تقابل جوانی با پیری بر اساس عنصر رنگ در تصاویر نظامی

مقدمه

رنگ عنصر زینت‌بخش جهان، مایة آرامش جهانیان است. اولین نگارگری که در نقش­های خود از این عنصر بهره گرفته، نقّاش عالم هستی خداست. رنگ، علامت و مشخّصة هر چیز و ممیز یک شیء از دیگر اشیا بوده و به کمک آن می­توان سره را از ناسره، پخته را از خام و خوب را از  بد تشخیص داد. در انتخاب میوة رسیده از نارس، به مدد رنگ می­توان بهترین و لذیذترین آن را برگزید؛ رنگ­ها رابطة مستقیمی با اعصاب انسان داشته و در اشتهای آدمی نیز تأثیرگذار هستند.

هر کدام از رنگ­ها دارای خصوصیات و ویژگی­هایی هستند؛ «جوهانز ایتن» JohannesItten)) در «کتاب رنگ» (The art of colour) گرمی و سردی را یکی از خصوصیات رنگ­ها برمی­شمرد. رنگ­های سرد آنهایی هستند که در انسان احساس سرما پدید می­آورند. این رنگ­ها عبارت است از آبی و سبز؛ امّا رنگ­های گرم برعکس رنگ­های یاد شده، گرما را القا می­نمایند، این رنگ­ها شامل قرمز، زرد و نارنجی می­باشند. رنگ­های سرد، حالت عقب­نشینی و دور شدن،­ و رنگ­های گرم­خاصیت نزدیک شدن دارند (ایتن، 1388: 126).

رنگ در هنرهایی چون نقّاشی و معماری مادة اصلی این هنرهاست. در ادبیات و شعر فارسی نیز مقولة رنگ جایگاهی ویژه­ دارد؛ شاعری مانند نقّاشی هنری است که با تصویر و خیال ارتباط دارد. شاعر به کمک ذخایر واژگانی بنابر قریحة سرشار خود، تابلوهایی خیالی و نگارین ترسیم کرده، در معرض دید خواننده قرار می­دهد. کار نقّاش بسی آسانتر از یک شاعر است؛ نقّاش در ترسیم صحنه­ای زیبا به کمک قلم و آبرنگ که هر دو را به شکل محسوس در کنار خود دارد، تصاویری خیالی خلق می­کند؛ امّا مشکل شاعر نداشتن آبرنگ است. او برای جبران این کمبود برای رنگ‌آمیزی تصاویر تخیلی خود، دست به دامان لغات و واژگان می­شود.  

«شاعر و نقّاش برای ارائة تصاویر خیال­انگیز ابزارهای مشترک به کار می­گیرند، مهم­ترین این ابزارها فرم و رنگ است». (شمیسا و کریمی، 1384: 104). شاعر با تشبیه زلف پرچین و خم یار فرم را در سخن خود نقش می­زند و با تشبیه لب  به  لعل  و رخسار یار به سمن، به رنگ­آمیزی تصاویر شعری مشغول می­شود. «معشوق ادب سنّتی معمولاً گل­چهره­ای سیم اندام است با موی مشکین، ابرو و مژگان و چشمان سیاه، لبان لعل و خط سبز و زنگاری. عاشق سنّتی نیز زردرویی نزار و خمیده قامت است که اشک خونین همواره به چهرة زرگونش جاری است و وجودش در سرخی خون غوطه می­خورد» (شمیسا و کریمی، 1384: 104). نظامی در بیشتر آثارش؛ بویژه در «هفت‏پیکر»، توانائی خاصّی در توصیف‏ تغزّلی و ترسیم تجسّمی عناصر طبیعت دارد. او علاقة وافری به‏ شرح گونه‏ها، رنگ­ها و تناسبات همه جانبة هر چیز بظاهر کم اهمیتی دارد که برای او از اهمیت و گیرائی خاصّی برخوردار است. «توصیف زیبای هفت گنبد، تلفیق کامل رنگ میان هر گنبد با جامه، قائل شدن رنگ برای هر روز هفته و برقرار کردن تناسب‏ رنگ میان هر گنبد که نمایندة یکی از اقلیم­های هفتگانه است با سیارة مربوط به آن، بیانگر این حقیقت است که‏ نظامی بیش از هر شاعری در ادب ما، در نزدیک کردن شعر و کلام به هنرهای تجسّمی توفیق یافته است» (احمدی ملکی، 1378: 24). حیوانات، طبیعت، درخت و هر برگ و رنگی، برای‏ نظامی، انبوهی از تمثیل­ها و تشبیه‏ها، استعاره‏ها و ایماهای‏ خاص به همراه دارد. او از خال­ها و تیره­روشنی­های «گور» خرامان و وحشی، آن‏گونه حرف می‏زند که گوئی خود آنها را با دقت نگاشته و آراسته است. گوری هموار پشت، با تیرگی­هائی قیرگون و روشنی­های شیری رنگ،که به جای بستن‏ زنّار به سبک ترسایان، آذینی از خط سیاه بر کمر و شانه‏ درکشیده و در جای و محّل برقع و روبند، بر روی دیدگان و پیشانی، برقعی از پرند و حریر گلناری زده است:

باید یادآور شد که نقّاشی نظامی همیشه آشکارا نیست؛ گاه به کارگیری رنگ­ها از طریق تداعی، گاه از طریق  ایهام و کنایه و سرانجام بیشتر از همه از طریق استعاره است (مباشری، 1386: 387). عناصر رنگین طبیعت سازندة مایه­های اصلی این رنگ­هاست. سنگ­ها و فلزّات آبدار و گران­بها (یاقوت، لعل، عقیق، زر، سیم، زمرّد...) گلها و گیاهان (ارغوان، بنفشه، خیری، یاسمن، لاله، نیلوفر، نرگس...) و عناصر رنگارنگ طبیعت در حکم آبرنگی است که شاعر به کمک آنها تابلوی پرروح خود را نقش می­زند.

در شعر نظامی شخصیت­های پیر و جوان از جنبه­های مختلف قابل تفکیک و جدایی­اند. جثّه و اندام هر کدام، سرعت عمل و عکس­العمل­ها، نحوة صحبت کردن­، ویژگی­های اخلاقی، رنگ مو و بدن همه و همه ممّیز این دو نسل از هم است. به عنوان مثال درتوصیف از شخصیت­های جوان، فامت بلند و اندام راست ایشان به سرو که در ادب فارسی نماد راست قامتی است، مانند می­شود و برعکس اندام شخصیت­های پیر به گونه­ای خمیده و کوژ معرفی شده که سر در حکم یک سایبان سایه بر پشت پای می­افکند:

از منظر نظامی دوران پرنشاط آدمی از لحظة زادن شروع و تا دوران چهل­سالگی ادامه می­یابد، در چهل سالگی عقل کامل شده؛ ولی از این دوره به بعد آدمی پله­های نزول و برگشت را در پیش می­گیرد:

1. رنگ­های مرتبط با جوانی

 در توصیفات شاعر گنجه جنس شخصیت­ها، اوصاف این شاعر را تحت تأثیر قرار می­دهد؛ آنچه در توصیف مرد جوان و چابک بازگو می­شود، چیزی متفاوت­تر از اوصاف دخترِ سیاه زلف است. در اوصاف مرد جوان سخن از بلندبالایی، دلیری، چابکی و قدرت بدنی اوست و کمتر ویژگی­های زیبایی­شناسی رخسار و اندام مطرح می­شود؛ امّا در توصیف دوشیزگان جوان، حرف از زیبایی رخسار و اندام، عشوه و ناز و دلبری آنهاست. زلف­های مشکین چون کمند، خال­های سیاه، چشمان نرگس شهلایی، رخسار سفید متمایل به سرخ، لب­های لعل و... پاره­ای از این اوصاف‌اند. از آن جهت که در توصیف از جنس مردها، معمولاً در خصوص ویژگی­های باطنی شخصیت­ها بحث می­شود و کمتر شاهد توصیفات زیبایی­شناسی در این جنس هستیم، با تکیه بر اوصاف دخترکان جوان و معشوقکان، جنبه­ی رنگ را در ظاهر شخصیت­های این جنس (اعم ازجوان یا پیر) از سر می­گیریم. 

ـ سیاه

ماکس لوشر در توصیف از رنگ سیاه ابراز می­دارد: «رنگ سیاه نمایانگر مرز مطلقی است که در فراسوی آن زندگی متوقّف می­شود. سیاه بیانگر پوچی و نابودی است. این رنگ نشانة ترک علاقه، تسلیم یا انصراف نهایی است» (لوشر، 1384: 97) اما این رنگ در شعر نظامی بدون آنکه صبغة پوچی یا نابودی داشته باشد، ارج و منزلتی خاص دارد. سیاهی رنگی است که هر سالخورده­ای حسرت از دست دادن آن را می­خورد.

از دیدگاه نظامی رنگ سیاه زدایندة غم­هاست. زنگیان سیاه سعادتمندترین انسان­هایی هستند که نام و نشانی از غصّه را نمی­توان در آنها پیدا کرد؛ چراکه غم و اندوه عَلَم خود را برای همیشه از هرچه سیاه و تیره باشد، برگردانده است. جوانان نیز مستثنی از این موهبت نیستند. زلف سیاه آنان ارزشمندترین یاورانی است که راه ورود غم را بر آنان می­بندد:

از آنجا که دامنة لغات مربوط به رنگ در زبان فارسی محدود و اندک است، شاعر گنجه بیشتر مواقع جهت فرار از تکرارگویی و نیز برای زینت­دهی و آرایش کلام، به صورت استعاری معنای این رنگ را در شعر طلب می­کند. در ادب فارسی گروهی از قبایل و قوم­ها بر اساس رنگ پوست (یا دلایلی غیر از آن) نماد رنگ­هایی قرار گرفته­اند. «هندو رمز سیاهی و ظلمت و کفر و زشتی و جسم؛ و ترک رمز سپیدی و سرخی و معنویت و زیبایی روح است» (شمیسا، 1377: ذیل ترک). زنگیان قومی هستند دیرمیر که در سخن سخنوران مصداق سیاهی و تیرگی قرار می­گیرند. «حبش یا حبشه ولایت زنگ یا زنگبار است که مردم آن (زنگی) سیاه­اند» (همان، ذیل حبش). در بیت ذیل منظور حکیم گنجه از حبش، نه قوم حبش؛ بل موهای سیاه جوانی است:

در فصل­های پایانی اسکندرنامه، حکیم گنجه نیم­نگاهی به گذر عمر و نزدیکی پیری دارد. وی در اثنای کلام به مانند طوطی یادی از هندوستان می­کند؛ اما او که حتّی از گنجه پا فراتر نگذاشته، چگونه ممکن است با دیدار از هندوستان، یاد آن در دلش نو شده باشد. منظور او از هندوستان، سرزمین جادوان و قوم هندو نیست. دل وی در دوران پیری یاد هندوستانِ جوانیی را می­کند که زلف­های سیاهش یادآور این سرزمین­اند:

نظامی در مقالت پانزدهم از مخزن­الاسرار سخن خود را به نکوهش رشکبران اختصاص داده و خود که در این ایام دوران میانسالی را سپری می­کرده، نسبت به حسادت شعرای کهنسال همعصر خویش واکنش نشان داده و آنان را مدعیانی بر­می­شمرد که در ایام سفیدمویی دعوی هندو بودن که منظورش همان جوانی است، می­کنند:

مشک، عنبر و غالیه ماده­های معطّری هستند که در اکثر موارد استعاره از موی یار قرار می­گیرند. شاعر به جای اینکه بگوید موی یار در سیاهی و روح­نوازی چون مشک است، زلف او را خود مشک می­داند و بدین گونه اغراق هنرمندانه را به ارمغان می­آورد. دود نیز به سبب سیاهی و تیرگی و به لحاظ شکل، همرنگ زلف جوان و استعاره از زلف سیاه است:

شب، وقت آسایش و دوران غفلت و بی­خبری است. آدمی سر در بالش نرم گذاشته، فارغ از وقایع و مصائب صبحگاه در عالم رویا چرخ می­زند. جوانی نیز حکم شب را دارد؛ صاحب این اکسیر (جوانی) در حالی که می­تواند در دامن آرام شب، اندوخته­های ارزشمندی از عالم روح را به دست آورد، غافلانه به خواب می­رود و آنگاه بیدار می­شود که سپیدة صبح پیری بر سرش دمیده است.¹

سیاهی و سفیدی شب و روز نیز از جنبة رنگ با ویژگی­های ظاهری جوان و پیر ارتباط دارد. ظلمت شب نمایانگر موی سیاه و سفیدی روز مبین روشنی و سپیدی رنگ موهاست. با ادای کلمه­ی شب، اولین نشانه­ای که ذهن خواننده را به معنای جوانی سوق  می­دهد، سیاهی رنگ آن است:

گل­ها، گیاهان، میوه­ها، سنگ­های قیمتی و... به اعتبار رنگ و شکل، ابزارهای توصیف در دست سخنوران است. نظامی بیشتر مواقع به جای استفاده از رنگ­ها، به کمک این ابزارهای رنگ­ساز، تصاویر شعری را در چشم خواننده تداعی کرده و به تصویر دلخواه رهنمون می­کند. بنفشه گلی است که در اوصاف این شاعر تداعی­بخش رنگ سیاه می‌باشد. «این گل به سبب سیاهی و پیچ و تاب استعاره از مو و زلف و ریش و خط است» (شمیسا، 1377: ذیل بنفشه). در بیت ذیل بنفشه به اعتبار رنگ سیاه استعاره از موهای سیاه خسروست:

ـ سفید

نقطة مقابل رنگ سیاه، سفیدی است. «در تحلیل رنگ سفید که اغلب با بی­رنگی مرادف است معصومیت غیر قابل لمس و تزکیه را می­توان یافت. رنگ سفید نماد صلح و آزادی بوده، به همین جهت رنگ پرچم صلح سفید است. البته سفید در برخی کشورها چون چین، لباس عزا و ماتم بوده و در قلمرو غزنویان و عباسیان نیز، همین معنا را داشته است. بنابراین سفید در مفهوم مثبت خود، نماد مرگ و وحشت و عناصر فوق طبیعی است». (نیکوبخت و قاسم­زاده، 1384: 216)

رخسار محبوب زیبارو مجموعة باصفایی متشکّل از تضادهاست، سیاهی در کنار سفیدی؛ زلف­های سیاه در مقابل رخسار سفید. نظامی در توصیف زیبایی­های بانوی همایون بخت، رخسار این حور بهشتی را در سفیدی همچون لشکر رومیانی می­داند که نماد سفیدی­اند، با این خصوصیت که سپاهی از زنگیان (موهای سیاه) آن را احاطه کرده­ است:

آفتاب و قمر نیز، به عنوان عناصر طبیعت، تداعی بخش رخسار روشن و سفید یارِ نوخط و نوجوان است:

امّا سفیدی تنها در رخسار محبوب خلاصه نمی­شود. تن او نیز مانند گوگرد سفید، غرق در سپیدی و آتش­افروز دل عاشقان است.²  شیرین، معشوقة زیبای خسرو، ضمن آنکه نامی شکرین و شیرین دارد، تنش نیز در سفیدی و لطافت گویی شیری است که با شکر آمیخته باشد. لطافت و نرمی  قاقم مانندِ بر و پشت، از دیگر مشخّصه­های تن عاج­مانند اوست:

ـ سرخ

این رنگ نمایندة آتش، قدرت، ایثار و عشق است. اعراب جاهلی «رنگ قرمز را دوست نمی­داشتند مثلاً سال قرمز (السنة الحمراء) به معنی خشکسال بود و مرگ سرخ (میتة حمراء) بدترین نوع مرگ بود. امّا هنگامی که زبان عربی به مناطق دیگر انتقال یافت، تصوّرات اهل زبان نیز از رنگ­ها دگرگون شد و رنگ سرخ که بدترین رنگ­ها بود، مظهر زیبایی و جمال گردید». (شفیعی کدکنی، 1386: 107) به گونه­ای که در ادبیات عرب و ایرانی، سرخی و لطافت رخسار محبوب جوان به گلی سرخ مانند  می­شود. گاه این همانندی فراتر از حد رفته و در قالب تشبیه تفضیل، بسی نیک‌ رنگ‌تر و لطیف­تر از گل فرض می­شود، به گونه­ای که گلاب با دیدن آن رخسار عرق شرم می­ریزد:

البته گل رخسار معشوقک جوان، سرخ یکدست نیست. در دل چهرة سرخ­فام او، چون گل لاله نقشی از سیاهی‌ست. چنین به نظر می­رسد که گونه­ها و لبان آتشین یار، گلبرگ­های لاله و خال و چشمان سیاه او نقش سیاه این گل باشد:

 2. رنگ­های مرتبط با پیری

در زبان فارسی گرچه دایرة واژگان ساده (نامرکب) در زمینة رنگ­ها چندان گسترده نیست، با استفاده از صفات (مانند تیره، روشن، سیر، آسمانی) و افزودن آن به اسم رنگ، یا ساختن صفت با افزودن حرف «ی» به آخر نام­های برخی چیزها (مانند گل، فیروزه، نارنج، نقره، بلوط، زغال، لاجورد، خاکستر) دایرة واژگان رنگ­ها توسعه یافته و انواع و درجات مختلفی از رنگ­ها را­در بر­گرفته است. (انوشه، 1381، 2/ 687). در شعر و ادب فارسی نیز شاعران برای رنگ‌آمیزی تصاویر شعری خود معمولاً از استعاره مدد می­گیرند. نظامی گنجه­ای سرآمد فنّ بیان و استعاره، بیش از دیگران از این ابزار جهت رنگ­آمیزی شعری استفاده می­کند؛ در این قسمت به رنگ و عناصر رنگ­ساز در توصیفات نظامی از پیری اشاره می­شود.

ـ سفید

از دیدگاه نظامی سفید رنگی است که به سوی عدم و فنا راه دارد و گواه این مدّعا سفیدی موی کهنسال است. تا زمانی که رنگ زلف­ سیاه و تیره است، جوان امیدوارانه و با هیجانی بی­مثال به زندگی خود ادامه­ می­دهد؛ امّا تغییر رنگ مو و روشنی آن، ریشة امیدواری را در دل او می خشکاند؛ چراکه موی سفید پیام آور اجل و انقطاع حیات است:

کافور نماد سفیدی است و «در اشعار شاعران، مشک به کافور بدل شدن و عنبر، کافور گشتن، کنایه از سپید شدن موی و فرا رسیدن روزگار پیری است» (انوشه، 1381: 2/ 255). شاعر گنجه با تداعی رنگ کافور، از پیری سخن می‌گوید که کلاه و موی سرش هر دو سفیدند:

البته موهای سفید نظامی نیز کافور را به یادش می­اندازد:

شهر طراز عنصر رنگ­ساز در شعر شعرا از جمله نظامی است. این شهر از آنِ قومی است که در ادب ایران زمین نماد سفیدی­اند و در بیت ذیل استعاره از موی سفید می­باشد:

شاعر گنجه در ارتباط با رنگ موی جوان و پیر تمثیلی زیبا و بدیع می­آفریند؛ همة ابرها باران­زا نیستند، در میان آن‌ها تنها ابرهای سیاهند که ارمغان­ده و پیام­آور بارش برف و بارانند. جوانی نیز چنین حکمی را دارد؛ سیاهی موی جوان مانند ابر سیاه، وعده ده ریزش برف پیری است:

سیماب (عنصر مایع سفید رنگ) و یاسمن(گل سفید) از دیگر عناصر رنگ­ساز در شعر نظامی است که با مقولة پیری ارتباط دارد. با بالا رفتن سن، رفته رفته یاسمن بر سبزه­زار سر دمیده و جایگزین بنفشه می­شود. با سیماب­گون شدن موها نیز، رغبت و هوس در دل جوان خاموش می­شود، طوری که نه تنها تمایل خود را نسبت به زیبارویان از دست می­دهد؛ بلکه حتی خود نیز از معشوقکان گریزان می­شود:

_ زرد

رنگ زرد در هنرها و شاخه­­های مختلف خیالی معانی متفاوتی دارد. این رنگ «در زمینه­های نقّاشی هنرمندان قدیم، سمبولی از ماوراء، دنیای شگفت­انگیز خورشید و نور و هالة نورانی قدّیسین آیت قداست آنها بود» (ایتن، 1384: 93)؛ امّا این رنگ در ادبیات ما، چندان وقع و ارزشی ندارد. «مفهوم منفی این رنگ که نشان از ضعف و بیماری است نشأت گرفته از بیماری به نام یرقان است که در گذشته منجر به مرگ هزاران نفر می­شد. رنگ زرد در شعر و نثر فارسی برای ترس، غم، خزان، بیماری، پیری، ناتوانی و دوران طولانی رنج عاشق به کار رفته است» (نیکوبخت و قاسم­زاده، 1384: 219). در شعر نظامی رنگ زرد در تقابل با سرخی قرار دارد؛ همچنان­که سیاهی در تضاد با سفیدی است. زردی چهره نشانة ضعف و پیری و سرخی رخسار گویای سلامتی و جوانی است. رنگ سرخ مقدّم بر زرد بوده، و سرانجامِ چهرة سرخ، زردی خزان و ضعف پیری می­باشد:

حکیم گنجه در بیشتر مواقع به واسطة ملازمات گل­ها، تصاویر مربوط به پیری و جوانی را رنگ­آمیزی می­کند. لاله، گل سرخ و ارغوان مایه­های رنگ سرخ و گل زرد و خیری مایه­های گل زرد را تشکیل می­دهند که در تقابل با یکدیگر قرار دارند:

ترکیبات زرد شدن گل لاله، سرخی انداختن گل سرخ، خیری شدن لالة خودروی و نظایر آن گویای ضعف و پیری است که با آمدن خزان پیری گل­های رنگین طراوتشان را از دست داده و زرد و پژمرده می­شوند. البته برای بازگرداندن سرخی رخسار و مقابله با خزان پیری هم راهکاری وجود دارد. تنها به وسیلة آب ارغوان­رنگ (می) است که می­توان رونقی تازه به رخسار بخشید.⁴ البته منظور نظامی از این می، نه می مادی؛ بلکه بادة سرمستی از معرفت الهی است:

3. فضیلت جوانی بر پیری با تمجید از رنگ سیاه

دورة جوانی، از زیباترین و باطراوت­ترین ایام زندگی انسان است. اگر عمر انسان و تمام لحظات زندگانی او را از ابتدا تا انتها به چهار فصل سال تشبیه کنیم، زیباترین فصل زندگی که بهار می­باشد، به دوران جوانی تعلّق می­گیرد. شاعر گنجه به شکل­ها و شیوه­های مختلف با یادکرد ویژگی­های جوانی، این برهه از زندگی را بر دورة پیری ترجیح می‌دهد. مطالعة ابیاتی که از زبان خود شاعر، نه دیگران درخصوص جوانی و پیری نقل می­شود، مصداق خوبی است برای­اثبات این مدّعا (فضیلت جوانی). ناگفته پیداست که شاعر گنجه، اندیشة خود را در بیشتر موارد، به شکل صریح و واضح بیان نمی­کند. زبان استعاری این شاعر او را وادار می­کند برای فرار از مکّرر گویی و نیز به جهت وسعت دامنة توصیفات، با توسّل به سخن کنایی و استعاری به شکلی ناپیدا و مضمر حرف دل خود را بزند. در ادامه به تحلیل و بررسی مواردی از این دو صورت بیانی می­پردازیم.

ـ سخن صریح

یکی از مضامین مهم در شعر شاعران؛ بویژه در شعر نظامی توجّه به مدح و تمجید از جوانی است. گرچه شاعر در اواخر دورة حیات با رسیدن به قلّة رفیع سخنوری می­توانست از خود و پیری خود تمجید کند، ولی نه از مطلق پیری و نه از دوران پیری خود، لب به مدح می­گشاید. او در ستایش جوانی به کمک الف مبالغه، روزهای جوانی را بهترین روزهای دوران زندگی می­داند:

جایی دیگر گوید:

نظامی در کراهیت و ناپسندی پیری ابیاتی ذکر کرده که  قابل توجه است. موی سفید منشاء حرمان و ناامیدی و مملو از صدها عیب و کاستی است. با گذر سن، مغزِ روشن و فعّال تحلیل رفته و نسیان و فراموشی جایگزین عقل مشحّذ و تیز می­شود:

ـ سخن مضمر

شاعر گنجه برای بازگویی اندیشه­های خود در خصوص جوانی و پیری و فضیلت جوانی بر پیری، بیشتر اوقات به ابزارهای پوشیدة کلام متوسّل می­شود. وی به کمک تمثیل با تمجید و تعریف از هر چیز تازه و نو و با تقبیح اشیاء کهنه، در ابیات مختلف، دوران جوانی را بر پیری فضیلت می­دهد. شاعر گنجه که در خلق مخزن­الاسرار، دوران میانسالی را طی می­کرده، در مذمّت حاسدان سفیدمو زبان به طعن می­گشاید. «شعرایی که در عصر جوانی نظامی پیر بوده­اند و از آنان شکایت می­کند، احتمال قوی می­رود که خاقانی و رشیدالدّین وطواط و ظهیر فاریابی و امثال آنان از اساتید باشند؛ زیرا شعرای حد وسط قابل طرفیت و مقابله با چنین استاد بزرگ نیستند» (وحید دستگردی، 1317: 570). وی جهت تمجید و تعریف از خود و نیز برای قدح و سرکوب حاسدان مسنّ، در قالب تمثیل­های متعدد چیزهای تر و تازه را بسی نیکوتر و زیباتر از کهنه می­داند. او خود را چون گلی تازه و نودمیده معرفی می­کند که با وجود عمر اندک، مایة آرامش اهل ذوق است و در مقابل، حاسدانش چونان خاری که سالیان متمادی رشد کرده باشد آسیب رسانی بیش به حساب نمی­آیند:

همچنین شاعر با تمجید از رنگ سیاه که گویای دوران جوانی است، به شکل پوشیده از این دوران یاد می­کند و از  اینکه آن را از دست داده، حسرت می­خورد. آنچه از فحوای کلام حکیم نام­آور گنجه در ذکر رنگ­های سفید و سـیاه ـ فارغ از منظومة هفت­پیکرـ برمی­آید، چربش و سنگینی ارج سیاهی بر سفیدی است. البته هدف شاعر از تمجید و تعریف این رنگ، برتری ذاتی این رنگ نیست؛ بلکه او با منزلت­بخشی بدین رنگ، به صورت پوشیـده از زیبایی­های جـوانی تـعریف وتمـجید می­کند. چنان­که بعد از ستایش رنگ سیاه، شاهد هستیم که سخن خود را به سمت  گذر عمر سوق می­دهد. اجسامی که با رنگ تیره و سیاه مشخّصند، نیک و ارزشمندند و برعکس اشیای روشن و سفید رنگ  دردسرآور و بی­ارزشند. این ارج و ارزشمندی را می­توان در محک و مو دنبال کرد. سنگ محک، به سبب تشخیص سره از ناسره، ارزشمندترین سنگی است که رنگ سیاه مختصِ آن است. زلف سیاه نیز در رنگ و رایحه مانند غالیه بوده و ارمغان ده طراوت به جوان است:

رنگ سیاه رنگی غم­زداست. دو قشر از انسان­ها در جهان، بی­غم و اندوه زندگی را به سر می­برند: جوانان و زنگیان. وجه تشابهی که این دو با یکدیگر دارند، برخورداری هر دو از رنگ سیاه است. جوانان به اعتبار رنگ مو و زنگیان به اعتبار رنگ چهره:

نتیجه­

نظامی با خلق و ابداع مضامین نو، تصاویر و تعابیر خاص و شیوة بیان کاملاً تصویری جریانی جدید در شعر عصر خویش به وجود می­آورد. وی با تحمّل رنج همه جا می­کوشد با بهره­گیری از صور خیال مخصوصاً استعاره سخن خود را به شکل­های خیالی بیاراید. توصیفات این شاعر از ویژگی­های زیبایی‌شناختی و ظاهری جوان و پیر با توجه به ارتباطش با مقولة رنگ از جایگاه ویژه­ای برخوردار است. رنگ­های سرخ و سیاه به سبب ارتباطشان با رخسار و رنگ مو که هر دو از ویژگی­های ظاهری جوان می­باشند با اوصاف جوانی منطبق­اند. در مقابل، رنگ زرد که با بیماری یرقان و ضعف و ناتوانمندی مرتبط است، دلالت بر پیری دارد. رنگ سفید نیز در هر دو نسل نمود دارد؛ به لحاظ شفافیت و سفیدی رخسار در جوان و به لحاظ سفیدی زلف در پیر. عناصر رنگ­ساز در توصیف از جوانی و پیری معمولاً برگرفته از طبیعت و مظاهر مختلف آن است. کافور، بنفشه، یاسمن، آفتاب، قمر، لاله، خیری نمونه­های این عناصرند که به لحاظ رنگ با جوان و پیر مرتبط‌اند. ضمن آن که ترکیبات زرد شدن گل لاله، سرخی انداختن گل سرخ، خیری شدن لالة خودروی و نظایر آن نیز که اشاره به ضعف پیری دارد، الهام گرفته از طبیعت و جلوه­های آن است. قبایل و قومیت‌های مختلف که بر اساس رنگ پوست (و یا غیر آن) در ادب فارسی از همدیگر قابل تمییزاند، در شعر نظامی به صورت استعاری ممیز دو نسل پیر و جوان قرار می­گیرد. هندوان، قوم حبش و زنگیان به سبب سیه­چردگی و ارتباطشان با رنگ سیاه استعاره از موی سیاه جوان بوده و رومیان و قوم طراز نماد سفیدی و زلف سپید پیر می­باشند. نظامی در تمجید از جوانی و ترجیح این دوران بر پیری، به شکل ناپیدا و مضمر به توصیف رنگ سیاه که از  جلوه­های جوانی است، می‌پردازد و سیاهی را رنگی می­داند که غم و انده را از دل برمی­کند. در جهان دو قشر از انسان­ها بی­غم و اندوه زندگی را به سر می­برند یکی زنگیان و دیگر جوانان. این دو قشر به سبب بهره­مندی از رنگ سیاه که رنگی غم­زداست در طول زندگی غم واندوه را تجربه نمی­کنند.

پی‌نوشتها

3. پیر گفت: چندین سال­خیره غم خورم که چون پیر شوم خوب­رویان مرا نخواهند اکنون که پیر شدم خود ایشان را نخواهم. (عنصرالمعالی، 1378: 56).