بررسی سلسله مراتب نیازهای مزلو در گلستان سعدی

مقدمه

آبراهام مزلو (Abraham Maslow)،بنیان­گذار و رهبر معنوی جنبش روانشناسی انسان‌گرا در نظر گرفته می­شود. او قویاً از رفتارگرایی و روان کاوی، به خصوص از رویکرد فروید به شخصیت انتقاد کرده است. مزلو اعتقاد داشت هنگامی که در بررسی بهترین نمونه­های انسان، یعنی خلاق ترین، سالم­ترین و پخته ترین افراد کوتاهی می­کنیم، ماهیت انسان را دست کم می­گیریم. او عقیده داشت زمانی که می­خواهید تعیین کنید انسان­ها با چه سرعتی می­توانند بدوند، دونده متوسط را در نظر نمی­گیرید بلکه سریع­ترین دونده­ای را که می­توانید بیابید بررسی می­کنید. تنها از این طریق می‌توانیم توان کامل انسان را تعیین کنیم (ولتز، 1379: 338). انسان‌گرایان، روان­شناسان رفتار­گرا را نیز که برای تمرکز انحصاری بر مشاهدۀ عینی رفتار آشکار، نیروهای هشیار و ناهشیار را نفی می­کردند، تنگ نظر می­دانستند. مزلو یکی از روان­شناسانی است که دربارة انگیزش به تفصیل بحث کرده است و رفتار آدمی را بر پایۀ نیازهای اساسی او استوار می‌داند (Maslow,1968:21). وی مانند بسیاری از روان شناسانی که در حوزة رشد کار کرده­اند، به مرحله ای بودن رشد شخصیت انسان اعتقاد دارد. او معتقد است که هر مرحله از پنج نیاز اساسی، زمینه­ای برای قرار گرفتن در سطح بالاتر از رشد است (موسسه پژوهشی کودکان دنیا، 1386: 160). گرچه ترتیب این نیازها بر اساس آزمایش های وی غالباً در عموم انسان ها مشترک است لکن عمومیت مطلق ندارد. وی در این رابطه می­گوید: «درست است که ظاهراً اکثر افرادی که با آن ها سر و کار داشته ایم این نیازهای اساسی را تقریباً به ترتیبی که اشاره شده است دارا هستند اما موارد استثنایی هم وجود دارد» (مزلو، 1369: 90).

از سویی دگر، سعدی را نیز معلم اخلاقِ عملی می­دانند. او در بوستان و گلستان خود به دنبال پی ریزی نظامی آرمانی بود اما هیچ­گاه به دنبال آن در رویاها و آرزوهای دور و دراز و دست نیافتنی نمی­گشت. او در گلستانش انتظارات عینی و عملی از مخاطبان دارد؛ انتظار برآوردن چهار نیاز اساسی از مردم و حکومت که خود نیز بستری برای خودشکوفایی جامعه است. او برای اقناع خاطر مخاطبان، با پیوند نتایج حاصل از نیازهای اساسی و فرانیازهای تجربی و ملموس در گلستان، بوستان را به عنوان صحیفۀ جامع خودشکوفایی در جامعه می­نویسد. جامعه­ای که گویی در چنگال بازماندگان مغول از نیازهای اساسی و فطری خود فاصله گرفته است. نگاه انسان‌گرایانۀ مزلو را در گلستان در یک بستۀ مستقل و تعریف شده نمی­توان یافت اما با دقت در مجموعۀ مشخص آرای او، می­توان نظام هماهنگی را از میان نیازهای مطرح یافت. حال باید دید آن احساسات و درون مایۀ محوری و انسانی حاکم بر تخیّل و تفکر سعدی کدام است. زیرا «حکمت سعدی که حاصل تامل شخصی او در اخلاق و تربیت است، در مواعظ و حکایات و تمثیلات او پراکنده است و بین اجزاء آن تسلسل منطقی تامی نیست اما با تامل در مجموعه اقوالش در این ابواب، می­توان یک نظام منسجم و به هم پیوسته حکمت علمی را از ترکیب و تنظیم اجزاء آن استخراج کرد» (زرین کوب، 1378: 25).

روش تحلیلی ما در این مقاله، صرف نظر از مدل مستقیم یا خطی (دشتی، 1364: 264) و مدل انعکاسی یا مبتنی بر وجهۀ توصیفی گلستان و انعکاس واقعیت های اجتماعی در آن (زرین کوب، 1374: 235- 234) به طور مستقل، استفاده از مدل انتقادی، مصلحانه و نظریه پردازانه سعدی است که می­توانیم این مدل را ترکیبی بنامیم. با در نظر داشتن جایگاه نظریه پردازانه سعدی و پذیرش گلستان به عنوان اثری دیدکتیک¹ و تعلیمی، به مقایسه تحلیلی آن با هرم نیازهای اساسی مزلو می­پردازیم. به این ترتیب در این مدل تحلیلی، سعدی را در جایگاه منتقد اجتماعی و نظریه پردازی خیراندیش می پذیریم که خود در رأس هرم خودشکوفایی ایستاده است و برای عموم مردم، نسخۀ فراگیر و عملی غلبه بر نیازهای اساسی و رسیدن به رشد و خودشکوفایی می­پیچد. در گام بعد، با تفکیک حکایات گلستان به بررسی آماری و مقدار اهمیت این نیازهای اساسی در آن ها می­پردازیم.

پیشینه

تا به حال نگاه غالب کتاب­ها و مقالات موجود دربارۀ گلستان در حوزۀ معنایی، این کتاب را بیشتر یک اثر بارز اخلاقی و اجتماعی دانسته است و به ندرت مقالاتی در حوزه مدیریتی یا روان­تحلیل­گری گلستان سراغ داریم. به­جز مقاله­ای تحت عنوان «بازخوانی زندگی مولوی با نظر به سلسله مراتب نیازهای مزلو»(بهره ور، 1388: 118-88). محققان دیدگاه مزلو را همیشه با پانزده ویژگی افراد خودشکوفا مطرح کرده­اند. در این­باره مقالاتی تحلیلی در حوزۀ زندگی مولانا و معانی مثنوی معنوی و دربارۀ تعدادی از این ویژگی ها به صورت موردی در آثار بزرگان نیز نگاشته­ شده­ است. مانند «بررسی نمودهای خودشکوفایی در مثنوی با روانشناسی انسانگرایانۀ آبراهام مزلو» (ظهیری ناو و همکاران 1387: 124-91) و «بررسی ادراک واقعیت و پذیرش خود و دیگران در غزلیات حافظ بر اساس نظریة خودشکوفایی مزلو» (باقری خلیلی و محرابی کالی، 1390: 18-1)؛ اما تا به امروز اثری علمی و مستقل با تأکید بر پنج نیاز اساسی شناخته شدۀ مزلو نه فقط در رابطه با گلستان بلکه در تمام آثار ادبی فارسی نمی­شناسیم. مقالۀ حاضر اولین مقاله­ای است که با توجه به واقع­گرایی در آثار سعدی و مزلو به بررسی نیازهای اساسی مزلو در گلستان سعدی از منظر روانشناسی انسان‌گرا می‌پردازد.

نیازهای اساسی مزلو

1. نیاز فیزیولوژیکی، بدنی یا زیستی: تعادل حیاتی و کمبودهای حقیقی در بدن، عمده­ترین این نیازهاست. این نیازها شامل نیاز به هوا، غذا، آب و استراحت و... می شود که مقدم بر سایر نیازهاست.

2. نیاز به ایمنی: یعنی احتیاج به دوری جستن از آنچه در آن احتمال خطری برود و یا ممکن است رنج­آور و محنت انگیز باشد. این نیاز بعد از نیاز فیزیولوژیک و مقدم بر نیازهای بعدی است.

3. نیاز به عشق و تعلق: در این مرحله، شخص بر­خلاف گذشته به شدت غیاب دوستان، معشوق، همسر یا فرزندان را احساس خواهد کرد و تشنۀ روابط عاطفی با مردم و داشتن جایگاهی در خانواده­اش خواهد شد.

4. نیاز به احترام و عزت نفس: شامل نیاز به کسب توفیق و تایید، احساس شایستگی، احساس کفایت و مهارت و به طور کلی مثمر ثمر بودن در جامعه می­شود. این نیازها نزد هر فرد به ایجاد تصور مثبتی از خودش در خود و دیگران منجر می­شود.

5. خودشکوفایی: با برطرف شدن نیازهای اساسی به طور جداگانه و متوالی، مرتبۀ ظهور نیاز خودشکوفایی فرا می‌رسد. یعنی فرد می­کوشد تا توانایی ها و استعدادهای خود را کشف کند و آرمان­هایش را تحقق بخشد. مزلو اعتقاد دارد این دسته از نیازها تنها در انسان­هایی که با گذار از چهار نیاز اساسی پیشین دارای شخصیتی سالم هستند یافت می­شود و تنها یک درصد مردم به آن دست می­یابند. او علتش را در آن می­داند که اکثر مردم، قدرت شناسایی توانایی‌های بالقوه خود را ندارند زیرا بیش از حد مطیع الگوهای قالبی فرهنگ خودند و لذا نیازهای فردی خویش را نادیده می­گیرند. همچنین او متذکّر می­شود نیازهای مربوط به امنیت، مردم را از خطر­کردن برحذر می­دارد و راه­های درگیر­شدن با تجربه­های تازه را بر ­آن ها می­بندند (سیف، 1390: 234).

سعدی و نیازهای اساسی انسان

موضوع انسان و الزامات حیاتی او در آثار سعدی- به خصوص گلستان- نقشی محوری دارد. به عبارت دیگر، انتظارات مطرح شدۀ او در گلستان بر مبنای خواسته های انسان­مدارانه­ای استوار است که در این اصل با آرای مزلو اشتراکات متعددی دارد. دربارۀ نیازهای اساسی مشترک سعدی با مزلو و برخی جوانب آن در سطور آینده سخن خواهد ­رفت اما آنچه در تعلیمات سعدی جلب نظر می­کند، اصالت دادن به نیازی بنیادین به نام «قابلیت» است. طرح این نیازِ مبنایی از سوی سعدی از اختلاف نگرش او با مزلو که برای ارادۀ همۀ انسان­ها نقشی آزادانه قائل است، حکایت می­کند. تمرکز روی تحقق قابلیت­های شخصی و اعتقاد به قابلیت آدمی برای رسیدن به کمال در آرای مزلو مشهود است و از این جهت از نظر محققان مزلو طرفدار «یگانگی شخصیت» انسان است. این در صورتی است که سعدی در گلستان، شرط بالا رفتن از نردبان نیازهای اساسی را داشتن قابلیت می داند؛ آن هم قابلیت انتسابی که در ظاهر، انسان هیچ نقشی در پذیرفتن یا نپذیرفتن آن ندارد. البته این نگاه در باور جبری مشرب سعدی، از جانب خداوند و بر اساس تقدیر عادلانه و پذیرفته شدۀ او موهبتی استحقاقی است که برای اکثر افراد جامعه در نظام احسن خلقت، لازمۀ صریح­تر و غیر­ اکتسابی نیازهای اساسی بعدی و بالاتر است.   

قابلیت

مزلو انگیزش و نیازهای ما را همگانی می­داند چون این نیاز­های «رشد یا هستی» کاملاً غریزی و فطری هستند. به عقیدۀ مزلو هر فرد دارای گرایش ذاتی برای رسیدن به خودشکوفایی است (شولتس، 1375 :533). مزلو انسان را ذاتاً نیک نفس و خوش طینت می­داند و معتقد است در طبیعت او بدی وجود ندارد. از این رو باید گذاشت این سرشت نیکو و آنچه در او بالقوه است شکوفا و بالفعل گردد (سیاسی، 1377: 196). اعتقاد مزلو به یگانگی شخصیت و این نسخۀ عمومیش، محل افتراق او با تفکر اشعری مآبانه سنت کهن ادبیات فارسی است؛ تفکری که سعدی جزئی از آن بود. از دیدگاه سعدی ضرورت در نظر گرفتن نیازی اساسی تر و پایه تر از نیاز فیزیولوژیک پیش می­آید. این نیاز را که به وسعت تاریخ ادبیات فارسی معتقد و مروّج داشت،"قابلیت" می­نامیم². در این نیاز، طبع، وراثت و انتساب مطرح می‌گردد.

رعایت استحقاق­ها: در نظر سعدی موجودات در نظام هستی از نظر قابلیت ها با یکدیگر متفاوتند. هر موجودی استحقاق خاص خود را دارد و عدل الهی یعنی هر موجودی هر درجه از وجود و کمال وجود که استحقاق و امکان آن را دارد، دریافت کند. معنای واقعی عادل بودن خدا نیز آن است که خدا استحقاق و شایستگی هیچ موجودی را مهمل نمی­گذارد: قال ربّنا الذی اعطی کلّ شییٍ خلقه ثم هدی(طه، 50) (علوی مقدم، 1369: 65).

نیاز فیزیولوژیک

نیاز فیزیولوژیک یا جسمی که نزد مزلو اولین و صریح ترین نیاز اساسی به شمار می­رود، آن است که تعادل حیاتی به تلاش های خودکار بدن در برقراری حالتی ثابت و طبیعی در جریان خون مرتبط می­شود. اگر بدن فاقد برخی مواد شیمیایی باشد، فرد تمایل خواهد داشت اشتهایی خاص یا گرسنگی جزئی برای آن عنصر غذایی مفقود به وجود­ آورد (مزلو، 1369: 70). این نیازها شامل نیاز به آب، غذا، خواب، حرارت مناسب و غیره می­شود. بی­شک نیازهای جسمانی نیرومندترین نیازها هستند. اکثر اشارات سعدی در این سطح، ناظر به بعد معیشتی است. یعنی همان نیازی که به طور عام و مطلق با رکن جامعه در ارتباط است. انسانی که از غذا، امنیت، عشق و احترام محروم است، بیشترین و ابتدایی‌ترین نیازش نیاز به غذاست. اگر تمام نیازها ارضا نشده باشند، نیازهای جسمانی بر ارگانیسم چیره می­شوند و نیازهای دیگر ممکن است به سادگی معدوم یا به پشت صحنه رانده شوند (مزلو، 1367: 138).

شخصی که در برآوردن این نیاز مانده ­است، تمام فلسفة مربوط به آینده­اش نیز دستخوش تغییر می­گردد. فردی که از گرسنگی مزمن و مفرط رنج می­برد، مدینه فاضلة او را می­توان صرفاً به مکانی تشبیه کرد که در آن غذا به وفور یافت می­شود (مزلو، 1369: 72).

به طور طبیعی عدم موفقیت در این نیاز، امکان بروز نیاز بالاتر را به شخص نمی­دهد و او را درگیر ناملایمات ناشی از عوارض این نیاز می کند. با این همه، در مرتبة هر نیاز ارضا نشده­ای که شخص در آن قرار دارد، به مرور زمان ممکن است وی نسبت به آن شرایط نامناسب ارضا نشده احساس عادت کند. مزلو معتقد است در هر بحث جامعی در باب «تحمل ناکامی» میزان مشخصی "خوگیری"(Habituation)دخیل است. به عنوان مثال، چه بسا کسانی که برای مدتی طولانی به گرسنه ماندن نسبی خو­گر شده­اند، تا حدودی بتوانند محرومیت غذایی را تاب آرند (مزلو، 1367: 171).

در حکایت دو درویش سیّاح خراسانی، سعدی به این عمل ریاضتی اشاره می­کند: «یکی ضعیف بود که هر دو شب به اندک طعام افطار کردی و آن دیگری قوی که هر روز سه بار خوردی. قضا را بر در شهری به تهمت جاسوسی گرفتار آمدند. هر دو را به خانه­ای کردند و در به گِل بر­آوردند. بعد از دو هفته که معلوم شد بی­گناهند در  باز­گشادند. قوی را دیدند مرده و ضعیف جان به سلامت برده.

ایمنی

اگر نیازهای فیزیولوژیک نسبتاً خوب ارضا شوند، آنگاه مجموعة نیازهایی پدید می­آید که شامل امنیت، ثبات، وابستگی، حمایت، رهایی از ترس، نیاز به سازمان، نظم، قانون، داشتن حامی و... از این قبیل نیازهاست. این نیازها می­توانند تمام ارگانیزم را مانند نیازهای فیزیولوژیک در تسلط خود گیرند (مزلو، 1369: 74). مزلو به طور کلی حتی منشأ بروز علم و فلسفه را در انگیزة نیازهای ایمنی می­داند (مزلو، 1369: 78-77). در رویکرد شناختیِ(cognitive approach) انگیزش، باور بر این است که اندیشه­های فرد سرچشمه انگیزش او هستند. همچنین شناخت گرایان معتقدند رفتارها توسط هدف­ها، نقشه­ها، انتظارات و نسبت دادن­های فرد ایجاد و هدایت می­شوند لذا انگیزش درونی(intrisic motivation) بیشتر از انگیزش بیرونی(extrinsicmotivation) مورد تاکید آنان است (سیف، 1390: 231).

یکی از شرایط لازم برای دستیابی به خودشکوفایی دست­کشیدن از نفس به معنی فراموش کردن خویشتن، رهایی ذهنی از امور عادی و غرق و جذب شدن در جهان بی­خویشتنی و بی­خود شدن از نفس است به طوری که به خویشتن به عنوان یک نظاره گر نقاد چشم ندوزیم. مزلو در این باره می­گوید: این نوع فراموش کردن نفس و رهایی از آن راهی است به سوی یافتن هویت حقیقی خویشتن و نفس واقعی و طبیعت و خلقت معتبر آدمی و غواصی در اعماق طبیعت انسان که این خود به معنی انتقاد کمتر، وسواس کمتر، قضاوت کمتر، آری یا نه کمتر، سبک سنگین کردن های کمتر، تجزیه و فروپاشی کمتر و... است (هاشمی، 1378: 35). به این ترتیب، فارغ از آنچه تحت معنای قناعت در گلستان می‌گنجد، منشأ افعال را باید در بن­مایۀ افکار و آرای افراد جستجو کرد:

از طرفی قبول خویشتن به این عنوان که همین اندازه برای وضعیت موجود کافی است، همان پذیرش خود یا خویشتن­پذیری است ـ البته با گسترۀ محدودتر و جزئی ترـ که مزلو بعدها آن را یکی از پانزده ویژگی افراد خود شکوفا برمی شمرد³. سعدی هم به خوبی به اهمیت این نیاز اساسی آگاه است و در جامعۀ نابسامان اتابکان به دنبال ارائۀ دیدگاه تخدیری و تدافعی قناعت است. وی در این راه از شیوة توصیفی بیش از استدلال سود جسته و سعی کرده است تا با زبان فطرت و دل با مردم سخن بگوید.

یکی از استثنائاتی که مزلو در سلسله مراتب نیازها مطرح می کند این است که وقتی نیازی برای مدتی طولانی ارضا شود، کمتر از ارزش راستینش ارزیابی می­گردد. اگر نیازی عالی تر بر آن ها چیره شود، این نیاز عالی­تر در نظرشان پراهمیت ترین نیازها می­نماید (مزلو، 1367: 169): «دزدی گدایی را گفت شرم نداری که از برای جوی سیم دست پیش هر لئیم دراز کنی؟» (سعدی، 1387: 119).

اما پس از یک محرومیت طولانی مدت از نیاز ابتدایی­تر، فرد در ارزش­گذاری دوباره هر دو نیاز تجدید نظر می­کند: گدا پاسخ می­دهد:

این گدای فرضی پس از محرومیت طولانی مدت از نیاز فیزیولوژیک(جوی سیم) و ایمنی(قصاص) حاضر می­شود به قیمت زیر پا گذاشتن نیاز احترام و عزت نفس خود به ارضای نیاز فیزیولوژیک و ایمنی خود دست یابد؛ در حقیقت او پیش از آن که دست به گدایی بزند، ارزش آن دو نیاز اساسی تر را کم اهمیت تر می­دانست؛ به حدی که حاضر بود آن ها را در ازای خریدن احترام و عزت نفس بفروشد. نکتۀ قابل توجه در این است که معمولاً هر جا سعدی در حکایات خود از پرداختن به یک نیازی اساسی انتقاد می­کند، اعتراض او به همین ارزش­گذاری­های نادرست نیازها توسط افراد است. او در بیشتر موارد که از ضرورت و اهمیت نیاز اساسی ایمنی سخن می­گوید، پیشنهادهای ضمنی و اقناعی خود را برای ارتقای سطح ایمنی ارائه می­کند. 

ارتقای سطح ایمنی در گلستان با تکیه بر قناعت و با توجه به توجیهات زیر صورت می­پذیرد:

1ـ قضا و قدر 2ـ دولت و توانگری 3ـ رضا 4ـ غلبه بر نفس 5ـ توجه به برآمدن نیاز فیزیولوژیک 6ـ حفظ نیاز به احترام و عزت نفس 7ـ ترک حرص 8ـ واقع بینی 9ـ سبکباری 10ـ شادمانی 11ـ آزادگی و وارستگی.

عشق و تعلق

ما هنوز اهمیت عمیق محله، قلمرو زیست، قوم و قبیله، همقطاران، طبقه، گروه و همکاران آشنای افراد را دست کم می‌گیریم. در جامعة ما عقیم گذاشتن این نیازها معمولی­ترین علتی است که در ناسازگاری­ها و آسیب­های شدید، دیده شده است. هر جامعة خوب اگر می­خواهد پایدار و سالم بماند باید از هر طریق ممکن این نیازها را ارضا کند. اگر دو نیاز فیزیولوژیک و ایمنی نسبتاً خوب ارضا شوند، آن گاه نیاز عشق و تعلق و محبت به میان می­آید. اکنون شخص برخلاف گذشته به شدت غیاب دوستان، معشوق، همسر و یا فرزندان را احساس خواهد­ کرد. او تشنة روابط عاطفی با مردم و به طور کلی داشتن جایگاهی در گروه یا خانواده اش خواهد بود (مزلو، 1369: 80-79).

در گلستان این بخش، با عنوان ضرورت عشق و تعلق مردمی بررسی می­گردد. موضوعی که سعدی مستقیماً به محاسن و پیامدهای آن نمی­پردازد و فقط از جنبۀ اخلاقی یعنی خیرخواهی، نیکویی، مردم داری، نرمی و خوش­خلقی، سخاوت و بخشندگی به تعلیل پیام های خود می­پردازد.

در گلستان می­توانیم سه مرتبه از عشق و تعلق را برشماریم که سعدی گاهی به ضرورت آن و گاهی نیز به نقد چند و ­چون آن می­پردازد. سعدی وجود دو گانه­ای است اما این امر در عین آن که به شخصیت هنری او دو بعد متمایز داده است وی را به هیچ وجه دچار تعارض، تزلزل و تضاد نکرده است. درون او یک شاعر که دنیا را از دیدگاه عشق می‌نگرد، با یک معلم اخلاق که انسان را در مسیر تکامل اخلاقی دنبال می­کند همخانه است. دو همخانه که سرّ همزیستی را از طبیعت وی آموخته اند (زرین کوب، 1386: 113). این که عشق در کلام او از عشق به انسان (فردی) تجاوز می­کند و عشق به انسانیت(مردمی) و به عالم انسانی می شود و غالباً از آن هم در­می­گذرد و به تمام کائنات تسری پیدا می­کند و سرانجام به عشق الهی (سمائی) منجر می­گردد، نشان می­دهد که وی عشق را نه یک تجلی غریزه در دوران جوانی بلکه یک مسیر کمال و تکامل در تمام مدارج زندگانی تلقی می­کند (زرین کوب، 1378: 25-24). سعدی نه فقط مقدمۀ گلستان را با اشاره به ضرورت شکرگزاری از خداوند آغاز می کند بلکه در جای جای گلستان با طرح کیفیت و ضرورت و نقد نیاز اساسی عشق و تعلق، آن را در سه گسترة فردی، مردمی و سمائی مکمل این توصیه می­داند.

نیاز دوستی با خدا هنگامی ظاهر می­شود که نیاز ایمنی تا حدودی در شخص ارضا شده باشد و در او ترس و اضطرابی نباشد: اَلا اِنَّ اَولِیاءَ اللهِ لا خَوفٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنون (یونس، 62).

راسل می­گوید نیرومندترین دلیل دربارة وجود خدا، نیاز انسان به ایمنی است. به اعتقاد وی نوعی احساس مشترک از این که کسی هست که از انسان نگهداری می­کند، در همة افراد وجود دارد (راسل، 1351: 27). در حقیقت، نیاز ایمنی و ترس از ناملایمات جهان، در ما نیاز عشق و تعلق به پروردگار را تقویت می­کند. نیاز عشق و تعلق با گذر از نیازهای فیزیولوژیک و ایمنی پدید می­آید:

احترام

این نیاز به طور نسبی مورد تاکید آلفرد آدلر و پیروانش بود و فروید تقریباً آن را نادیده گرفت اما امروزه اهمیت محوری آن به شدت مورد توجه روانکاوان و روان شناسان بالینی قرار گرفته است (مزلو، 1369: 82). مزلو عقیده دارد افراد هر جامعه­ای به یک ارزشیابی ثابت و استوار و معمولاً عالی از خودشان در احترام به خود و عزت نفس یا احترام به دیگران نیاز دارند. این نیازها را می­توان به دو شاخه تقسیم کرد.

1. احترام در خود: مجموعه تمایلاتی است که شخص با آن در خود، احساس احترام و عزت نفس می­کند. مزلو این موارد را چنین برمی­شمرد: تمایل به قدرت، موفقیت، کفایت، سیادت، شایستگی، اعتماد در رویارویی با جهان و استقلال و آزادی.

2. احترام به خود: مجموعه تمایلات ما برای احترام دیگران نسبت به خودمان را شامل می­شود. تمایل به اعتبار یا حیثیّت، مقام، شهرت و افتخار، برتری، معروفیت، توجه، اهمیت، حرمت و یا تحسین، موارد احترام به خود است (مزلو، 1369: 82).

ارضای نیاز احترام و عزت نفس، به احساساتی از قبیل اعتماد به نفس، ارزش، قدرت، لیاقت، کفایت و مفید و مثمر ثمر­بودن در جهان منتهی خواهد شد اما بی اعتنایی به این نیازها موجب احساساتی از قبیل حقارت، ضعف و درماندگی می­شود. ثابت­ترین و در نتیجه سالم­ترین حرمت به نفس مبتنی است بر احترام استحقاقی از سوی دیگران و خود، نه شهرت ظاهری و تمجید بی­مورد (احترام غیراستحقاقی) (مزلو، 1369: 83-82).

ضرورت احترام استحقاقی در گلستان با تکیه بر خاموشی برای:

1ـ عدم کشف عیب 2ـ رهایی از جدال بی فرجام 3ـ حفظ احترام و عزت نفس4ـ حفظ نیاز ایمنی

نقد احترام غیر­استحقاقی

سعدی به طرفین رابطه توجه می­کند و هر دو را در ایجاد این احترام ناصواب دخیل می داند. از یک طرف به عاملان عمل نهیب می زند که در بند القاب، تظاهر و اعتبارات انتسابی از سوی مردم نباشند و خود را به اخلاص و عمل نیک نزدیک سازند:

از سوی دیگر مردم و تعامل کنندگان در جامعه باید به استحقاق افراد مورد نظر توجه کنند و نسبت به کسی احترام غیراستحقاقی نتراشند زیرا در این صورت هم به خود ضرر می­رسانند و هم جامعه را از شایسته سالاری دور می­سازند:

«هر آن که نا­آزموده را کار بزرگ فرماید، با آن که ندامت برد نزدیک خردمندان به خفت رأی منسوب گردد» (سعدی، 1387: 160).

مزلو در توصیف این نوع احترام می­گوید: «از راه بحث های دین شناسان درباره غرور و تکبر، از نظریه­های فروم درباره خودآگاهی(self-perception) از عدم صداقت نسبت به فطرت خود، از تحقیقات راجر در زمینه خود، از تحلیلگرانی همچون آین راند(Ayn Rand) و از طریق منابع دیگر، نسبت به خطرات مبتنی دانستن حرمت به نفس بر عقاید دیگران به جای قرار دادن آن بر پایه لیاقت، شایستگی و کفایت واقعی، بیش از پیش آشنا می­شویم» (مزلو، 1369: 83-82).

ممکن است در مجرای هر رفتاری تکانش­ها و انگیزش­های گوناگون در جریان باشد. به عبارت دیگر، هر رفتاری می­تواند به طور هم­زمان با چند نیاز اساسی یا با همه آن ها و نه فقط با یکی از آن ها تعیین شود (مزلو، 1369: 94). از سوی دگر هیچ­گاه نباید تصور کرد با ارضای کامل نیاز اساسی­تر، نیاز بعدی پدیدار خواهد شد. مزلو در این رابطه می‌گوید: هرچه ما سلسله مراتب نیازها را به سمت نیازهای عالی­تر به بالا می­رویم، درصد ارضا شدن­ها رو به کاهش می­نهد (مزلو، 1367: 172).

نمونۀ بارز این مدعا، حکایت نوزدهم از باب پنجم، یعنی قاضی همدان است. او با تمام احترام و عزت نفسی که در جامعه داشت، درگیر تنزّل مرتبه نیاز در عشق و تعلق با پسری نعلبند گشته بود. البته این تنزّل بدان معناست که او هنگامی از نیاز عشق و تعلق به نیاز عالی­تر احترام و عزّت نفس قدم گذاشته بود که نیاز قبلی او ابتر و نیمه­ارضا رها شده بود.

مزلو یکی از دلایل مهم ناکامی افراد در کسب احترام استحقاقی را «عقدة یونس»(The Jonah Complex) می‌نامد. همة ما توانایی­های بالقوة استفاده نشده یا کاملاً رشد نیافته­ای در وجودمان داریم اما اغلب از مسئولیت­هایی که طبیعت، سرنوشت و حتی گاهی تصادف برای ما حکم می­کند یا پیشنهاد می­دهد گریزانیم؛ درست همان­گونه که یونس ـ بیهوده ـ می­کوشید تا از سرنوشت خود بگریزد (Maslow,1987:62). این عقده بعدها به شکل حسادت و دشمنیِ همراه با «ضد ارزشگذاری»(countervaluing) نسبت به نوابغ و بزرگان بروز می­کند. در حقیقت، ما افرادی را که انسان­های شایسته و موفقی بوده­اند دوست می­داریم و در عین حال، آنان هم­زمان ما را آشفته و ناراحت می­سازند. در مواجهه با این گونه افراد بوسیلۀ مکانیزم فرافکنی چنان واکنش نشان می­دهیم که گویی آنان سعی دارند ما را به احساس حقارت وا­دارند. سعدی در این­باره می­گوید:

«بی­هنران هنرمند را نتوانند که بینند، همچنان که سگان بازاری سگِ صید را مشغله برآرند و پیش آمدن نیارند؛ یعنی سفله چون به هنر با کسی بر­نیاید به خبثش در پوستین افتد» (سعدی، 1387: 178).

خودشکوفایی سعدی

غایت بهروزی و نشانۀ ارضای همه­جانبۀ انسان، رسیدن به بامِ خودشکوفایی است. مزلو شرط خودشکوفایی را شناخت استعداد ذاتی و شکوفایی آن می­داند. به نظر وی حتی اگر همۀ این نیازها ارضا شوند، باز هم اغلب (اگر نه همیشه) می‌توانیم انتظار داشته باشیم که بزودی نارضایی و بی­قراری تازه ای به وجود خواهد آمد، مگر آنکه فرد به انجام کاری مشغول باشد که برای شخص او مناسب است. در حقیقت او باید با سرشت خود صادق باشد (مزلو، 1369: 83). نیازهای بالاتر بعدها در زندگی پیدا می­شوند. نیازهای فیزیولوژیکی و ایمنی در نوباوگی پیدا می­شوند؛ نیازهای تعلق‌پذیری و احترام در نوجوانی ظاهر می­شوند و نیازهای خودشکوفایی⁴ تا میانسالی به وجود نمی­آید (شولتز و شولتز، 1379: 343). «در اولین پژوهش که در گروه سنی جوانان انجام دادم، از میان سه هزار دانشجوی مورد بررسی، تنها یک نفر واجد شرایط برای تحقیق یافتم. مجبور شدم چنین نتیجه­گیری کنم که خود­شکوفایی از آن دست که من در آزمودنی­های مسن­تر یافته بودم در افراد جوان و در حال رشد جامعه ما هنوز امکان شکل­گیری نیافته است» (مزلو، 1369: 212). در تاریخ و در تعالیم بزرگان دینیمان، در مورد این قابلیت سنّی افراد برای خودشکوفایی، نمونه­های متعددی را می­توانیم برشماریم. این نظریه در آموزه­های دینی مسلمانان مسلّم است. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:

«... حّتی اِذا بَلَغَ اَشدَّه و بلغ اَربعینَ سَنَهً قالَ ربِّ اَوزعنی اَن اشکُرَ نعمتکَ الّتی اَنعمتَ علیَّ وَ علی والدیَّ وَ اَن اَعمَلَ صالِحاً تَرضهُ وَ اَصلِح لی فی ذُرِّیَّتی اِنّی تُبتُ اِلَیکَ وَ اِنّی مِنَ المُسلِمین»(احقاف، 15)

مفسران و مترجمان در ذیل عبارت «وَ بَلَغَ اَربَعینَ سَنَه» به اتفاق آن را کمال و بلوغ عقلانی ترجمه کرده­اند. طبرسی می­گوید: منظور چهل سالگی است و این همان دورانی است که بر پیامبران وحی نازل می­شود. بنابراین خداوند دوران کمال، رأی و عقل را رسیدن به چهل سالگی معرّفی کرده است (طبرسی، 1384: 9/211).

پیامبراسلام (ص) نیز در سنّ چهل سالگی به رسالت مبعوث شدند. ایشان در دو حدیث فرموده اند:

«وإذا بلغ العبد أربعین سنة فقد انتهی منتهاه»(عیاشی، 1380: ‏2/292 و ابن بابویه 1354: ‏2/ 545).

«یَزِیدُ عَقْلُ الرَّجُلِ بَعْدَ الْأَرْبَعِینَ إِلَی خَمْسِینَ وَ سِتِّینَ ثُمَّ یَنْقُصُ عَقْلُهُ بَعْدَ ذَلِک‏» (مفید، 1413: 1/244).

نظامی در بخش توصیف شب و شناختن دل در مخزن الاسرار می­گوید:

سعدی در گلستان به شیوة خود مسیر سعادت را می نماید و قطعاً کمال مطلوب وی در خودشکوفایی تک­تک افراد جامعه خلاصه می­شود. پرداختن به اخلاق عملی در سطح عموم مردم و در گسترۀ زمان و مکان نامحدود از شخصی بر­می­آید که خود به آن علم حضوری داشته باشد آن مسیر را خود به خوبی گذرانده باشد. به عبارت دیگر، به مقدار مطلوبی نیازهای اساسی خود را برآورده و به خودشکوفایی نایل گردیده باشد.

«نوشتن کتابی مانند گلستان در ظرف پنج شش ماه به معجزه نزدیک­تر است؛ جز آن که بگوییم پس از آن افسردگی، انبساطی حاصل شده و شدّت جا به فرج داده» (کاتوزیان، 1385: 48). در اشاره به این نکتۀ مهم لازم است بدانیم که: «کتاب مستطاب گلستان، مانند خیلی از آثار هنری، به ویژه آثار بزرگ هنری، دیگر، نه این که ثمرۀ افسردگی صاحب آن بوده بلکه نتیجۀ به پایان رسیدن افسردگی اوست» (کاتوزیان، 1385: 51).

سعدی نیز طبق تصریح خود در حدود چنین سنی به مرتبۀ خودشکوفایی رسیده است:

وی در حکایت یازدهم باب هفتم، ضمن تلمیح  به آیه یادشده با حسن تعلیلی شاعرانه خودشکوفایی افراد را در چهل سالگی ضروری می­شمارد:

انسانِ نوعی هیچ­گاه درجۀ عصمت پیامبران و معصومین را ندارد لذا حتی در خود­شکوفایی هم نباید انتظار بی­اشتباه بودن را از او داشت. «آزمودنی­های ما بسیاری از نقایص کوچک­تر بشری را از خود نشان می­دهند. آنها نیز دارای عادات احمقانه، افراط­کاری و بی­فکری و بی­ملاحظگی خاص خود هستند. آنها می­توانند کسالت آور، سرسخت و آزاردهنده باشند» (مزلو، 1369: 243-242).

شفیعی­کدکنی در تازیانه های سلوک، آنجا که از گرفتاری سنایی در سه ساحت تاریک، خاکستری و روشن می­گوید به افسانه­پردازی گذشتگان به دلیل بی خبری از مبانی روان شناسانه اشاره می­کند: «چون قدما نمی­توانستند مبانی پیچیده روان­شناسی این تضاد را تحلیل کنند، ناچار دست به جعل افسانه­هایی زده­اند، از قبیل داستان سنایی و دیوانه لای خوار که بر اساس آن، این تناقض ها و تضادها را از مفهوم تناقض و تضاد خارج کنند و در یک نظام زنجیره­ای آن را با ادوار مختلف زندگی حکیم تطبیق دهند» (شفیعی کدکنی، 1372: 26-25). بسیاری از بزرگان علم و ادب، بزنگاهی در میانسالی خود داشته­اند و همان تغییر و مبدأ خودشکوفایی نهایتاً آنها را در تاریخ منشأ اثر گردانده است.

ناصرخسرو به سنّ و سال تحوّل و خودشکوفایی خود در سفرنامه اشاره می­کند:«چون از خواب بیدار شدم، آن حال تمام بر یادم بود و بر من کار کرد و با خود گفتم که از خواب دوشین بیدار شدم، باید که از خواب چهل ساله نیز بیدار گردم. اندیشیدم که تا افعال و اعمال خود بدل نکنم فرج نیابم» (ناصر خسرو، 1364: 9).

سرآغاز خودشکوفایی محمد غزالی در 39سالگی است. کسایی مروزی نیز در اواخر عمر از مداحی امرا دست  می‌کشد و در قصیده­ای به پنجاه سالگی خود اشاره می­کند:

جدول­های پیش­رو نشان می­دهد چگونه سعدی این نیازها را بنا بر درجه اهمیت وجود و ضرورت اصلاحشان در جامعه مطرح می­کند و در زمینه­های نظریه پردازانۀ زیر، هنرمندانه آنها را به چالش می­کشاند. در آخر، به تفکیک حکایت­های گلستان از نظرگاه سعدی دربارة چهار نیاز اساسی مزلو می­پردازیم. پیشتر به جنبه تحلیلی مشابهت­ها و تفاوت آرای سعدی و مزلو در رابطه با اصلاح رو به خودشکوفایی جامعه پرداخته شد. در پایان نیز به صورت آماری میزان نزدیکی آرای سعدی و مزلو در اهمیت و ضرورت تحقق نیازهای اساسی چهارگانه برای رسیدن به خودشکوفایی که کمال مطلوب هر دو است نمایان می­گردد.

سعدی گاهی مستقیم و در بسیاری از موارد به شکل غیر مستقیم به یکی از نیازها می­پردازد. در بیشتر مواردی که اشارات پیام­ها به صورت غیر­مستقیم مطرح می­شود صحبت از فضایل اخلاقی و ترغیب به آن، در طول هرم مزلو و ارضای نیاز عشق و تعلق یا کسب احترام استحقاقی در خویشتن است زیرا عشق در نظر سعدی از محدودۀ عشق فردی و انسانی تا عشق مردمی و سمائی، ضرورت، کیفیت، دامنه و محلّ نقد دارد. از سویی دیگر همان­طور که پیش­تر اشاره کردیم، انگیزه­های افراد را نمی­توان منحصراً معطوف و محدود به یک نیاز اساسی دانست. این امکان وجود دارد که بتوان فعل واحدی از یک فرد را تجزیه و تحلیل کرد و در آن، تجلی نیازهای فیزیولوژیک، نیازهای ایمنی، نیازهای عاطفی، نیازهای احترام و خودشکوفایی او را مشاهده کرد (مزلو، 1369: 95). روان­شناسان بالینی از دیرباز دریافته­اند هر رفتاری ممکن است موجبات چندگانه و انگیزه های چند­جانبه­ای داشته باشد (مزلو، 1367: 175-174). در این جدول سعی شده است تا در هر فقره گرانیگاه، زنگ مطلب مورد نظر یا طبق تصریح سعدی، پیام رسولانۀ وی، اساس حکایت یا حکمت قرار گیرد:

باب اول: در سیرت پادشاهان

باب دوم: در­اخلاق درویشان

باب سوم: فضیلت قناعت

باب چهارم: در فواید خاموشی

باب پنجم: در عشق و جوانی

باب ششم: در ضعف و پیری

باب هفتم: در تأثیر تربیت

باب هشتم: در آداب صحبت

نتیجه­

به نظر مزلو هرچه با ترتیب نیازها به راس هرم نزدیک شویم، درجۀ اعتبار و اهمیت نیازها بیشتر و به همان اندازه زمینه بروز و میزان ارضای آنها کمتر می شود زیرا درصد رضامندی آن ها کاهش می یابد. نیاز­های پایین­تر هرم، تأثیرگذارتر و قوی تر هستند و از این رو او نیازهای پایین تر را «کمبود» (deficit) یا «نیازهای کمبود» (deficiency needs) می­نامد زیرا ناکامی فرد در ارضا کردن آن ها تولید کمبود و بحران می­کند. نیازهای بالاتر، ضرورت کمتری برای زنده ماندن دارند و به بقا و رشد کمک می­کنند. ارضای نیازهای بالاتر که مزلو آن را «نیازهای رشد» (growth needs) یا «نیازهای هستی» می‌نامد، می­تواند به سلامتی بهتر، زندگی طولانی­تر و کارایی زیستی بهتر منجر شود. میزان توجه سعدی به نیازهای رشد، بیانگر اهمیت قابل توجه آنهاست.

انسان در نگاه مزلو، استقلال و توانایی بیشتری برای خودسازی دارد. برطرف کردن این پنج نیاز اساسی در تمام انسان­ها، صرف نظر از مفاهیمی چون تقدیر و وراثت، توفیق نیل به فرانیازها را نصیب می­سازد اما نزد سعدی نه تنها قابلیت وجودی انسان­ها ارزش و اهمیت بیشتری در مقایسه با نیاز فیزیولوژیک دارد بلکه ضرورتی لازم و حیاتی برای صعود از نردبان نیازهاست. همچنین با توجه به میزان صحبت از نیاز فیزیولوژیک، گویی او این نیاز را امری مفروض می­داند.

سعدی بنا به مقام مصلحانۀ خود، در جامعۀ نا­آرام عصر خود بیش از نقد، به ارائۀ راه­کارهای توصیفی برای غلبه بر احساس ناامنی می­پردازد اما توجیهات متعدد وی در زمینۀ ضرورت ارتقای ایمنی از منظر یک هادیِ قضاپذیر، قابل تأمل است. نیاز خودشکوفایی به شکل مستقل در حکایات مطرح نمی­شود لذا وی از زمینه های بروز و مقدمات ضروری آن در پیدایش این نیاز غایی سخن می­راند. ضریب معنی دارِ پرداختن بیشتر به ضرورت­ها در مقایسه با نقد آنها در هرم نیازها، بیانگر رویکرد آگاهانه و تربیتی سعدی و توجه او به روش های عملی و ایجابی است. در این رویّه، وی چون مصلحی مآل اندیش از به رخ کشیدن پلشتی­ها و نقدهای مکرّر مأیوس کننده کمتر استفاده کرده است. در نهایت معرفی و بررسی دیدگاه­های مزلو و سعدی تا حدودی ما را به شناخت یک تجربه و معارف مشترک از آن دو می­رساند: یکی در پوشش تئوری­های آزمایشگاهی و دیگری در جایگاه یک جهاندیدۀ باتجربه، در لباس حکایات مصلحانه.

پی نوشت‌ها

1. در نقد ادبی اصطلاح «دیدکتیک»(از ریشه یونانی  Liriqeاصطلاحی است که و می­توان آن را به «آموزشی»، «تعلیمی» یا «پندآموز» ترجمه کرد (موحد، 1374: 68-67).

2. آلپورت allport)) و کتل((cattell که از بزرگان رویکرد صفت هستند، در مورد اهمیت عوامل ژنتیکی و وراثت در شکل‌گیری صفات، نظریاتی شبیه به سعدی دارند. آلپورت می­گوید: پیشینه ژنتیکی ما و مواد خامی که در اختیار شخصیت می‌گذارد، مسئول بخش عمده بی همتایی ما هستند (شولتز و شولتز، 1379: 280). کتل به تأثیرات وراثت در شکل دهی شخصیت مایل بود. داده های­کتل پیشنهاد می­کند که80 درصد هوش و80 درصد بزدلی در برابر بی باکی را می توان به وسیلۀ عوامل ژنتیکی تبیین کرد. در مجموع، کتل نتیجه گرفت که یک سوم شخصیت ما به صورت ژنتیکی و دو سوم آن توسط تأثیرات اجتماعی محیط تعیین می­شود (شولتز و شولتز، 1379: 309).

3. در نیم قرن اخیر، مکتب جدیدی در روان­شناسی جدید توسط فرانکل مطرح شده است که لوگوتراپی یا معنادرمانی نام دارد. نظریه فرانکل بر این است که اگر رنج جزء لاینفکّ زندگی انسان است پس باید مانند هر جزء جدایی ناپذیر دیگر معنایی در آن نهفته باشد و اگر انسان نتواند به رنج خود، معنی دهد آن رنج دیگر آزاردهنده نیست (هاشمی، 1378: 147).

4. 1.درک بهتر واقعیت و برقراری رابطه آسان تر با آن2.پذیرش(خود، دیگران، طبیعت) 3.خودانگیختگی، سادگی و طبیعی بودن 4.توجه به مسائل بیرون از خویشتن 5.نیاز به خلوت و استقلال6.کنش مستقل 7.تازگی مداوم تجربه­های زندگی 8.تجربه های عارفانه 9.نوع دوستی 10.روابط متقابل با دیگران 11.ساختار خوی مردم­گرا 12.تمایز میان وسیله و هدف و خیر و شر 13.حس طنز مهربانانه 14.آفرینندگی 15.مقاومت در برابر فرهنگ­پذیری

5. ح = استحقاقی

6. غ.ح = غیر­استحقاقی