تصحیح بیت‌هایی از دیوان انوری ابیوردی بر اساس دست‌نویس مورخ (680 هـ. ق.) کتابخانه مجلس

مقدمه

حکیم انوری ابیوردی، یکی از سه پیامبر شعر فارسی، از جمله شاعرانی است که دیوان اشعارش از همان روزگاران گذشته مورد توجه شاعران، فضلا و ادب­دوستان بوده است؛ به گونه­ای که شرح و تفسیر برخی ابیات آن، یکی از معیارهای سنجش احاطه ادیبان به موضوعات گونه­گون ادب فارسی به شمار می­رفته است. از همان زمان قدیم، دشواری شعر انوری، به خصوص در قصایدش، زمینه­ساز پیدایش شروح مختلف بر دیوان وی شده است. گرچه امروزه توجه و نگاه ادیبان به شعر انوری کمتر شده است، لیک شعر و روش شاعری وی، حلقه اتصال و حد فاصل پیوند غزل­های سعدی و سلمان و برخی شاعران دیگر با سنایی و معزی و ابوالفرج رونی است (ر.ک. شهیدی، 1376: مقدمه، کز).

در این تحقیق برخی ابیات دیوان انوری، بر اساس نسخه کهن کتابخانه مجلس شورای اسلامی که تاریخ تحریر آن (680 هـ.ق.) است، تصحیح شده است.مصححان پیشین دیوان انوری، سعید نفیسی و محمدتقی مدرس رضوی، این دست‌نویس کهن را در اختیار نداشته­اند و تنها سید جعفر شهیدی در شرح لغات و مشکلات انوری ­گاه از آن استفاده کرده است: «نسخه ناتمام دیگری نیز در مجلس شورای ملی است که شماره ثبت آن 86666 است و چنان­که کاتب در صفحه آخر نوشته در 680 هجری قمری تحریر شده. اگر بیت مورد بحث در نسخه مینو و افش یافت نشده است، گاهگاه بر ضبط نسخه مجلس اعتماد کرده است. علامت اختصاری این نسخه (مج) است» (شهیدی، 1376: مقدمه، هـ).

بر اساس همین دست‌نویس کهن از دیوان انوری دو مقاله نیز نوشته شده است: 1- «اشعار نویافته از انوری در نسخه­ای کهن» (شریفی صحی و پورخالقی چترودی، 1391: 43-19). 2- «قصاید انوری و لزوم تصحیح تازه از آن­ها» (کرمی و همکاران، 1392: 150- 135). در مقاله نخست به معرفی چاپ­های دیوان انوری از آغاز تا به امروز پرداخته شده است و در قسمت بعد، نسخه کهن کتابخانه مجلس معرفی شده است و عکس صفحاتی از آن نیز درج شده است و در پایان نیز، اشعار و ابیاتی که در چاپ مدرس و یا نفیسی وجود ندارد، آورده شده است (ر.ک. شریفی صحی و پورخالقی چترودی، 1391: 24- 23). در مقاله دوم نیز ضمن بررسی چاپ­های گونه­گون دیوان انوری، 17 بیت از قصاید انوری بر پایه همین نسخه مجلس تصحیح شده است.

تصحیح ابیات

در این­ جستار، بیست و یک بیت از دیوان انوری با توجه به نسخه مجلس تصحیح شده است. اکثر ابیات تصحیح شده در این مقاله، از قطعه ها و غزل­های انوری است و البته چند بیتی هم از قصاید انوری در این بین، تصحیح شده است.

در موارد پیشنهادی، سعی شده است برای تأیید حدس و ضبط جدید به مضامین تکراری و ترکیبات مکرر در دیوان انوری استناد شود و البته گاه برای تقویت ضبط­های پیشنهادی، شواهدی از دیگر شاعران و نویسندگان ادب فارسی ذکر شده است.

1.

بیت مورد بحث، در تصحیح مدرس رضوی بدون نسخه بدل آمده است. در نسخه مجلس به­ جای «به حسن ظاهر و باطن» آمده است: «به حسّ ظاهر و باطن مسلّمت نکنم» (ص 223). ظاهراً هم همین ضبط درست است و تناسبی تام با «هیولانی و روح حیوانی» دارد. ترکیب «حواس ظاهر و باطن» و شرح آن در منابع مختلف آمده است: «چنان­ که گفته‏اند موت عبارت است از تعطیل حواسّ‏ ظاهر و باطن» (فضل­الله همدانی، 1384: 172). «بازار عنصر و حواس صورت نزد عناصر و حواس ظاهر و باطن، پریشان دید» (روزبهان بقلی، 1366: 75-74 و نیز نک. دهخدا، 1377: ذیل حواس). همچنین در معارف سلطان ولد، فصلی در شرح حواس ظاهر و باطن و خاصیت هر یک از آن­ها آمده است (ر.ک. سلطان ولد، 1377: 277). در بیتی دیگر، انوری ترکیب «حواس ظاهر و باطن» را به کار برده است:

2.

انوری معمولاً وقتی درگاه ممدوح را در برابر چرخ و انجم قرار می­دهد، هدفش تاکید بر بلندی و سر بر فلک ساییدن کنگره کوشک اوست؛ به همین سبب به نظر می­رسد ضبط نسخه مجلس در این باره، ارجح باشد: «تشویر رتبت خورده­اند» (ص 226). در دو بیت زیر از انوری نیز اندوه و حسادت فلک و چرخ از قدر و جاه ممدوح دیده می­شود:

3.

نسخه مجلس چنین است: «ز دل زنگ رنج بزداید» (ص 235). در متون مختلف، شراب همانند مصقلی دانسته شده است که زنگار غمان و اندهان را از آینه دل آدمی می­زداید: «اگرچه شراب بر روی شرع، دیباچه صحیفه جرایم است و عنوان نامه کبایر اما حکما برانند که در او فواید ابدانی بسیار است و منافع جسمانی بی­شمار که روی کهربایی را از لعل بدخشانی کند و گونه زعفرانی را رنگ ارغوانی دهد، آیینه دل را از زنگ غم بزداید» (نخشبی، 1372: 21). انوری در بیتی دگر همین مضمون را آورده است:

4.

ضبط «زر تر» به جای «زربر» در نسخه­های (ت، ص) دیده می­شود. (ر.ک. انوری، 1376: حاشیه 7). نسخه مجلس چنین است: «کارم از وصل چون زر تر بود» (ص 256). علی­الظاهر همین هم باید درست باشد: «زر تر: زر پاک، زر بی غش، زر ناب» (دهخدا، 1377: ذیل زر). خاقانی چنین می گوید:

5.

نسخه مجلس چنین است: «خرج جودش» (ص 196). از میان نسخه ­بدل­های مدرس رضوی نیز ضبط نسخه (م) «خرج» است. (ر.ک. انوری، 1376: 2/ 571، حاشیه 2). همین بیت در لغتنامه دهخدا، ذیل «خرج» آمده است و در آن به جای «چرخ»، «خرج» آمده است. (ر.ک. دهخدا، 1377: ذیل خرج). بنا بر دلایلی که پس از این بیان می شود، خرج جود صورت درست این ترکیب است. این تصحیف در دیوان انوری تا حدودی فراگیر است و در چند بیت دیگر نیز رخ داده است. در بیت­های زیر، تصحیف «خرج جود» به «چرخ جود»، بدون نسخه بدل در تصحیح مدرس رضوی دیده می­شود:

در همین بیت، هدف انوری، به کار بردن «خرج» در برابر «دخل» بوده است که در غالب ابیات مورد بحث، قابل مشاهده است:

انوری ترکیب «خرج جود» را در چندین بیت دیگر نیز به کار برده است. همه شواهد زیر، مهر تأییدی بر غلط بودن «چرخ جود» در دو بیت ذکر شده است:

قاآنی شیرازی هم در بیتی، ترکیب «خرج جود» را به کار برده است:

محمدتقی سپهر نیز در ناسخ­التواریخ چنین آورده است: «لاجرم بدانچه سائل خواسته بود، فرمان اجابت می­کرد. کار بدین گونه رفت تا معادل دو کرور تومان زر مسکوک خرج جود او از دخل ایران بر زیادت گشت» (سپهر، 1377: 2/ 916).

همین تصحیف، در بیت زیر به طرز پیچیده­تری راه یافته است:

به احتمال قوی، مصحح دیوان انوری، فاعل ابیات دوم و سوم را «چرخ» انگاشته است! یعنی «چرخ نتوانست به انگشت عد و حصر قضا، جود تو را بشمارد و نیز چرخ با معیار جزو و کل قدر نتوانست عیار بار حلم تو را بسنجد»! اکنون که شکی وجود ندارد که «چرخ جود»، مصحّف است، فقط کافی است به جای آن، «خرج جود» بگذاریم. ظاهراً دلیل تصحیف شدن «خرج جود» به «چرخ جود»، بیگانه بودن این ترکیب برای کاتبان و مصححان بوده است. «خرج جود» یعنی خرج کردن به سبب بخشش بیش از حد و خرج کردن به سبب بخشندگی. «خرج» به معنی «مصرف کردن و مصرف شدن» در دیوان انوری استعمال شده است:

6.

نسخه مجلس چنین است: «چشمش از بیشها جفا داند» (ص 262). بر ارباب فن پوشیده نیست که تصحیفی در کار نیست فقط در دست‌نویس‌های کهن، های بیان حرکت نوشته نمی­شده است و مثلاً «خانه­ها» را «خانها» می­نوشته­اند؛ بنابراین با علم به این­که در اغلب دست‌نویس‌ها «چ، ژ، پ» به صورت «ج، ز، ب» نوشته می­شده است، «پیشه­ها» نیز «بیشها» کتابت می­شده است و مصرع نخست باید چنین تصحیح شود: «چشمش از پیشه­ها جفا داند». انوری در بیتی دیگر، صفت «جفاپیشه» را برای یارش آورده است:

7.

نسخه مجلس چنین است: «ز اندیشه دلم خون شد» (ص 267). بر اساس تصحیح مدرس رضوی، فاعلی برای فعل «خون شد» وجود ندارد و همین امر بیت را نامفهوم کرده است اما با توجه به ضبط نسخه مجلس، بیت معنای اصلی خود را باز می­یابد. امیرخسرو دهلوی چنین گفته است:

8.

نسخه مجلس چنین است: «رای وصلت خواستم زد هجر گفت» (ص 269). «زو» (از او) در مصرع نخست، مرجعی در ابیات پس و پیش ندارد و همین امر جمله را از نظر نحوی آشفتگی کرده است؛ بنابراین می­توان با پذیرفتن صورت این بیت در نسخه مجلس، اشکال بیت را برطرف کرد (درباره رای زدن: ر.ک. دهخدا، 1377: ذیل رای زدن).

9.

نسخه مجلس چنین است: «بودیم به هم در شده تا قامت موذن / وان قامت موذن ز قیامت بتر آمد» (ص 271). شفیعی کدکنی همین غزل را در کتاب مفلس کیمیافروش، دقیقاً منطبق بر تصحیح مدرس رضوی، آورده است. ایشان در بخش تعلیقات بر همین غزل، درباره بیت مذکور، در شرح «بتر آمدن» چنین نوشته­اند: «بتر آمدن: چیره شدن، غالب آمدن، در متون معاصر انوری به معنی ضد آن (شکست خوردن) نیز استعمال شده است» (شفیعی کدکنی، 1384: 321). البته اگر استاد شفیعی کدکنی صورت درست این بیت را دریافته بودند، دیگر به چنین توجیهاتی نیاز پیدا نمی­شد. بدون شک، صورت درست و ضبط صواب بیت انوری همان است که در نسخه مجلس آمده است. البته باید توجه داشت که «مؤَذّن» در هر دو مصراع اول و دوم باید بر وزن فع­لن خوانده شود. همین نکته، از عللی است که بیت انوری را دستخوش تصحیف کرده است. در لغتنامه دهخدا چنین آمده است: «مؤْذن [مُ­ ؤْ ذَ]: در شعر ذیل از منوچهری ظاهراً تلفظی از مُؤَذّن است به ضرورت شعری: نعایم پیش او چون چار خاطب/ به پیش چار خاطب چار مؤذن» (دهخدا، 1377: ذیل مؤذن). این تلفظ از مؤَذّن در متون مختلف مشهود است و فقط در بیت مذکور از منوچهری چنین اتفاقی رخ نداده است. در دیوان خاقانی به کرّات مؤْذن با تخفیف تشدید «ذ» آمده است. اینک یک نمونه:

در مجموع، مفهوم بیت این است که از شب تا به سحر با معشوق در آغوش هم خفته بودیم. وقتی که بانگ موذن خبر از طلوع خورشید و جدایی داد، این بانگ حتی از فرا رسیدن قیامت هم برایم سخت­تر بود. سنایی غزنوی در غزلی زیبا و البته بسیار شبیه به غزل انوری، همین مضمون را چنین گفته است:

و البته خود انوری در جایی دیگر، تناسبی جالب توجه بین «قامت موذن» و «قیامت» ساخته است:

10.

نسخه مجلس چنین است: «وز پی نَقل عقل و راحت روح» (ص 273) و ظاهراً همین ضبط درست است. نوعی اعنات­القرینه در بیت بین «نقل و عقل» و «راحت و روح» وجود دارد؛ ضمناً از نظر معنایی، نقل، مرجح به نظر می­رسد. حمیدالدین بلخی در مقامات حمیدی چنین آورده است: «به وقتی آمدی که عقل از دماغ­ها نقل کرده است و ارواح صحرایی از اشباح سودایی گریزان شده» (حمید الدین بلخی، 1372: 191 و نیز نک. 146).

11.

نسخه مجلس چنین است: «پر کرده عتاب و داوری را» (ص 273). «عتاب و داوری را بر کردن» معنی محصلی ندارد و ظاهراً ضبط نسخه مجلس مناسب­تر است. معنی بیت بر اساس نسخه مجلس چنین می­شود: تیر مژه را بر کمان ابروانش بزه کرده، عتاب و داوری را همانند دو پر در این تیر نشانده است تا به خطا نرود. (نیز نک. شماره 21 در همین مقاله).

12.

نسخه مجلس چنین است: «بیهوده اسب جور و جفا چند زین کند» (ص 275). صورت بیت در تصحیح مدرس رضوی به این سبب دچار اشکال است که مرجعی برای فعل «زین کردن» وجود ندارد؛ ضمناً جور و جفا را نمی­توان زین کرد و چنین ترکیبی نارساست. با پذیرفتن ضبط بیت در نسخه مجلس می­توان این اشکال را برطرف کرد. انوری در جای دیگری ترکیب «اسب جور» را آورده است:

بیت زیر نیز کاملاً منطبق با بیت مورد بحث است؛ فقط جای «اسب جور» را «اسب جفا» گرفته است:

13.

استاد شفیعی کدکنی نیز در کتاب مفلس کیمیافروش بیت را عیناً بر اساس تصحیح مدرس رضوی آورده است (ر.ک. شفیعی کدکنی، 1384: 190). نسخه مجلس چنین است: «شیشه حِبر من که بادا پر» (ص 225) که ضبط قابل تأملی است و ظاهراً بر سایر نسخ ارجح است. همین قطعه و وجه سروده شدن آن در تاریخ گزیده نیز دیده می­شود. (ر.ک. حمدالله مستوفی، 1364: 714). در مجمل فصیحی نیز کل این قطعه و وجه سرایش آن که تا حدی با مطلب تاریخ گزیده تفاوت دارد، آمده است. بیت مورد بحث، در آنجا نیز با ضبط تاریخ گزیده و نسخه مجلس منطبق است (ر.ک. خوافی، 1386: 2/ 718). آنچه اهمیت دارد این است که بیت مذکور در تاریخ گزیده و مجمل فصیحی با ضبط نسخه مجلس یکسان است و این نکته، تأییدی بر درستی آن محسوب می‌شود. «حبر» ضبط درست است که در فرهنگ­ها به معنی «دوات» آمده است و در این صورت است که ارتباط بین اجزای دو بیت پیشین بهتر آشکار می­شود. همین مضمون دقیقاً در شعر ناصرخسرو نیز آمده است:

ضمناً «حبر» و «قلم» در متون گونه­گون به هم عطف می­شوند، اینک یک نمونه:

14.

نسخه مجلس چنین است: «یار چون درخورد همّت می­کنم» (ص 279). «باز» تصحیف «یار» است و در این صورت است که بیت معنی اصلی خود را پیدا می­کند و با بیت بعد تناسب می­یابد. ترکیب «یار کردن» به معنی انتخاب معشوقه و همسر در سایر متون نمونه­هایی دارد. در این رباعی از احمد غزالی که در مرصادالعباد آمده، «یار دیگر کردن» به معنی انتخاب یار جدید آمده است:

15.

نسخه مجلس چنین است: «چون به یک نوع از جفا تن در دهم/ ناز، صد نوع دگرگون می­کنی» (ص 297). ظاهراً همین ضبط نسخه مجلس درست است. انوری در بیتی دیگر همین مضمون را آورده است:

16.

نسخه مجلس چنین است: «عشقت به خاک بردم و بردم چنانک دانی/ عمرم به باد دادی و دادی چنانک دادی» (ص 301) و همین ضبط مرجح به نظر می­رسد. در این صورت، تناسب بین خاک و باد بر زیبایی بیت می­فزاید.

17.

پسته در این بیت ارتباط چندانی با مگس و طفیلی ندارد. در نسخه مجلس چنین است: «محرم رستی لبش نشدم» (ص 313). «رُستی»⁵ به جای «پسته» ضبط قابل تأملی است و به نظر می­رسد همین نیز باید درست باشد. در این صورت است که تناسب اجزای بیت با هم تقویت می­شود. امیرخسرو دهلوی در بیتی بسیار نزدیک به همین بیت انوری، چنین گفته است:

خاقانی نیز در بیتی بین خوان، طفیل و مگس تناسب ایجاد کرده است:

18.

در نسخه مجلس چنین است: «آنک ما را ز خیار آتش رزقی جسته ست» (ص 187). با توجه به مضمون و محتوای بیت، همین ضبط مرجح است. در اینجا قصد نداریم درباره ضبط «آتش از خیار جستن و یا آتش از چنار جستن» و ترجیح یکی از آن ها بر دیگری بحث کنیم. «آتش وزن» در مصرع دوم از بیت سوم، معنی محصلی ندارد. در این­جا مقصود مرد کنّاس این است که خداوند رزق و روزی من و تو (انوری) را در کنّاسی و شاعری قرار داده است. جالب توجه است که مردک کنّاس در این قطعه، شاعری را عیب و کنّاسی را هنر دانسته است!

19.

نسخه مجلس چنین است: «بیش بر باد ژاژ عمر مده» (ص 188). ابیات پیشین این قطعه در مذمت و نکوهش شعر و شاعری است. انوری در نصیحت خویشتن می­گوید «ای بزرگ­مرد! بعد از این، عمر گران­مایه خود را در هرزه­درایی شعر، به باد مده». البته می­توان به صورت اضافی نیز متن را خواند: «بیش بر باد ژاژ، عمر مده». معزی گفته است:

20.

نسخه مجلس چنین است: «تا کی از قومی که هم ایشان و هم ما تیشه­ایم» (ص 188). ترکیب «تا کی از...» در سایر متون کهن نیز به کار رفته است و معنای تقریبی آن چنین است: «تا به کی چنین ادامه دارد؟». نظامی در مخزن­الاسرار چنین گفته است:

21.

نسخه مجلس چنین است: «تیرهای پر زده­ست و تیغ­های آخته» (ص 193). نیزه با پر تناسبی ندارد. شاعر ضمن صنعت لف و نشر، می­خواهد بگوید پرهای سر هدهد یا شانه ­به­ سر همانند شمشیرهای از نیام برآمده و رو به بالا گرفته است و پرهای سر طاووس همانند تیرهایی است که در انتهای آن پر نشانده باشند.

نتیجه­

امروزه با توجه به دست‌نویس‌هایی که به مرور زمان یافت می­شود یا بر اساس نسخه­هایی که مصححان به دلایل مختلف از آن­ها بی­خبر بوده­اند و یا به آن­ها دسترسی نداشته­اند، می­توان آثار مختلف ادبیات فارسی را دوباره تصحیح کرد و بسیاری خطاها و تصحیف­های آن­ها را اصلاح کرد. دیوان انوری ابیوردی از همین آثار است که هرچند چندین بار به چاپ رسیده است اما با توجه به نسخه­هایی که به تازگی از دیوان وی یافت شده است و نیز با توجه به این­که نزدیک پنجاه و پنج سال از آخرین تصحیح انتقادی دیوان او یعنی تصحیح مرحوم مدرس رضوی می­گذرد، تصحیح مجدد آن لازم و بایسته به نظر می­رسد. در این جستار بر پایه یک نسخه گزیده و البته کهن از دیوان انوری، پیشنهادهایی برای تصحیح بیست و یک بیت از دیوان وی ذکر شد که از این رهگذر می­توان دریافت هنوز هم توجه به دست‌نویس‌های اصیل و کهن می­تواند یکی از معیارها و ملاک­های تصحیح آثار کهن ادبی باشد.

پی­نوشت­ها

1. این ابیات انوری در راحه­الصدور راوندی، بدون نسخه بدل برای «چرخ جود»، به این صورت آمده است:

2. ظاهراً باید «زلف پستش باشد» نه «زلف پشتش»! به معنی زلفی که نزدیک به زمین آمده است و تا حدود زمین به پستی و پایینی گراییده است. خسرو دهلوی گفته است:

امیرمعزی نیز در رباعی زیر، «موی پست» را، با «مست و دست» قافیه کرده است:

3. عطار در مختارنامه مضمون «تیر مژه بر کمان ابرو» را آورده است:

4. درباره «رستی» و «رستی خوردن»، نک. به تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی بر اسرارالتوحید (محمد بن منور، 1388: 2/550-549) و تعلیقات غلامحسین یوسفی بر قابوس­نامه (عنصرالمعالی، 1378: 481-480).