شایستی ار زمانه بدریدی از گریبان

 

تا دامن گریبان شش صدرۀ مششدر
             (م‍اف‍روخی اص‍ف‍هانی ، 1328، ص. 118)

 

که ضبط محاسن اصفهان نیز مبهم است. در نسخۀ «ﻫ‌» (برگ 44) ضبط بیت چنین است:

 

توجه به انواع منسوجاتی که در این بیت شفروه آمده است و شناخت آنها، در حل دشواری‌های بیت راه‌گشا است:

  • «صُدره» در معنای نیم‌تنه است.
  • «گریبان» و «دامن» نیز از اجزای جامه‌اند؛ اما در ضبط سفینۀ شمس حاجی، «دامن قیامت» بی‌معناست و در ضبط محاسن اصفهان و نسخۀ «ﻫ‌» «از دامن گریبان تا دامن گریبان دریدن» نیز معنایی ندارد. «قیامت» تحریف «قبایت» است و دیگران نیز «دامن قبا» را به کار برده‌اند:

پیراهن چرخ را گریبان شد

 

از مرتبه دامن قبای من
                           (وطواط، 1339، ص. 396)

 
  • و اما «مُشَّهَر» نیز که در محاسن اصفهان، به قرینۀ «شش» و ناشناخته بودن کلمه، به‌صورت «مُشَشدَر» (از اصطلاحات شطرنج و کنایه از درمانده و متحیّر) آمده است، از اصطلاحات منسوجات است.

«مُشَّهَر» اسم مفعول است از ریشۀ «شهر». جامه‌ای است که برای زینت، کناره‌ای بر آن دوخته باشند و این کناره، رنگی مخالف با رنگ پارچه داشته است (دوزی، 1980م، ص. 370، ذیل «مُشَهَّرة») و فرهنگ‌های مشهور فارسی، «مشهّر» را در این معنی ضبط نکرده‌اند،11 باوجود اینکه شواهد دیگری برای این کلمه در متون کهن فارسی آمده است:

از جود قبا داری پوشیده مشهّر

 

وز مجد بنا داری بر برده مشیّد
               (رودکی سمرقندی، 1376، ص. 132)

 

نیز: «هدهد که پیک حضرت بود، قباچۀ حریر مشهّر پوشیده» (وراوینی، 1389، ص. 712).

در هر دو شاهد اخیر، «مشهّر» با «قبا» آمده است که تأیید دیگری بر صحت بیت شفروه با این صورت:

شایستی ار زمانه بدریدی از گریبان

 

تا دامن قبایت شش صدرۀ مشهّر

مَطرَح: فرهنگ‌ها یکی از معانی «مطرح» را فرش آورده‌اند. این کلمه در این معنی در فرهنگ‌ها شاهدی ندارد. شفروه گفته است:

مطرح دربان خاصت سندس رو[ح]القدس

 

مقـود سگبـان تـو زنجیـر کلـب [روم] بـاد
                                  (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 36)

 

نیز:

سندس سبز فلک که طاق وجود است

 

مطرح لب صفّۀ سرای تو بادا
                               (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 78)

مُلَمَّع: اسم مفعول از ریشۀ «لمع». شفروه در بیتی از یکی از قصیده‌های کوتاهش آورده است:

به بارگاه جلالش کمینه‌شادروان

 

به از ملمّع کروبیان رضوان بود
                               (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 22)

 

از بیت شفروه چند نکته دربارۀ «ملمّع» برمی‌آید:

  • نوعی منسوج است.
  • به قرینۀ «کمینه‌شادروان» (شادروان: فرش) در مصراع نخست، «ملمّع» نیز فرش است.
  • بهایی است.

«ملمّع» در این معنی در شعر دیگران نیز آمده است:

از فضل تـو هامـون شـده چـون فـرش ملمّـع       وز صنع تو گردون شده چون سقف مقرنس

                                                                                         (قوامی رازی، 1334، ص. 164)

شفروه در بیتی دیگر از یکی از ترکیب‌بندهایش «ملمّع» را در معنی منسوجِ پرنقش‌ونگار آورده است:

پوشش خیمۀ غلامانت

 

زین ملمّع‌وِطاق12 خضرا باد
                                (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 71)

مَیزَر: برای «میزر» در فرهنگ‌ها معانی مختلفی آورده‌اند: دستار و عمامه، شلوار و ازار، دستمال، چادر. یکی از معانی «میزر»، «لُنگ» است که در بیتی از شفروه آمده است:

از شوق اوست ور نه ز گرمابۀ غروب

 

بیرون چرا شتابد بی میزر آفتاب؟
                                 (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 8)

«میزر» را فرهنگ‌ها در این معنی ضبط نکرده‌اند؛ اما ذیل «مئزر»، معنی لنگ را بی هیچ شاهدی آورده‌اند.

نمد ترکمانی: شفروه در شعری که در هجو مجیر بیلقانی (شاعر پارسی‌گوی قرن ششم هجری) سروده است، بیتی آورده است با این صورت:

آن اطلس سرخ در بر تو

 

همچون نمدی است ترکمانی
                               (نسخۀ «ﻫ»‌، برگ 86)

 

از این بیت برمی‌آید که نمد ترکمانی در تقابل با اطلس (نوعی پارچۀ ابریشمی) منسوجی است کم‌بها. دیگر آنکه با توجه به اشارۀ شاعر به سرخی اطلس که در تقابل با رنگ نمد ترکمانی است، رنگ این نمد نیکو نیست و به ‌احتمال قوی تیره است.

لغت‌نامه (ذیل «زَیغ») بیتی از معروفی به نقل از لغت فرس آورده است که تنها شاهد «نمد ترکمانی» است:

یکی زیغ13 دیدم فکنده در او

 

نمدپاره‌ای ترکمانی سیاه
                         (مدبری، 1370، ص. 144)

 

از این بیت برمی‌آید که رنگ نمد ترکمانی، سیاه بوده است. در هجوی از شاعر همشهری و هم‌عصر شفروه، بر همان وزن و قافیۀ هجویۀ شفروه آمده است:

بر سینه او ز دور گویی

 

بر خر نمدی است ترکمانی
           (کمال‌الدین اصفهانی، 1348، ص. 609)

 

با توجه به بیت کمال‌الدین، از نمد ترکمانی به‌عنوان جُل خر استفاده می‌کرده‌اند.

  1. نتیجه

توجه به عناصر تکرارشونده در متون کهن سبب می‌شود تا مصحّح بتواند برخی از دشواری‌های متن را براساس اطلاعات درون‌متنی حل کند؛ ازاین‌رو رابطۀ متقابل این متون با فرهنگ‌های لغت در تصحیح برخی خطاها و سهوها راه‌گشا است و به تصحیح و تکمیل متن و فرهنگ‌ها کمک می‌کند. در این مقاله براساس شعر شفروه به توضیح چند اصطلاح در حوزۀ البسه پرداختیم و با توجه به این شواهد، مداخلی تازه در این حوزه (لشکری، مشهّر، نجمی) به فرهنگ‌ها افزودیم، شواهدی نیز برای مداخل بی‌شاهد (پاتابه، مجدد، مطرح، میزر / مئزر) فرهنگ‌ها آورده و خطاهای برخی از تعریف‌ها (ترکانی، عدنی) در فرهنگ‌ها تصحیح شد و گویندۀ اصلی برخی از ابیات که به‌خطا به شاعری دیگر نسبت داده شده‌اند، شناسایی گردید. شفروه برخی از این اصطلاحات را از منابع دینی و متون عربی گرفته است و این امر در پیوند با شغل شفروه است. شماری از این اصطلاحات نیز با توجه به اینکه در شعر شاعران هم‌عصر و همشهری شفروه آمده است، باید از انواعی باشد که در اصفهان آن عصر شناخته‌شده بوده و شفروه با آنها آشنا بوده است.

پی‌نوشت‌ها

  1. سه نسخه از این ترجمه در دست است: یکی در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 7038، با تاریخ کتابت 728ق و دیگری در کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران، با شمارۀ 252ج، به تاریخ 1096ق (شفروه اصفهانی، 1391/بی‌تا، ص. 42؛ 43)؛ و نیز مجموعه‌ای موجود در کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، به شمارۀ 1238، بی‌تا (نک: بیگدلو / ملانظر، 1402، ص. 98).
  2. نشانی نسخه‌هایی که از آنها در این مقاله استفاده کردیم، چنین است:

- «ﻫ» [هند]: «دیوان شرف شفروه»، نسخۀ بایگانی ملی هند، از مجموعۀ رضا رامپوری (به شمارۀ ۳۲۰۴ ردیف ۵۶۰۵ م). تاریخ کتابت: 26 ذی‌القعدۀ 1027ق. میکروفیلمی از این نسخه با شمارۀ 1415 و عکسی با شماره‏های 2062 و 2063 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران موجود است. نسخۀ «ﻫ» جامع‌ترین نسخه‌ای است که از دیوان شفروه در دست است.

- «ص» [صفی]: «مجموعۀ شعرا»، متعلق به بقعۀ شیخ صفی، نگهداری در کتابخانۀ سالتیکوف شچدرین سن‌پطرزبورگ روسیه، به شمارۀ 322. تاریخ کتابت: میانۀ سال‌های 1052-1078ق.

- «ش» [شمس حاجی]: سفینۀ شمس حاجی تألیف 741ق. این سفینه با تصحیح میلاد عظیمی به چاپ رسیده است و ما از این چاپ استفاده کردیم. در صفحات 362 تا 372، 479 و 480 این کتاب، اشعاری از «شرف‌الدین شفروه الاصفهانی» آمده است.

- «خ» [خلاصة الأشعار]: «خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار» (مجلّد دوم از رکن اول)، تألیف 993ق و تاریخ کتابت 11ق، کاتب: ابن میرزا نظام شریف. نگهداری در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، به شمارۀ 7790.

- «ک» [کاشی]: «دیوان افصح الشعرا شرف‌الدین شفر[و]ه علیه‌الرحمه»، نگهداری در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، به شمارۀ 2589؛ تاریخ کتابت: دوشنبه 12 جمادی الثّانی 1015ق، کاتب: محمد صالح کاشی؛ 17 سطری، شکسته نستعلیق، غیر مجدول، الفبایی. این نسخه مجموعه‌ای است از شعر چند شاعر (رضی‌الدین نیشابوری، ظهیرالدین فاریابی و شفروه) که از صفحۀ 117 تا 156 شامل شعر شفروه است.

- «ب» [بریتانیا]: موجود در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا (به شمارۀ or.2846)، عکس این نسخه در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران (به شمارۀ 3176 و میکروفیلم 1501) موجود است. مورَّخ: عشر ثانی (دهۀ دوم) ربیع الأوّل 1019ق، کاتب: روحی رستمداری؛ و مهر محمد طالقانی در پایان دیوان آمده است. این نسخه مجموعه‏ای است شامل دیوان 4 شاعر: اثیر اومانی، ادیب صابر، رفیع‎الدّین لنبانی و شرف‎الدّین شفروه که از برگ 105 تا 157 آن شامل دیوان شفروه است.

  1. اصل در نسخۀ «هـ»: کز (!)؛ متن با توجه به معنی اصلاح گردید.
  2. نظام قاری گفته است:

که بس گربه‌بیدت اندر ازار

 

کنیم ار نگردد قبا آشکار
                     (نظام قاری، 1391، ص. 207)

 
  1. سیف فرغانی راست:

عاشق به عالم ننگرد در خویشتن هم ننگرد

 

اندر ردای عیسوی زنار نتوان یافتن
                    (سیف فرغانی، 1364، ص. 776)

 
  1. این محله در منابع عربی، ازجمله الأنساب، «عدنی کوبان» آمده است؛ شفیعی کدکنی در اسرارالتوحید، با توجه به ضبط نسخه‌ها، «عدنی کویان» آورده است (نک: محمد بن منور، 1376، ص. 429؛ نیز نک: ابوروح لطف‌اللّه بن ابی‌سعد، 1384، ص. 239). نیز در این باره، نک: زریاب خویی، 1332، ص. 288. برخی نیز آن را «عَدْنی لوبان» آورده‌اند (نک: قیسی دمشقی، 1993م، ص. 206).
  2. برتلس(Bertels) کوی عدنی کوبان را «کوی ماهوت‌بافان» گفته است (Bertels, 1959/1346, p. 52).
  3. صاحب لطائف المعارف، از نوعی بُرد رازی (منسوب به شهرری) نام می‌برد که موصوف به برد یمنی است و ازاین‌رو، آن را از عَدَنیّات دانسته است که به برد عَدَنی شباهت دارد (نک: الثعالبی، بی‌تا، ص. 111).
  4. در منابع عربی نیز گاه مؤلفان و مصححان «عَدْنی» را «عَدَنی» مشکول کرده‌اند که غریب است (نک: قیسی دمشقی، 1993، ص. 206).
  5. 1 چاپی: مششدر (!).
  6. در لغت‌نامه به نقل از ناظم الأطباء و منتهی الأرب آمده است: «مُشَهَّرة: حلّۀ مشهّرة، حلّۀ نگارین».
  7. 1 وِطاق: خیمه.
  8. 1 زیغ: فرش، گستردنی، حصیر و بوریا.

مراجع

قرآن کریم.
ابن‌اثیر، مجدالدین ابوالسعادات المبارک بن محمد (2003م). المختار من مناقب الأخیار (حقّقه و علّقه علیه مأمون الصاعرجی / عدنان عبد ربّه / محمد ادیب الجادر). مرکز زاید للتراث و التّاریخ.
ابوروح لطف‌الله بن ابی‌سعد، جمال‌الدین (1384). حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر. (مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی کدکنی). سخن.
افشار، ایرج (1340). سرندیب تاریخی و باستانی. یغما، (164)، 551-559.
https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/143670
آذر بیگدلی، لطفعلی بیک (1336). آتشکدۀ آذر (به کوشش حسن سادات ناصری). امیرکبیر.
برتلس، آ. ی (1346). ناصرخسرو و اسماعیلیان. (یحیی آرین‌پور، مترجم). بنیاد فرهنگ ایران. (اثر اصلی منتشر شده در 1959)
برهان، محمد حسین بن خلف تبریزی (1342). برهان قاطع (به اهتمام محمد معین). کتاب‌فروشی ابن‌سینا.
البغوی الشافعی، ابومحمد الحسین بن مسعود الفراء (2000م). تفسیر البَغَوی (عبدالرزاق المهدی، محقق). دار إحیاء التّراث العربی.
بیگدلو، میلاد، و حسین ملانظر (1402). بررسی انتقادی ترجمۀ کتاب اطباق‌الذهب به همراه معرفی و ارزیابی دست‌نوشتی کهن و نویافته از این ترجمه. کهن‌نامۀ ادب پارسی، 14(2)، 77-107.
https://doi.org/10.30465/cpl.2023.40754.3087
تاریخ سیستان (1366). (به تصحیح ملک‌الشعرا بهار). (ویراست دوم). پدیدۀ خاور.
الثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد اسمعیل (بی‌تا). لطائف المعارف. بی‌نا.
الجاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (2003م‌). الحیوان (وضع حواشیه: محمد باسل عیون السود). دار الکتب العلمیة.
جرجانی، اسماعیل (1369). خُفی علائی: خف علائی یا الخفیة العلائیة (به کوشش علی‌اکبر ولایتی، محمود نجم‌آبادی). اطلاعات.
جمال‌الدین اصفهانی، محمد بن عبدالرزاق (1320). دیوان (تصحیح: حسن وحید دستگردی). چاپخانۀ ارمغان.
دوزی، ر. پ. آ (1980م). تکملة المعاجم العربیة (نقله إلی العربیة و علّق علیه محمد سلیم النعیمی.) دار الرشید للنشر.
الراغب الأصفهانی، البوالقاسم الحسین بن محمد (1999م). محاضرات الأدباء و محاورات الشعراء و البلغاء (حقّقه و ضبط نصوصه و علّق حواشیه عمر الطباع). شرکة دار الأرقم بن أبی الأرقم.
رودکی سمرقندی (1376). دیوان. نگاه.
زریاب خویی، عباس (1332). معرفی و نقد اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید. فرهنگ ایران‌زمین، (1)، 287-290. http://noo.rs/1pKcM
السمعانی، ابوسعد عبدالکریم بن محمد بن منصور التمیمی (1988م). الأنساب (تقدیم و تعلیق عبدالله عمر البارودی). دار الجنان.
سیف فرغانی (1364). دیوان (تصحیح و مقدمه: ذبیح‌الله صفا). فردوسی.
ش‍ف‍روه‌، ش‍رف‌ال‍دی‍ن‌ (1391). اطباق‌الذهب فی المواعظ و الخطب (تحقیق و تصحیح: عبدالحمید ربیع‌نیا، ولی علی‌منش؛ ناشناس، مترجم). مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
شمس حاجی، محمد (1388). سفینۀ شمس حاجی (مقدمه، تصحیح و تحقیق: میلاد عظیمی). سخن.
عطرنامۀ علایی (1347). (به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه). فرهنگ ایران‌زمین، (15)، 254-276.
http://noo.rs/NIbA3
الفراهیدی، ابی‌عبدالرحمن الخلیل بن احمد (1410ق). کتاب العین (مهدی المخزومی، ابراهیم السامرائی، محقق). دار الهجره.
قوامی رازی، بدرالدین (1334). دیوان (تصحیح و اهتمام: میرجلال‌الدین حسینی ارموی). چاپخانۀ سپهر.
القَیسرانی، ابوالفضل محمد بن طاهر (1865م). الأنساب المتّفقة. بریل.
قیسی دمشقی، ابن ناصرالدین شمس‌الدین محمد بن عبدالله (1993م). توضیح المشتبه: فی ضبط أسماء الرواة و أنسابهم و ألقابهم و کناهم (حقّقه و علّق علیه محمد نعیم العرقسوسی). مؤسسۀ الرسالة.
کسایی، نورالله (1375). خوراک و پوشاک در آسیای مرکزی (سدۀ 2-8 هجری قمری = 8-16 میلادی). فرهنگ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، (19)، 103-144. http://noo.rs/8U6dD
کمال‌الدین اصفهانی، ابوالفضل (1348). دیوان (به اهتمام حسین بحرالعلومی). کتاب‌فروشی دهخدا.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن الضحاک بن محمود (1315). زین الاخبار (با مقدمۀ محمد قزوینی). کتابخانۀ ادب.
گلوی، مولوی محمد (بی‌تا). شرح سکندرنامه. منشی نول کشور.
م‍اف‍روخی‌ اص‍ف‍ه‍انی‌، م‍ف‍ض‍ل‌ ب‍ن‌ س‍ع‍د (1328). ترجمۀ محاسن اصفهان (ح‍سین‌ ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د ب‍ن ‌ابی‌ال‍رض‍ا آوی‌، مترجم؛ به اهتمام عباس اقبال). شرکت سهامی چاپ.
مجد همگر. (1375). دی‍وان‌ م‍ج‍د ه‍م‍گ‍ر (به تصحیح و تحقیق احمد کرمی) ما.
محمد بن منور میهنی (1376). اسرار التوحید (مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی کدکنی). آگه.
محمد، ابراهیم بن نور (1806م). شمس‌اللغات (به استصلاح: جوزف بریتو جنیر). چاپخانۀ هندوستانی.
مدبری، محمود (1370). ش‍رح‌ اح‍وال‌ و اش‍ع‍ار ش‍اع‍ران‌ بی‌دیوان‌ در ق‍رن‍ه‍ای‌ ۳، ۴، ۵ ه‍ج‍ری‌ ق‍م‍ری‌. پانوس.
مسعود سعد سلمان (1364). دیوان (به اهتمام و تصحیح مهدی نوریان). کمال.
معرفت، شهرت (۱۴۰۱). دو اصطلاح حوزۀ البسه از دیوان شرف‌الدین شفروۀ اصفهانی». در علی‌اکبر احمدی دارانی و گلپر نصری (گردآورندگان)، نامۀ سروشیار: یادنامۀ استاد جمشید مظاهری (ج.1، صص 143-160). انتشارات  ادبیات.
منوچهری، احمد بن قوس (1338). دیوان منوچهری دامغانی (به کوشش محمد دبیرسیاقی). زوار.
میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1371). کشف الأسرار و عدة الأبرار (معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری؛ به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت). امیرکبیر.
نظام قاری، محمود بن امیر احمد (1391). کلیات نظام قاری (تحقیق و تصحیح: رحیم طاهر). مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی / سفیر اردهال.
وراوینی، سعدالدین (1389). مرزبان‌نامه (به کوشش خلیل خطیب رهبر). صفی علیشاه.
وطواط، رشیدالدین (1339). دیوان (مقدمه و مقابله و تصحیح: سعید نفیسی). کتابخانۀ بارانی.
 
Reference
The Holy Quran.
Abou Rouh Loṭf-Allah bin Abi Sa’d, J. (2005). The States and Sayings of Abu Sa’id Abo al-Khair (M. R. Shafi’i Kdkani, Ed.). Sokhan. [In Persian].
Afshar, I. (1961). Serendip, historical and ancient. Yaghma, (164), 551-559. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/143670 [In Persian].
Al-Baqawi Al-Shāfi’i, A. (2000). Tafsir al-Baqawi (A. al-Mahdi, Ed.). Dar Ihyaa al-Turath al-Arabi. [In Arabic].
Al-Farahidi, al-Khalil ibn Ahmad ibn. (1990). Kitab al-’Ayn, (M. al-Makhzoumi, & I. al-amaraei, Eds. ؛2nd Ed.). Dar al-Hijra Institute. [In Arabic].
Al-Jahiẓ, A. U. B. (2003). al-Hayawan (M. B. Ayoun, Ed.]. Dar al-Kotob Elmie. [In Arabic].
Qaisarani, A. F. M. T. (1865). Al-Ansab al-Muttafiqa. Brill. al-Soud, Ed. Dar al-Kutub al-Ilmiyah. [In Arabic].
Al-Raghib al-Isfahani, A. Q. H. M. (1999). Moḥāẓarāt al-Odabā’ wa Moḥāwarat al-Shoara’ wa al-Bolagha’ (O. al-Tabba’, Ed.). al-Arqam bin Abi al-Arqam Company. [In Arabic].
Al-Thaʿālibī, M. A. M. I. (n.d). Lata’if al-Ma’arif. [In Arabic].
Al-Sam‘ani, S. A. K. M. M. T. (1988). Al-Ansab (A. ‘Omar al-Baroudi, Ed.). Dar al-Jinan. [In Arabic].
Atrnameh Alai (1968). M. T. Daneshpajo, (Ed.). Farhang Iran Zamin, (15), 254-276. http://noo.rs/NIbA3  [In Persian].
Azar Bigdeli, L. B. (1957). Atashkadeh Azar (H. Sadat Naseri, Ed.). Amirkabir. [In Persian].
Bertels, E. E. (1959). Nasir Khosraw and the Ismailis (Y. Arianpour, Trans.). Iranian Culture Foundation. [In Persian].
Bigdeloo, M., & Mollanazar H. (2023). A Critical Analysis of the Translation of Aṭbāgh al-Dhahab With Introducing a Newly-discovered Old Translation of it and Comparing it With the Edited Text. Kohan-name Adab-e Farsi, 14(2), 77-107.  https://doi.org/10.30465/cpl.2023.40754.3087 [In Persian].
Borhan, M. (1963). Borhan-e qate) M. Moin, Ed.; 2nd Ed.). Ebne-Sina Bookstore. [In Persian].
Dozy, R. P. A. (1980). Supplément aux dictionnaires arabes (M. S. al-Nuaimi, Trans.). Dar Al-Rashid Publishing. [In Arabic].
Gardizi, A.  D. (1936). Zayn al-aḵbār, (M. Qazvini, Ed.). Adab Library. [In Persian].
Golavi, M. M. (n.d). Commentary on Skandarnameh. Munshi Naval Kishor. [In Persian].
Jamal al-Din Esfahani, M. A. (1941). Divan (H. Vahid Dastgardi, Ed.). Eram Printing House. [In Persian].
Jorjani, I. (1990). Khafi Alayee (Khuff Ala’i or Al-Khafaiah ’Alaeiyah) (A. A. Velayati, & M. Najm-Abadi, Eds.) Ettelaat Publications. [In Persian].
History of Sistan (2nd Ed.). (1987). Malek al-Sho‘ara Bahar, (Ed.). Padideh khavar. [In Persian].
Ibn-e Athir, M. M. (2003). Al-Mukhtār min Manāqib al-Akhyār (M. al-Sa’arji, A. Abd Rabbeh, & M. Adib al-Jader, Eds.). Center of Zayed for Heritage and History. [In Arabic].
Ibrahim Bin Noor, M. (1806). Shams al-Loghat (J. Brito Janir, Ed.). Hindustani Printing House. [In Persian].
Kamal al-Din Esfahani, A. (1969). Divan (H. Bahr al-’oloumi, Ed.). Dehkhoda Bookstore Publishing. [In Persian].
Kasaei, N. (1996). Food and Clothing in Central Asia (2nd to 8th Century AH = 8th to 16th Century A.D.), Farhang, Institute for Humanities and Cnultural Studies, (19), 103-144. http://noo.rs/8U6dD [In Persian].
Qaisi Dimashqi, I. N. D. Sh. D. M. A. (1993). Tawdih al-Moshtabah (fi Zabt Asma’ al-Rpwat wa Ansabihim wa Alqabihim wa Konahum) (M. Na’im al-’Arqsusi, Ed.). Al-Risala Institution. [In Arabic].
Qavami Razi, B. D. (1955). Divan (M. J. D. Hosseini Ormavi, Ed.). Sepehr Printing House. [In Arabic].
Mafarrukhi, M. (1949). Translation of maḥāsen Eṣfahān, (A. Eqbal, Ed.؛ H. Āwī, Trans.). Joint Stock Printing Company. [In Persian].
Marefat, Sh. (2022). Two terms from the field of clothing from the Divan of Sharaf al-din Shafarvah Isfahani. In A. A. Ahmadi-e Darani, & G. Nasri, (Eds.), Nameh Soroushyar: Memoriam of Professor Jamshid Mazaheri (vol. 1, pp. 143-160). Adabiyat Publications. [In Persian].
Majd Hamgar. (1996). Divan-e Majd Hamgar (A. Karami, Ed.). Ma. [In Persian].
Manochehri, A. G. (1959). Divan Manochehri Damghani (M. Dabirsiaghi, Ed.). Zawwar Bookstore Publishing. [In Persian].
Mas’ud Sa’ad Salman, (1985). Divan (M. Noorian, Ed.). Kamal. [In Persian].
Meybodi, A. F. R. (1993). Kashf al-Asrar va Oddat-al-Abrar (known as the Commentary of Khaje Abdullah Ansari) (A. Asghar Hekmat, Ed.). Amirkabir. [In Persian].
Modabberi, M. (1991). The Description of the Conditions and Poems of Poets without a Divan. Panos. [In Persian].
Mohammad bin Monavvar Mihini. (1997). Asrar al-Tawhid, (M. R. Shafi’i Kadkani, Ed.). Agah. [In Persian].
Nezam Qari, M. A. A. (2012). Kulliyyat-e-Nezam Qari (R. Taher, Ed.). Majlis Shura Documentation Center / Safar Ardahal. [In Persian].
Roudaki Samarqandi, (1997). Divan. Negah. [In Persian].
Seif Farghani, (1985). Divan (Z. Safa, Ed.). Ferdowsi. [In Persian].
Shafarvah Isfahānī, Sh. (2012). Atbaq al-Dhahab fi Al-Mawa’ez wa Al-Khuṭaban unknown translator (A. H. Rab’einia, & V. Ali Manesh, Ed.). Majles Publishing. [In Persian].
Shams Haji, M. (2009). Safina Shams Haji (M. Azimi, Ed.). Sokhan. [In Persian].
Varavini, S. (2010). Marzbannameh (Kh. Khatib Rahbar, Ed.). Safialishah. [In Persian].
Vullers, J. A. (1855). Lexicon persico-latinum. Impensis Adolphi Marci.
Watvat, R. (1960). Divan (S. Nafisi, Ed.). Barani Library. [In Persian].
Zaryab Khoyi, A. (1953). Introduction and Critique of ‘Asrar al-Tawhid fi Maqamat al-Sheikh Abu Sa’id. Farhang Iran Zamin, (1), 287-290. http://noo.rs/1pKcM [In Persian].

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار