نقد دیوان‌ کبیر مصحَّح بدیع‌الزمان فروزانفر با تکیه بر نسخه نورعثمانیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه شیراز

چکیده

تصحیح متون کهن همواره مورد توجه ادب دوستانی بوده است که دغدغه‌شان فراهم کردن متنی منقح و نزدیک به گفتار مؤلف است. یکی از متون بحث‌برانگیز، کلیات شمس تبریزی اثر جلال‌الدین محمد مولوی است. این اثر سترگ به دلیل حجم گسترده آن و مشوش بودن نسخ موجود‌ هنوز تصحیح کاملاً قابل اعتمادی ندارد. پژوهش حاضر نقد دیوان کبیر مصحَّح فروزانفر بر اساس یکی از نسخ در دسترس ایشان، یعنی نسخه نورعثمانیه (با علامت اختصاری عل) است. در این پژوهش ضمن معرفی این نسخه نحوه استفاده فروزانفر از آن توصیف شده‌است. ذیل دو عنوان «غزل‌های افتاده» و «ابیات افتاده» اشعاری ذکر شده است که در نسخه نورعثمانیه موجود بوده است اما از دیوان چاپی مصحَّح فروزانفر افتاده‌است. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Criticism of Forouzanfar's Divan-e- Kabir according to Nuruosmaniye manuscript

نویسندگان [English]

  • Elham khalilijahromi
  • shirin razmjoo Bakhtiari
  • Mohammad Yusof Nayyeri
Shiraz University
چکیده [English]

Edition of ancient manuscript is the subject of attention of literates who want to prepare a correct text which is similar to author's transcript. Ghazaliyat-E Shams-E Tabrizi by Jalal al Din Rumi is one of controversial text in terms of edition. This prodigious text has a high volume and its manuscripts are indefinite. So until now we don’t have a quite reliable edited text of it. This study is the criticism of Forouzanfar's Divan-e-Kabir according to the one of the manuscripts which is available for him. This manuscript is called Nuruosmaniye (its abbreviation is al). In This study, after introduction of this manuscript, the method of Forouzanfar's editting is described. Under these two titles: "not stated Ghazals" & "not stated Verses" we have mentioned poems which are available in Nuruosmaniye manuscript but they are not stated in Forouzanfar's Divan-e-Kabir.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Nuruosmaniye manuscript
  • Molana's Divan-e-Kabir &
  • amp
  • Criticism of Forouzanfar

اصل مقاله

مقدمه

در حال حاضر جامع‌ترین تصحیح موجود از دیوان مولوی تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر است. این تصحیح که در ده مجلد تنظیم شده است، مشتمل بر غزلیات، ترجیعات و ملمعات مولوی است. فروزانفر آن‌گونه که در مقدمه جلد اول و چهارم دیوان شرح می‌دهد، برای تصحیح دیوان کبیر چهارده نسخه پیش روی داشته است که تنها ده نسخه را مبنای تصحیح خود قرار داده است. از این میان نه نسخه، از شماره یک تا نه، در مقدمه جلد اول صفحات «و» تا «یج» معرفی شده است و نسخه دهم -که موضوع این پژوهش است- در مقدمه جلد چهارم وصف شده است و از همان مجلد به بعد در کار تصحیح دخالت داده شده‌است؛ بنابراین در سه جلد نخست به ضبط و غزل‌های نسخه دهم یعنی نورعثمانیه توجهی نشده است. پس از بررسی این نسخه نکاتی یافت شد که در این مقاله ذیل عناوین غزل‌های افتاده و ابیات افتادهبدان به تفصیل پرداخته شده‌است.

بحث اصلی

مختصات نسخ مورد استفاده فروزانفر در جدول زیر آمده است (برای آشنایی بیشتر با نسخ فروزانفر ر.ک. نیری و همکاران، 1393).

جدول 1- مختصات نسخه‌های مورد استفاده فروزانفر در تصحیح دیوان کبیر

ردیف

علامت اختصاری

محل نگهداری

خط

تاریخ ترقیمه

تاریخ‌ِ تقریبی

توضیحات فروزانفر

1

عد

کتابخانه اسعد افندی در سلیمانیه

نسخ

ـ

ربع‌ِ آخرقرن 7 و اوایل8

از روی نسخ دست اول استنساخ شده است و افتادگی دارد.

2

قو

موزه قونیه

نسخ

ـ

اواخر قرن 7

از روی نسخ دست اول استنساخ شده است.

3

چت

کتابخانه چستر بیتی

نسخ

ـ

قرن 7

درخور اعتماد است.

4

مق

موزه قونیه

نسخ

ـ

تا ربع اول قرن 8

ـ

5

خب

کتابخانه‌ بلدیه استانبول

نسخ

723

ـ

منتخبی از دیوان

6

قح

کتابخانه گدک احمد پاشا

نسخ

727

ـ

کاتبش با نسخه «خب» یکی است.

7

قح (قص)

کتابخانه گدک احمدپاشا

نسخ

703

ـ

از قافیه راء تا نون

8

خج

کتابخانه نخجوانی

نسخ

ـ

تا اوایل قرن 8

قافیه واو و هاء و یاء

9

فذ

موزه قونیه

نسخ

770

ـ

نسخه اساس فروزانفر

10

عل

کتابخانه حسن عالی بک یوجل

نسخ

ـ

نیمه‌ اول قرن 8

در مقدمه جلد 4 معرفی شده است.

11

ین

کتابخانه ملی وین

نستعلیق

845

ـ

در مقدمه جلد2 آمده است و فروزانفر در تصحیح از آن استفاده نکرده‌است.

 

توصیف نسخه نورعثمانیه

جدول 2- مختصات نسخه نور عثمانیه

محل‌ نگهداری

اصل

شماره

برگ/

سطر

تاریخ

(حدس)

خط

تعداد ابیات

الفبایی/

وزنی

علامت اختصاری

آغاز (مصرع اول)

دانشگاه تهران

نور عثمانیه

1107ف

17/416

اوایل قرن 8

نسخ

12207

وزنی، الفبایی

عل

آمد بت میخانه تا خانه برد ما را

اصل نسخه در کتابخانه نورعثمانیه در ترکیه است و فیلم آن به شماره 1107 در دانشگاه تهران نگهداری می‌شود و مشتمل بر 416 برگ 17 سطری 2 ستونی است. خط این نسخه، نسخ است و ترتیب قرار گرفتن غزل‌ها درآن الفبایی است. اوزان این نسخه هزج و مضارع و مجتث و رمل است. تعداد ابیات غزل‌ها 12207 است. نسخه با بیت زیر آغاز می‌شود:

آمد بت میخانه تا خانه برد ما را

 

بنمود بهار نو تا تازه کند ما را

غزل‌ها با جدول‌بندی و با عبارت «و له قدّسنا الله بسرّه العزیز» از یکدیگر تفکیک شده‌اند. این نسخه ترقیمه ندارد.

فروزانفر این نسخه را در مقدمه جلد چهارم معرفی کرده است و از همین جلد در تصحیح استفاده شد‌ه ‌است و به همین دلیل در مجلدات اول تا سوم به ضبط‌های این نسخه توجهی نشده‌ است. فروزانفر درباره تاریخ این نسخه آورده‌است: «از سبک خط و نوع کاغذ مسلم می‌گردد که در نیمه اول قرن هشتم استنساخ شده» (مولوی، 1363: 4/الف). علامت اختصاری این نسخه در تصحیح «عل» است.

 

رسم‌الخط نسخه نورعثمانیه

در نسخه مورد بحث حرف «گ» به صورت «ک» نوشته شده است. گاه نقطه «چ» نوشته شده است و گاه تنها یک نقطه دارد. «پ» را با سه نقطه می‌نویسد. «د» در کلماتی مانند آیذ و شایذ، به صورت «ذ» نوشته شده است. «ـه‌ای» به صورت «ة» نوشته شده‌است: زدة، بیهدة و... . «به» حرف اضافه به کلمات بعد از خود متصل نوشته شده است: بعشق، بکجا و... . «ها» جمع سر هم نوشته شده‌ است: خطها، سخنها و... . «را» مفعولی جدا نوشته شده ‌است. علامت «» بر روی «آ» آمده است: آخر، آمده و... . «که» به صورت «که» نوشته شده است نه «کی». «نه» گاه به صورت «نی» و گاه به صورت «نه» نوشته شده است. «می» فعل جدا نوشته می‌شود: می‌رود، می‌رسد و... . «آن‌که» و «چنان‌که» و «چندان‌که» به صورت «آنک» و «چنانک» و «چندانک» نوشته شده‌است. «آنکس» و «بیگه» و «بیچون» را به صورت پیوسته نوشته‌ است. «این» و «آن» معمولاً جدا نوشته شده است.

الف ـ غزل‌های افتاده

این عنوان شامل غزل‌هایی است که از دیوان افتاده است. این غزل‌ها در نسخه نورعثمانیه که فروزانفر از آن استفاده کرده است،‌ دیده ‌شده ‌است اما سهواً از دیوان مصحّح ایشان افتاده ‌است.

جدول 3- مختصات غزل‌های افتاده از دیوان کبیر تصحیح فروزانفر

ردیف

مطلع غزل

تعداد بیت

1

آفتاب امروز بر طرز دگر تابان شده‌ست

26

2

ای کرده غمت مستم مستم قدح اشکستم

5

3

بنمای رخ که روی گلستانم آرزوست

10

4

من سرخوش و تو سرخوش بدخواه تو بی‌سر به

7

5

در عشق ماه‌رویان صد داد و دید باید

9

6

در عشق ماه‌رویان چشم منیر باید

9

در این قسمت پس از آوردن اطلاعات نسخه‌شناسی، متن غزل و نسخه بدل، توضیحاتی درباره غزل‌ها آورده می‌شود.

1ـ آفتاب امروز بر طرز دگر تابان شده‌ست

مطلع غزل 397 دیوان چاپی فروزانفر -آفتاب امروز بر شکل دگر تابان شده‌ست- شبیه مطلع غزل زیر است. غزل 397 تنها 5 بیت دارد و ابیات آن به جز مصرع اول هیچ شباهتی با غزل زیر ندارد. شاید شباهت مطلع این دو غزل علت حذف یکی از دیوان چاپی بوده ‌است.

این غزل نه تنها در نسخه نورعثمانیه که در نسخه قونیه (با علامت اختصاری فذ) که اساس تصحیح فروزانفر بوده است نیز آمده‌است.

جدول 4- مختصات غزل 1

مطلع

صفحه فذ

تعداد ابیات

صفحه عل

تعداد ابیات

آفتاب امروز بر طرز دگر تابان شده‌ست

F609

26

n276

26

 

آفتاب امروز بر طرز دگر تابان شده‌ست
از ورای کفر و ایمان شه‌سواری تاخته‌ست
خاک در چشم قباد و سنجر و رستم زده ست
زهره مطرب چو دیدش تار عشرت بردرید
مشتری چون مشتری شد آستانش سجده کرد
شمس حق و دین پنهانی که او از بس ظهور
آن عطارد نسخه‌های خویش را در عشق سوخت
دست مریخ از نهیبش سست شد و ز کار رفت
و آن زحل تدبیر گم کرده ست اندر عشق او
گفت مر خورشید را انصاف کز تخت فلک
پیچ پیچی کرد خورشید و برآمد حسن او
تخت را بگذاشت در چین پابرهنه می‌دوید
از برای چشم او ماه فلک سیاح نیز
غمزه‌های جادوان3 کاندر جهان4 فتنه بدند
آتشان حسن کآتش در زمانه می‌زدند
عقل کل آیینه‌ای بخرید و خود را بنگرید
هر که او بر ساحل دریای لطف او نشست
هرچه دشواری است طالب را در این خون‌ریز راه
سر برآورده رخی افروخته چون لاله‌ها
پرغمی ماتم‌زده با درد کو فضلش بدید
هرکه انسان است انسان در دو دیدش مست اوست
از کرامت‌های او بر خاک تبریز از خدا
دیو کز گرد غبار سنب اسپش7 کحل یافت
سینه ظلمانیی کز دودش آتش می‌گریخت
در تک دوزخ بروییده ز لطفش یاسمین
جان با نقصان‌ها از تو کمالی یابدا

 

ذره‌ها بر رقص دیگر مست و سرگردان شده‌ست
حلقه‌ای از کفر او در گوش هر ایمان شده‌ست
عقل بینا بی‌خبر از جان و از جانان شده‌ست
ز آتش او با نماز و آه وی رحمان شده‌ست
چون شد او بنده کمینش بر فلک سلطان شده‌ست
همچو یزدان بر دو دیده مخفی و پنهان شده‌ست
کز دبیرستان عشقش جانش دفترخوان شده‌ست
چون‌ که دید آن غمزه‌اش دل‌خون چو مرزنجان شده‌ست
و ز تحیر واله و انگشت در دندان شده‌ست
زو فرود1 آ کز2 برای عزل تو فرمان شده‌ست
چون بدید او را که در تابش دو صد چندان شده‌ست
در رکاب آن شهی کو فتنه کیوان شده‌ست
در گدازش‌های هجرش جملگی تن جان شده‌ست
غمزه جادوی مستش فتنه ایشان شده‌ست
آتش رخسار او سوزان آتشدان شده‌ست
زآینه جان‌بخش آن شه لاجرم عمیان شده‌ست
همچو ماهی او مقیم چشمه حیوان شده‌ست
از قدوم مرکب جاهش5 همه آسان شده‌ست
از بهارش جان که او پوسیده عصیان شده‌ست
همچو گل در بزم عیش از قهقهه غلتان شده‌ست
کان پری‌زاده ز بهر بخت6 انس انسان شده‌ست
در و مروارید جان ماننده باران شده‌ست
گشت دربان بهشت و8 مشرف رضوان شده‌ست
از بهار جنت با حور و با ولدان شده‌ست
مو به موی اهل دوزخ همچو گل خندان شده‌ست
کان‌که کامل دید خود را جز تو او نقصان شده‌ست

ضبط متن بر اساس فذ آمده‌است و در زیر به تفاوت آن با ضبط عل اشاره شده‌است:

1ـ فرو، 2ـ که، 3ـ جادوان غمزه‌ها، 4ـ فلک، 5ـ چاهش، 

6ـ تخت، 7- اسبش، 8 ـ بهشت مشرف.

 

2ـ ای کرده غمت مستم مستم قدح اشکستم

این غزل نه تنها در نسخه نورعثمانیه بلکه در نسخه فذ و مق که اساس کار فروزانفر بوده است نیز آمده ‌است. علاوه بر این نسخ در دو نسخه نویافته بریتانیا -بر- و آستان قدس رضوی –رض- نیز دیده ‌شد.

جدول 5- مختصات غزل 2

مطلع

صفحه فذ

تعداد بیت

صفحه مق

تعداد بیت

صفحه عل

تعداد بیت

صفحه بر

تعداد بیت

صفحه رض

تعداد بیت

ای کرده غمت مستم مستم قدح اشکستم

F82

5

e164

5

n32

5

b35

5

r128

5

 

ای کرده غمت مستم مستم قدح اشکستم
بشکن به قدح یارا اندیشه‌گری‌ها را
برگشت ز من خامی افکندمش از بامی
جست از کف من ماری شد در که و در غاری
بسیار سیه کژدم بر صورت هر مردم

 

هر عهد که دی بستم در مستی1 از آن رستم
کان ساقی صهبا را امروز شکارستم
بد صحبت او دامی با دام چه کارستم
رستیم ز بیکاری صد شکر و شعارستم2
چون گردد از ما گم من3 شکرگزارستم

ضبط متن بر اساس فذ آمده‌است و در زیر به تفاوت ضبط‌ها اشاره شده‌است:

1ـ عل، رض: امروز، 2ـ مق، بر: عشارستم؛ رض: عثارستم، 3ـ مق: صد.

 

3ـ بنمای رخ که روی گلستانم آرزوست

غزل مذکور شبیه به غزل 441 دیوان چاپی فروزانفر است و چند بیت مشابه با آن دارد اما در کل یک غزل مجزاست که از دیوان چاپی افتاده است. ابیاتی که زیر آن‌ها خط کشیده ‌شده‌است در هر دو غزل مشترک است. این غزل علاوه بر نسخه نورعثمانیه در نسخه قونیه 770 -فذ- که اساس تصحیح فروزانفر بوده است نیز آمده‌است.

جدول 6- مختصات غزل 3

مطلع

شماره صفحه فذ

تعداد بیت

شماره صفحه عل

تعداد بیت

بنمای رخ که روی گلستانم آرزوست

F604

10

n137

10

 

بنمای رخ که روی گلستانم آرزوست
ای یار برگشای نقاب از جمال خویش
ای باد خوش که از چمن دوست می‌رسی
گفتی ز ناز بیش مرنجان مرا برو
بشنیدم از هوای تو آواز طبل باز
مخمور کن مرا و پراکنده‌گوی کن
ای ماه درد عشق تو دامان من گرفت
ای ظاهرم خراب و نهانم کباب تو
تو حاضری و من به تماشای جان روم
ما بی تو آن نداریم ای شه صلاح دین

 

بگشای لب که قند فراوانم آرزوست
کان چهره مشعشع تابانم آرزوست
بر من بزن که گلشن و بستانم آرزوست
آن گفتنت که بیش مرنجانم آرزوست
باز آمدم که ساعد سلطانم آرزوست
کز ذوق نکته‌های پریشانم آرزوست
وی زهره لحن‌های سپاهانم آرزوست
آن نقش‌های ظاهر و پنهانم آرزوست
پس در بهشت خلد بیابانم آرزوست
خود جز تو آن ندارد نی آنم آرزوست

برای روشن‌تر شدن موضوع اطلاعات نسخه‌شناسی و متن غزل 441 آورده شده است:

جدول 7- مختصات غزل 441 دیوان کبیر تصحیح فروزانفر

تعداد بیت ف[1]

 

صفحه فذ

تعداد بیت

صفحه چت

تعداد بیت

صفحه مق

تعداد بیت

صفحه مر

تعداد بیت

صفحه عل

تعداد بیت

صفحه عد

تعداد بیت

صفحه بر

تعداد بیت

صفحه رض

تعداد بیت

24

F106و

604

24

c86

25

e47

24

m22

15

n130

24

a55

24

b126

24

r185

25

 

بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست
ای آفتاب حسن برون‌آ دمی ز ابر
بشنیدم از هوای تو آواز طبل باز
گفتی ز ناز بیش مرنجان مرا برو
و آن دفع گفتنت که برو شه به خانه نیست
در دست هر که هست ز خوبی قراضه‌هاست
این نان و آب چرخ چو سیل است بی‌وفا
یعقوب‌وار وا اسفاها همی زنم
والله که شهر بی تو مرا حبس می‌شود
زین همرهان سست عناصر دلم گرفت
جانم ملول گشت ز فرعون و ظلم او
زین خلق پرشکایت گریان شدم ملول
گویاترم ز بلبل اما ز رشک عام
دی شیخ با چراغ همی گشت گرد شهر
گفتند یافت می‌نشود جسته‌ایم ما
هرچند مفلسم نپذیرم عقیق خرد
پنهان ز دیده‌ها و همه دیده‌ها از اوست
خود کار من گذشت ز هر آرزو و آز
گوشم شنید قصه ایمان و مست شد
یک دست جام باده و یک دست جعد یار
می‌گوید آن رباب که مردم ز انتظار
من هم رباب عشقم و عشقم ربابی است
باقی این غزل را ای مطرب ظریف
بنمای شمس مفخر تبریز رو ز شرق

 

بگشای لب که قند فراوانم آرزوست
کان چهره مشعشع تابانم آرزوست
باز آمدم که ساعد سلطانم آرزوست
آن گفتنت که بیش مرنجانم آرزوست
و آن ناز و باز و تندی دربانم آرزوست
آن معدن ملاحت و آن کانم آرزوست
من ماهیم نهنگم عمانم آرزوست
دیدار خوب یوسف کنعانم آرزوست
آوارگی و کوه و بیابانم آرزوست
شیر خدا و رستم دستانم آرزوست
آن نور روی موسی عمرانم آرزوست
آن های‌هوی و نعره مستانم آرزوست
مهر است بر دهانم و افغانم آرزوست
کز دیوو دد ملولم و انسانم آرزوست
گفت آن که یافت می‌نشود آنم آرزوست
کان عقیق نادر ارزانم آرزوست
آن آشکار صنعت پنهانم آرزوست
از کان و از مکان پی ارکانم آرزوست
کو قسم چشم صورت ایمانم آرزوست
رقصی چنین میانه میدانم آرزوست
دست و کنار و زخمه عثمانم آرزوست
و آن لطف‌های زخمه رحمانم آرزوست
زین سان همی شمار که زین سانم آرزوست
من هدهدم حضور سلیمانم آرزوست

 

4- من سرخوش و تو سرخوش بدخواه تو بی سر به

مطلع این غزل شبیه به مطلع غزل 2301 دیوان چاپی -من سرخوش و تو دل‌خوش غم بی دل و بی سر به- است اما مابقی ابیات کاملاً متفاوت است.

جدول 8- مختصات غزل 4

مطلع

صفحه عل

تعداد بیت

من سرخوش و تو سرخوش بدخواه تو بی سر به

n73

7

 

من سرخوش و تو سرخوش بدخواه تو بی‌سر به
می مادر هر عشرت جان مادر این مادر
عالم مثل دریا آدم تک آن دریا
در بحر تو چون کشتی بنشینم تا گردن
می‌گوید آن گوهر در صورت چون چادر
تن پرده دل آمد دل پرده آن پرده
در عشق چو زر رشته از چهره تو زر می‌زن

 

دل در بر و بر در دل با این همه دلبر به
می فانی و جان باقی پس مادر مادر به
دل چون صدف تابان زین‌ها همه گوهر به
کاندر تک آن دریا دل خفیه چو لنگر به
ای عاشق هر چادر آن حسن ز چادر به
مطرب بزن این پرده کان پرده دیگر به
با زر غم و بی زر غم آخر با زر به

5- در عشق ماه‌رویان صد داد و دید باید

جدول 9- مختصات غزل 5

مطلع

صفحه عل

تعداد بیت

در عشق ماه‌رویان صد داد و دید باید

n86

9

 

در عشق ماه‌رویان صد داد و دید باید
ای دل اگر به دلبر میل تو راستین است
گر شش جهات عالم داروست پر ولیکن
گر کعبه است و زمزم ور جنت‌ است و کوثر
تا هست هوش و فکرت تا هست گوش و منطق
زین‌ها چو فرد گشتی آن‌گاه مرد گشتی
پشت دو دست تا کی خواهد گزید عاشق
سوی خزان نباید عشاق را خزیدن
خاموش کن که آمد شاه غنی و معطی

 

مر عقل عاشقان را ز آن مه کلید باید
هم راست بشنو از من از خود برید باید
آن را فروخت باید دردش خرید باید
چون پرده گشت دل را آن را درید باید
از عذر و از ندامت گفت و شنید باید
زین‌ها چو برگذشتی آن را گزید باید
ای عاشق گزیده آن لب گزید باید
چون نوبهار آمد این‌جا خزید باید
این رخت بی‌نوایی آن‌جا کشید باید

 

6ـ در عشق ماه‌رویان چشم منیر باید

مطلع این غزل شبیه به مطلع غزل پیشین است.

جدول 10- مختصات غزل 6

مطلع

صفحه عل

تعداد بیت

در عشق ماه‌رویان چشم منیر باید

n87

9

 

در عشق ماه‌رویان چشم منیر باید
در طاق جفت ابرو پیوسته چون کمان شو
تا کی به پیش هر کس دل از خبر بلافد
در راه عقل فاخر آزاد به ز بنده
زاهد ز چرب و شیرین و ز شرب بازمانده
مخمور عشق حالی از راه لاابالی
گوشه‌نشین زاهد مستور یار خواهد
شاهان جان و دل را از ملک عار باشد
اسباب این جهان را حوضی مدام شاید

 

زلفین دلبران را مشک و عبیر باید
زیرا چنین کمان را از عشق تیر باید
ای دل خبر نداری کین را خبیر باید
در عشق لاابالی بسته اسیر باید
کو را به قصر رضوان حوری و شیر باید
هم جام نقد خواهد ساقی بشیر باید
صحرانشین دل را دلبر شهیر باید
شاهان آب و گل را تاج و سریر باید
این راه را به کلی جامی فقیر باید

 

ب ـ ابیات افتاده

ابیاتی از غزل‌های دیوان چاپی فروزانفر افتاده ‌است که در نسخه نورعثمانیه یافت می‌شود. ابیاتی از این غزل‌ها به همراه مشخصات نسخه‌شناسی هر غزل در ادامه خواهد آمد.

 

1ـ غزل ۴۰۲. نقش‌بند جان که جان‌ها جانب او مایل است

در نسخه نورعثمانیه و قونیه – فذ- یک بیت بیشتر دارد که از دیوان چاپی فروزانفر افتاده است.

جدول 11- مختصات غزل 402

تعداد بیت ف

صفحه فذ

تعداد بیت

صفحه عل

تعداد بیت

22

F220و609

22و1

n279

23

بیتی که اضافه می‌شود بیت چهاردهم غزل است:

 از هوای ‌خویش ترس و از حوادث تو مترس

 

کاین هوا از سحر و علت صد چو چاه بابل است

غزل 402 با مطلع «نقش‌بند جان که جان‌ها جانب او مایل است» در نسخه فذ مکرر آمده است و بار اول 22 بیت و بار دوم 23 بیت است و در نسخه عل 23 بیت دارد.

 

2ـ غزل ۳۱۰. بازآمد آن مهی که ندیدش فلک به خواب

این غزل در نسخه نورعثمانیه یک بیت بیشتر دارد که از دیوان چاپی فروزانفر افتاده است.

جدول 12- مختصات غزل 310

تعداد بیت ف

صفحه فذ

تعداد بیت

صفحه چت

تعداد بیت

صفحه عل

تعداد بیت

صفحه عد

تعداد بیت

6

F106

5

c86

6

n130

7

a40

5

بیت اضافه شده، بیت پنجم این غزل است:

چنگال عشق از بن و از بیخ برکند

 

هر خانه کاندرو فتد از عشق آفتاب

 

3ـ غزل ۳۸۸. خدمت بی دوستی را قدر و قیمت هست نیست

این غزل در نسخه نورعثمانیه سه بیت بیشتر دارد که از دیوان چاپی فروزانفر افتاده است.

جدول 13- مختصات غزل 388

تعداد بیت ف

صفحه فذ

تعداد بیت

صفحه چت

تعداد بیت

صفحه مق

تعداد بیت

صفحه عل

تعداد بیت

5

F192

5

c280

4

e54

5

n273

8

این سه بیت در انتهای غزل پس از بیت پنجم آمده‌است:

شست کام و آرزو در بحر عشق انداختی
مریمان هستند در عالم به صد نام و نشان
باده هست و جام هست و ساقی مه‌روی هست

 

شست تو هفتاد گشت و ماهیی در شست نیست
مریمی کز نفخ حق شد عیسی آبست نیست
عاشقی مستی خرابی کین همه خورده‌ست نیست

4- غزل ۴۵۰. از بامداد روی تو دیدن حیات ماست

 این غزل در نسخه نورعثمانیه یک بیت بیشتر دارد که از دیوان چاپی فروزانفر افتاده است.

جدول 14- مختصات غزل 450

تعداد بیت ف

صفحه فذ

تعداد بیت

صفحه چت

تعداد بیت

صفحه عل

تعداد بیت

صفحه عد

تعداد بیت

16

F106

16

c86

16

n131

17

a55

16

بیت اضافه‌شده بیت شانزدهم غزل است:

وامم دهید چشم که خوب است و بس لطیف

 

مجلس تهی کنید که امروز روز ماست

5- غزل ۷۵۰. شاد شد جانم که چشمت وعده احسان نهاد

این غزل در نسخه نورعثمانیه یک بیت بیشتر دارد که از دیوان چاپی فروزانفر افتاده است.

جدول 15- مختصات غزل 750

تعداد بیت ف

صفحه فذ

تعداد بیت

صفحه چت

تعداد بیت

صفحه عل

تعداد بیت

9

F198

9

c283

7

n289

10

بیت اضافه شده پیش از تخلص آمده است و بیت نهم غزل است:

حقه گردون ز عکس خاکیان تابنده گشت

 

گوهر جان را که اندر حقه گردان نهاد

6ـ غزل ۷۹۶. وای آن دل که بدو از تو نشانی نرسد

این غزل در نسخه نورعثمانیه یک بیت بیشتر دارد که از دیوان چاپی فروزانفر افتاده است.

جدول 16- مختصات غزل 796

تعداد بیت ف

صفحه فذ

تعداد بیت

صفحه چت

تعداد بیت

صفحه قو

تعداد بیت

صفحه عل

تعداد بیت

10

F501

10

c190

10

g69

10

n362

11

این غزل بدون این بیت اضافه شده تخلص نداشته است و بیت اضافی در نسخه نورعثمانیه بیت تخلص این غزل است:

روح زرکوب صلاح دل و دین گشت تنک

 

همچو زر کو نه ز عینش به عیانی نرسد

7ـ غزل 864 . بلبل نگر که جانب گل‌زار می‌رود

این غزل در نسخه نورعثمانیه یک بیت بیشتر دارد که از دیوان چاپی فروزانفر افتاده است.

جدول 17- مختصان غزل 864

تعداد بیت ف

صفحه فذ

تعداد بیت

صفحه چت

تعداد بیت

صفحه مق

تعداد بیت

صفحه عل

تعداد بیت

صفحه عد

تعداد بیت

16

F113

16

c90

16

e93

16

n144

17

a92

16

بیت اضافه شده بیت یازدهم غزل است:

آن گلستان که بر فلک است آن عجب‌تراست

 

یا این‌که زیر گنبد دوار می‌رود

8- غزل ۹۳۴. میان باغ گل سرخ های‌وهو دارد

این غزل در نسخه نورعثمانیه شش بیت بیشتر از دیگر نسخ دارد که پنج بیت آن از دیوان چاپی فروزانفر افتاده است.

 

جدول 18- مختصات غزل 934

تعداد بیت ف

صفحه فذ

تعداد بیت

صفحه چت

تعداد بیت

صفحه قح

تعداد بیت

صفحه عل

تعداد بیت

صفحه خب

تعداد بیت

12

F150

12

c28

12

q59

12

n198

18

d70

12

ابیات اضافه شده بیت 8، 9، 10، 11 و 18 غزل است:

1

 

3

 

5

 

7

 

9

 

11

 

13

 

15

17

 

میان باغ گل سرخ های‌وهو دارد
به باغ خود همه مستند لیک نی چون گل
چو سال سال نشاط است و روز روز طرب
چرا مقیم نباشد چو ما به مجلس گل
هزار جان مقدس فدای آن جانی
سؤال کردم گل را که بر که می‌خندی
هزار بار خزان کرد نوبهار تو را
بگو به گل که خوشی و خوش‌ است بلبل مست
خنک تنی که صراحی آن سری گیرد
فرو شوم به تحیر چو جام بردارد
به باغ راه‌روان آمده نه دست و نه پا
چو آینه‌ است و ترازو خموش و گویا یار
- پیاله‌ای به من آورد گل که باده خوری
چه حاجتی است گلو باده خدایی را
عجب که خار چه بدمست و تیز و روترش است
به طور موسی بنگر که از شراب گزاف
به مستیان درختان نگر به فصل بهار
ترش مشو که حلاوت ز شمس تبریز است

 

که بو کنید دهان مرا چه بو دارد
که هر یکی به قدح خورد و او سبو دارد
خنک مرا و کسی را که عیش خو دارد
کسی که ساقی باقی ماه‌رو دارد
که او به مجلس ما امر اشربوا دارد
جواب داد بر آن زشت کو دو شو دارد
چه عشق دارد با ما چه جست‌وجو دارد
ز های‌وهوی لطیفش که بوی هو دارد
و خاصه ساقی مه‌رو که جعد‌مو دارد
هزار ناله برآرم چو او فرو دارد
چو ماهیی که روش اندر آب‌جو دارد
ز من رمیده که او خوی گفت‌‌و‌گو دارد
خورم چرا نخورم بنده هم گلو دارد
که ذره ذره همه نقل و می از او دارد
ز رشک آن که گل و لاله صد عدو دارد
دهان ندارد و اشکم چهارسو دارد
شکوفه کرده که در شرب می غلو دارد
که او لباس سعادت هزار تو دارد

بیت دوازده «چو آینه ا‌ست و ترازو...» بیت آخر غزل933 است ولی بقیه ابیاتی که زیر آن‌ها خط کشیده‌ شده ‌است در دیوان نیامده ‌بود. سه غزل933، 934 و 946 مطلعشان یکسان است و ابیات مشترکی هم دارند. در آغاز ابیات مشترک این غزل با غزل 946 خط تیره‌ای گذاشته شده‌است.

 

9ـ غزل ۹۴۶. میان باغ گل سرخ های‌وهو دارد

این غزل در نسخه نورعثمانیه یک بیت بیشتر دارد که از دیوان چاپی فروزانفر افتاده است.

جدول 19- مختصات غزل 946

تعداد بیت ف

صفحه فذ

تعداد بیت

صفحه چت

تعداد بیت

صفحه عل

تعداد بیت

صفحه خب

تعداد بیت

11

F158

11

c32

11

n210

12

d83و86

11

بیت اضافه شده هفتمین بیت از غزل است:

به ذره ذره رسید به خواجه چون نرسد

 

بدو رسد که بود تشنه و آرزو دارد

10ـ غزل۱۰۶۰. عاشقی در خشم شد از یار خود معشوق وار

این غزل در نسخه نورعثمانیه سه بیت بیشتر دارد که از دیوان چاپی فروزانفر افتاده است.

جدول 20- مختصات غزل 1060

تعداد بیت ف

صفحه فذ

تعداد بیت

صفحه چت

تعداد بیت

صفحه مق

تعداد بیت

صفحه عل

تعداد بیت

صفحه عد

تعداد بیت

صفحه قص

تعداد بیت

7

F198

7

c284

7

e127

7

n291

10

a116

7

h17

7

این سه بیت پس از بیت اول آمده‌است:

خاکیان گر همچو آبش بادها در سر کنند
وای از آن روزی که چشمه نور او سر واکشد
در دماغ نازنینان قطره‌ای از ناز اوست

 

فارغ است آن آفتاب از تیره ماه و صد هزار
خشک گردد از فراغش صد هزاران سبزه‌زار
تا که جان در عشق او همچون جهان شد بی‌قرار

11ـ غزل ۱۲۸۳. ندا رسید به عاشق ز عالم رازش

این غزل در نسخه نورعثمانیه یک بیت بیشتر دارد که از دیوان چاپی فروزانفر افتاده است.

جدول 21- مختصات غزل 1283

تعداد بیت ف

صفحه فذ

تعداد بیت

صفحه چت

تعداد بیت

صفحه قح

تعداد بیت

صفحه عل

تعداد بیت

صفحه عد

تعداد بیت

صفحه قص

تعداد بیت

صفحه خب

تعداد بیت

8

F164

8

c36

8

q79

8

n223

9

a130

8

h68

8

d98

8

بیتی که در نسخه نورعثمانیه اضافه شده‌است بیت تخلص و در پایان غزل است:

ز شمس مفخر تبریز جو که عشق به دل

 

چگونه گشت در آخر چه بود آغازش

12ـ غزل ۱۴۴۶. گر بی دل و بی دستم و ز عشق تو پابستم

این غزل در نسخه نور عثمانیه یک بیت بیشتر دارد که از دیوان چاپی فروزانفر افتاده است.

جدول22- مختصات غزل 1446

تعداد بیت ف

صفحه فذ

تعداد بیت

صفحه چت

تعداد بیت

صفحه مق

تعداد بیت

صفحه عل

تعداد بیت

صفحه قص

تعداد بیت

11

F81

11

c58

11

e204

11

n30

12

h156

11

بیتی که در نسخه نورعثمانیه اضافه شده‌است بیت تخلص و در پایان غزل است:

ای شمس حق ای یارا این بود گرو ما را

 

تبریز گروها را آهسته که سرمستم

13ـ غزل ۱۷۴۰. خوشی خوشی تو ولی من هزار چندانم

این غزل در نسخه نورعثمانیه یک بیت بیشتر دارد که از دیوان چاپی فروزانفر افتاده است.

جدول 23- مختصات غزل 1740

تعداد بیت ف

صفحه فذ

تعداد بیت

صفحه چت

تعداد بیت

صفحه مق

تعداد بیت

صفحه عل

تعداد بیت

صفحه قص

تعداد بیت

صفحه خب

تعداد بیت

14

F170

14

c39

14

e190

14

n232

15

h142

14

d107

14

بیت اضافه شده بیت چهاردهم غزل و یک بیت پیش از تخلص است:

ز ذره ذره شنو لا اله الا الله

 

قراضه‌وار گواهی دهد که از کانم

14ـ غزل ۲۰۴۶. مستی و عاشقی و جوانی و جنس این

این غزل در نسخه نورعثمانیه یک بیت بیشتر دارد که از دیوان چاپی فروزانفر افتاده است.

جدول 24- مختصات غزل 2046

تعداد بیت ف

صفحه فذ

تعداد بیت

صفحه چت

تعداد بیت

صفحه مق

تعداد بیت

صفحه عل

تعداد بیت

صفحه عد

تعداد بیت

صفحه قص

تعداد بیت

38

F121

38

c94

37

e261

38

n404

39

a176

37

h258

35

بیت اضافی در حکم بیت تخلص است و پیش از بیت تخلص پایانی به عنوان بیت سی و هشتم آمده‌است:

 

خاموش کن که شرح نتان کرد هیچ ‌کس

 

او را که هست فخر همه شاه راستین

نتیجه‌

فروزانفر با تصحیح دیوان کبیر مولوی راه را برای شناخت بیشتر مولوی و آثار و افکار وی هموار ساخت اما گستردکی کار، کهولت سن و امکانات کم وی کاستی‌ها و سهو‌هایی را در کار تصحیح ایجاد کرده‌است. برخی از نسخ مورد استفاده وی چنان که باید و شاید سنجیده نشده است و به ضبط‌های آن توجهی در خور نشان داده نشده است؛ بنابراین این مقاله با بررسی مجدد نسخ در دسترس فروزانفر، همچنین غور در نسخ نویافته در پی به دست دادن تصحیحی منقح از دیوان کبیر است که کاستی‌ها و سهوهای دیوان حاضر را رفع کند. بدین منظور ابتدا باید نسخ مورد استفاده وی را به دقت واکاوی کرد. فروزانفر نسخه مورد بحث این مقاله را -چنان‌که پیشتر بیان شد- از مجلد چهارم دیوان کبیر وارد کار تصحیح کرده‌ است و طبیعی است که ضبط‌های پیش از آن را در تصحیح وارد نکرده ‌باشند. در تحقیق حاضر ابیات و غزل‌‌هایی که در نسخه نورعثمانیه بوده اما از دیوان چاپی افتاده، جمع‌آوری شده است. حجم این غزل‌ها و ابیات نشانگر این نکته است که چنان‌‌که باید به این نسخه توجه نشده ‌است.

البته نباید از نظر دور داشت که هدف این مقاله نقد روش تصحیح فروزانفر در دیوان کبیر است. مبنای کار وی جمع‌آوری کل ابیات و غزل‌های موجود در نسخ بوده‌است؛ چنان‌که حتی اگر غزلی را از آن مولوی ندانسته‌است در زیرنویس شاعر آن را متذکر شده‌ است اما آن غزل را از دیوان کبیر مولوی بیرون نبرده‌ است. البته همین روش نیز با سهو‌هایی مواجه شده است و کاستی‌هایی در آن اتفاق افتاده ‌است. در دیوان کبیر غزل‌های بسیاری یافت می‌شود که تک نسخه‌ای است؛ یعنی تنها در یکی از نسخ مورد استفاده فروزانفر آمده ‌است. حال آن‌که وی چنین غزل‌هایی را نیز از آن مولوی دانسته، وارد دیوان کرده‌است؛ بنابراین غزل‌هایی که در این مقاله به عنوان غزل افتاده معرفی شده‌ است سهواً از دیوان افتاده‌ است نه این‌که در حذف آن‌ها عمدی بوده‌ باشد. ابیات این‌چنینی نیز در دیوان مصحَّح فروزانفر بسیارند؛ ابیاتی که تنها در یک نسخه آمده‌، باز در دیوان جای گرفته‌ است. به لحاظ روش‌شناسی جا دادن چنین غزل‌ها و ابیاتی در دیوان کبیر مولوی جای تأمل و بررسی بیشتر دارد و هدف این مقاله نیز بررسی اصالت چنین ابیات و غزل‌هایی نیست بلکه هدف بیان کاستی‌های تصحیح دیوان کبیر مصحَّح فروزانفر با توجه به روش کار وی است.

نکته حائز اهمیت این‌ است که اگر فروزانفر نسخه نورعثمانیه را از ابتدا در کار تصحیح خود اعمال می‌کرد مواردی که در این مقاله بدان اشاره شده ‌است حتماً در دیوان چاپی وی یافت می‌شد. چنان‌که غزل 3108 با مطلع «به دست هجر تو زارم تو نیز می‌دانی» که در جلد هفتم ضبط شده‌است، تنها منبعش نسخه نورعثمانیه است و در نسخ دیگر نیامده ‌است.

بنابراین با بررسی دقیق نسخ در دسترس فروزانفر می‌توان به ضبط‌های دقیق‌تر و اصیل‌تری از دیوان دست یافت. البته بررسی دقیق تمام ضبط‌های این نسخه مجال گسترده‌تری می‌طلبد که از حجم زیاد ابیات و غزل‌های افتاده می‌توان بدین نکته پی برد.

پس از بررسی‌های به عمل آمده، غزل‌ها و ابیات این مقاله در دیوان شعرای دیگر یافت نشد و تا زمانی که این اشعار در دیوان شاعر دیگری یافت نشود، دلیلی برای رد انتساب آن‌ها به مولوی وجود ندارد.


[1] ـ ستونی که بالای آن علامت اختصاری «ف» آمده‌است، نشان‌گر تعداد ابیات غزل در دیوان چاپی فروزانفر است.

مراجع

1ـ مولوی، جلال‌‌الدین محمد. (1363). کلیات شمس یا دیوان کبیر. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: امیرکبیر.
2ـ ---------------- . (1386). دیوان کبیر، کلیات شمس تبریزی. به اهتمام توفیق سبحانی، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
3- --------------- . کلیات شمس تبریزی. عکس نسخه اسعدافندی (=عد). مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی. شماره 381.
4- -------------- . عکس نسخه قره‌حصار (=قح). کتابخانه گدک احمدپاشا در ترکیه. شماره 1605.
5- -------------- .فیلم نسخه بلدیه استانبول (=خب). دانشگاه تهران. شماره 19.
6- -------------- . فیلم نسخه موزه قونیه (=قو). دانشگاه تهران. شماره 46.
7- -------------- .فیلم نسخه موزه قونیه (=مق). دانشگاه تهران. شماره 48.
8- -------------- .فیلم نسخه نورعثمانیه (=عل). دانشگاه تهران. شماره 1107.
9- -------------- .فیلم نسخه قره‌حصار (=قص). دانشگاه تهران. به شماره 4340.
10- ------------- .فیلم نسخه چستربیتی (=چت). دانشگاه تهران. شماره 4341.
11- ------------- . نسخه نخجوانی (=خج). کتابخانه ملی تبریز. شماره 3621.
12- ------------- . نسخه آستان قدس رضوی (=رض). کتابخانه آستان قدس رضوی. شماره 4770.
13ـ نیری، محمدیوسف؛ خلیلی جهرمی، الهام؛ رزمجو بختیاری، شیرین. (1393). لزوم تصحیح دوباره غزلیات شمس. شعر پژوهی، دوره 6، شماره 2، ص. ص. 186ـ161.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار