اهمیت نسخة «ایاصوفیا» در تصحیح ترجمة رسالة قشیریه

1ـ مقدمه

تصحیح نسخة خطی یکی از مهم‌ترین شاخه‌های پژوهش متون است که عدة بسیاری از دیرباز بدان دست یازیده‌اند. ارزش محتوایی و ادبی متن و دسترسی به نسخه‌های معتبر همراه با صبر و دقت بسیار مصحح و کاربرد روشی علمی، از شرایط مهم تهیة تصحیحی درخور توجه و ماندگار است؛ شتاب‌زدگی برای تصحیح و نشر نسخه‌های خطی به‌جای حفظ این میراث فرهنگی، آنها را به نابودی تدریجی می‌کشاند. بی‌تردید محققی مثل بدیع‌الزمان فروزانفر بر این مهم آگاه بود و در تصحیح ترجمة رسالة قشیریه کوشش بسیار داشت؛ اما گذشت زمان، انتظار مخاطبان امروزی و پژوهش‌های انجام‌شده دربارة نقص‌های ترجمه و تصحیح رسالة قشیریه نشان می‌دهد که این اثر به تصحیح دوباره نیازمند است. در تصحیح مجدد علاوه‌بر رفع کاستی‌های بی‌شمار متن، با استفاده از امکانات و ابزارهای نوین بر اساس روشی علمی، متنی پیراسته ارائه خواهد شد.

پیشتر در سه مقالة «کاستی‌های ترجمه و تصحیح رسالة قشیریه» (روضاتیان: 1386)، «ضرورت تصحیح ترجمة ابوعلی عثمانی از رسالة قشیریه» (روضاتیان و میرباقری‌فرد: 1389) و «ماجرای تصحیح ترجمة رسالة قشیریه» (روضاتیان: 1392) به کاستی‌های ترجمة رساله و متن تصحیح‌شدة فروزانفر اشاره شده است؛ همچنین چاپ دیگری از این اثر به‌تازگی منتشر شد که انتقادهایی بر آن وارد است و آنها نیز در این مقاله‌ها بررسی گردید. در این پژوهش علاوه‌بر بررسی ژرف نسخه‌های خطی شناخته‌شده از ترجمة رسالة قشیریه، به‌طور دقیق جایگاه و نقش نسخة ایاصوفیا در تصحیح رسالة قشیریه تبیین می‌شود؛ تاکنون این نکته‌ها در پژوهشی مطرح نشده است.

1ـ1 روش تحقیق

روش تحقیق در این پژوهش تحلیلی مقایسه‌ای است. ابتدا نسخة ایاصوفیا معرفی می‌شود و سپس جایگاه آن در مقایسه با نسخه‌های دیگر در ارائة متنی پیراسته از ترجمة رسالة قشیریه تبیین می‌گردد.

2ـ ترجمة رسالة قشیریه

ابوالقاسم قشیری در سال 438 هجری رسالة قشیریه را تألیف کرد و گویا اندکی بعد، یکی از شاگردانش آن را به فارسی برگرداند. از ترجمة رسالة قشیریه سه نسخة خطی تاکنون شناخته شده است. قدیم‌ترین نسخه به شماره 4118 در موزة بریتانیا نگهداری می‌شود که محمد بن عمر قزوینی آن را در بغداد، در پنجم ذی‌الحجة سال 601 هجری به نگارش درآورده است. نسخة موزة بریتانیا 280 برگ دارد و به خط نسخ، در قسمت‌هایی نیز به خط ثلث، است و گویا دو کاتب آن را نوشته‌اند. این نسخه به‌هم‌ریختگی و افتادگی‌های بسیاری دارد. چند باب از نسخة بریتانیا افتاده است و عبارت‌های بسیاری در قسمت‌های مختلف حذف شده است. شماره‌گذاری باب‌ها نیز با متن عربی متفاوت است و بسیاری از برگ‌های این نسخه در صحافی جابه‌جا شده است. در این نسخه نامی از مترجم رسالة قشیریه موجود نیست.

نسخة دوم در کتابخانة لالا اسماعیل ترکیه به شمارة 120 نگهداری می‌شود. این نسخه به خط نسخ کتابت شده و صفحة آخر آن افتاده است. به همین سبب نام کاتب و تاریخ کتابت آن معلوم نیست. به نظر می‌رسد کاتب بر آن بوده است که نسخه را به یکی از بزرگان عصر خود تقدیم کند؛ اما نام مخدوم نیز به سبب نبودن صفحة آخر مشخص نیست. فروزانفر بی‌آنکه به این مطالب اشاره کند، تاریخ کتابت نسخه را نیمة دوم قرن ششم یا نیمة اول قرن هفتم می‌داند (قشیری، 1383 : 76 مقدمه)؛ اما رسم‌الخط نسخه و نیز تقدیم‌نامة آخر آن به شیوة نسخه‌های پس از قرن نهم نزدیک است. به‌طورکلی نسخة لالا اسماعیل تنها اثری است که در آغاز آن از «خواجه امام ابوعلی بن احمد عثمانی» در جایگاه مترجم رسالة قشیریه نام برده شده است. همچنین از این نسخه می‌توان دریافت نسخه‌ای از این ترجمه، از خراسان به کرمان رسیده است؛ اما نسخه نادرست و نیازمند تصحیح بوده است. به همین سبب خواجه امام اجل زاهد ابوالفتوح عبدالرحمن بن محمد النیسابوری از سوی شیخ الشیوخ احمد بن ابراهیم، معروف به پارسا، مأمور اصلاح این نسخه می‌شود. ابوالفتوح «این نسخت هم پیش خویش خواست و در آن نظری شافی کرد و... می‌خواست که خود باز پارسی کند و در آن باب ید بیضا بنماید لکن اجل مهلت نداد و از دار فنا به جوار حق عز اسمه انتقال کرد» (لالا اسماعیل: 1/ب). از ادامة مطالب چنین برمی‌آید که کاتبِ این نسخه که نامش معلوم نیست، بنابر وصیت ابوالفتوح و مطابق آنچه وی املا کرده به اصلاحاتی در ترجمة ابوعلی عثمانی دست زده است: «به حکم وصیت خواجه امام ابوالفتوح رحمه‌الله آنچه گفت نوشته آمد تا ادای امانت او کرده باشیم» (همان: 2/ الف).

سومین نسخة موجود از ترجمة رسالة قشیریه، به شماره 2077 در کتابخانة ایاصوفیا در ترکیه نگهداری می‌شود. این نسخه به خط نستعلیق است و نام کاتب ندارد. تاریخ کتابت در عکس نسخه خوانا نیست؛ اما فروزانفر تاریخ کتابت آن را 859 هجری ذکر کرده است.¹ این نسخه نگارش دیگری از ترجمة ابوعلی عثمانی است و در نگاه اول به نسخة بریتانیا نزدیک است. به همین سبب فروزانفر آن‌گونه که باید از این نسخه استفاده نکرد: «این نسخه در اواسط کار به دست آمد و چون با نسخة موزة بریتانیا تفاوتی نداشت و آن نسخه قدیم‌تر بود از این نسخه جز در مواردی که کلمه‌ای قلم خورده و یا در نسخة موزة بریتانیا محو شده استفاده نکرده‌ام» (قشیری، 1383: 76 مقدمه). البته فروزانفر برای نسخة ایاصوفیا علامت اختصاری تعیین نکرده است و روشن نیست که این نسخه در کدام قسمت از متن استفاده شده است. به نظر می‌رسد او نسخة بریتانیا و ایاصوفیا را همانند نسخه‌ای واحد دانسته است؛ این موضوع با معیارهای تصحیح نسخة خطی ناسازگار است؛ البته وی در بخشی از مقدمه، شیوة خود را در مقابله و تصحیح شرح می‌دهد؛ اما در متن کتاب به شیوة یکسانی عمل نمی‌کند. فروزانفر نسخة لالا اسماعیل یعنی تنها دست‌نوشته از ترجمة دوم را نسخة اساس قرار داده است و اختلاف‌های نسخة بریتانیا با آن را در حاشیه ذکر می‌کند؛ البته هرجا که نسخة بریتانیا به نظر صحیح رسیده، در داخل قلاب به متن منتقل شده است. عبارت‌هایی در هر دو نسخه وجود دارد که درست ترجمه نشده است و مصحِح پس از ذکر عین عبارت عربی در حاشیه، دوباره آن را ترجمه کرده است. متن عربی فروزانفر، نسخة چاپ مصر، شرح زکریا، شرح گیسودراز و نسخة خطی موزة بغداد، البته از صفحة 273 کتاب، بوده است.                   

 روشن است که فروزانفر در تصحیح ترجمة رسالة قشیریه شیوة تصحیح قیاسی را برگزیده است؛ یعنی متن ترجمة دوم در مقایسه با یکی از نسخه‌های ترجمة اول و نیز متن عربی، تصحیح شده است. این شیوه امتیازهایی دارد؛ ازجمله اینکه مصحح کوشیده است متن را به‌گونه‌ای تصحیح کند که با اصل عربی بیشترین مطابقت را داشته باشد؛ به همین سبب با وجود اصل قرار‌دادن نسخة لالا اسماعیل، هرجا نسخة بریتانیا به متن عربی نزدیک‌تر بوده است یا صحیح‌تر به نظر رسیده، آن را به متن وارد کرده است و برای متمایزکردن آن از متنِ اساس، از نشانة دو قلاب بهره برده است. فروزانفر برای مطابقت کامل متن با اصل عربی، برخی از عبارت‌های عربی را در حاشیه به فارسی برگردانده است. بنابراین متن تصحیحی فروزانفر و حواشی آن به درک بهتر مطالب رسالة قشیریه می‌انجامد. با وجود این، شرح شیوة تصحیح فروزانفر در مقدمة متن با عملکرد او در متن ناسازگار است و در آن ابهام‌هایی دیده می‌شود؛ مثلاً دربارة تصحیح باب اول چنین نوشته شده است: «نظر به آنکه باب اول در این دو ترجمه به‌کلی با هم متفاوت است... تنها ترجمة دوم را ذکر کردیم»(همان: 77 مقدمه)؛ اما در حاشیة باب اول، عبارت‌هایی از ترجمة اول دیده می‌شود. همچنین انتقال برخی از کلمات نسخة اساس به زیرنویس و قراردادن کلماتی داخل قلاب در متن، نشان‌دهندة کاربرد ترجمة اول در باب اول است. از سخنان دیگر فروزانفر دربارة شیوة تصحیح او، به این گفتار می‌توان اشاره کرد: از باب سوم تا باب پنجاه و چهارم ترجمة دوم را به‌کلی در متن و اختلافات را در حاشیه ذکر کردیم مگر آنچه در «مب»، نسخة موزة بریتانیا، مرجح می‌نمود که متن قرار دادیم سوای باب پنجاه و پنجم که اختلاف به‌حدی بود که ناچار عین ترجمة نخستین را در حاشیه آوردیم (همان). در این توضیحات سرنوشت باب دوم روشن نیست؛ هرچند با مراجعه به متن، میزان اختلاف‌های بین ترجمة اول با ترجمة دوم، در باب دوم کمتر مشاهده می‌شود و این نشان می‌دهد که شاید مصحح برای باب دوم توضیح خاصی مانند باب پنجاه و پنجم در نظر داشته است که از قلم افتاده یا فراموش شده است.²

به هر روی با بررسی دقیق نسخة ایاصوفیا معلوم می‌شود این نسخه که فروزانفر آن را درخور اعتنا ندانسته است، در تصحیح ترجمة رسالة قشیریه اهمیت بسیاری دارد؛ به‌ویژه آنکه نسخة لالا اسماعیل به ترجمة ابوعلی عثمانی مربوط نیست و باتوجه‌به تغییرات و اصلاحاتی که روی ترجمة اول انجام شده است، متنی مستقل به شمار می‌آید. بنابراین برای ارائة متنی پیراسته و درست از ترجمة ابوعلی عثمانی، باید دو نسخة بریتانیا و ایاصوفیا با یکدیگر مقابله شود و از نسخة لالا اسماعیل در کنار متن عربی و فقط برای رفع کاستی‌های راه‌یافته در این دو نسخه استفاده شود.³

2ـ1 نسخة ایاصوفیا

این نسخه به خط نستعلیق نوشته شده است؛ 170 برگ دارد⁴ و در هر صفحه 23 سطر نگارش شده است. مشخصات این نسخه در مقایسه با نسخة بریتانیا و لالا اسماعیل چنین است:

2ـ1ـ1 تعداد باب‌ها

در نسخة لالا اسماعیل پس از مقدمة مترجم، تعداد و نام باب‌ها در جدولی تنظیم شده است و در این جدول پنجاه و پنج باب کتاب معرفی می‌شود. البته اصل عربی رساله، دو فصل و پنجاه و چهار باب دارد و در نسخة لالا اسماعیل دو فصل آغاز رساله، زیر باب اول آمده است. در این نسخه شماره و عنوان باب‌ها به فارسی است. نسخة ایاصوفیا جدول ندارد؛ اما مانند متن عربی پس از تمام‌شدن «فصل در بیان اعتقاد این طایفه در مسایل اصول» باب اول را در ذکر مشایخ طریقت، آغاز می‌کند و تعداد باب‌ها مانند اصل عربی پنجاه و چهار باب است. شماره و عنوان باب‌ها در این نسخه به فارسی است. مثلاً «باب سیزدهم اندر جوع و ترک شهوت». نسخة موزة بریتانیا نیز جدول فهرست ندارد و مانند اصل عربی از فصلی با عنوان «در بیان اعتقاد این طایفه در مسایل اصول» شروع شده است و پس از آن، باب اول، در ذکر مشایخ، آغاز می‌شود. شمارة باب‌ها و عنوان آنها در این نسخه به عربی است؛ مثلاً «باب الثانی و العشرون فی احکامهم فی السفر». این نسخه مشوش است و ترتیب باب‌ها با اصل عربی متفاوت است. دو باب به‌طور کامل و بخش‌هایی از برخی باب‌ها از این نسخه افتاده است.

2ـ1ـ2 آغاز نسخه‌ها

نسخة لالا اسماعیل مقدمه‌ای چهار صفحه‌ای دارد و همین مقدمه تنها سندی است که در آن از ابوعلی عثمانی یعنی مترجم اول رساله و ابوالفتوح نیشابوری ـ کسی که به ترجمة دوباره این اثر یا تصحیح آن توصیه کرد ـ نام برده شده است. این مقدمه در دو نسخة دیگر موجود نیست و با آنکه اختلاف میان این دو نسخه در برخی باب‌ها درخور توجه است؛ اما گزارشی از وجود ترجمة سوم از رسالة قشیریه به دست نیامده است و به نظر می‌رسد نسخة ایاصوفیا نگارش دیگری از ترجمة اول رسالة قشیریه باشد.⁵

2ـ1ـ3 پایان نسخه‌ها

نسخة لالا اسماعیل در برگ آخر تقدیم‌نامه‌ای دارد که نسخه را به یکی از بزرگان روزگار خود پیشکش کرده است (لالا اسماعیل: 196)؛ اما عبارات ناقص است و گویا برگ بعدی آن افتاده است و به نظر می‌رسد این برگ دربردارندة نام مخدوم و احتمالاً نام کاتب و سال نگارش بوده است. فروزانفر در معرفی نسخة اساس خود، هیچ اشاره‌ای به این مطالب نکرده است و حتی متن کتاب را با ذکر صفحة قبل آن یعنی صفحة 195 به پایان رسانده است. نسخة موزة بریتانیا با ذکر نام کاتب (محمد بن عمر القزوینی)، سال کتابت (سنه احدی و ستمایة) و محل کتابت (بغداد) به پایان رسیده است. نسخة ایاصوفیا چند سطری در آخر متن دارد که به نظر می‌رسد نام کاتب و تاریخ کتابت بوده است؛ اما خوانا نیست. در پایان هر سه نسخه، تاریخ تألیف رسالة قشیریه «اوایل سنه ثمان و ثلاثین و اربع مایة» ذکر شده است.

2ـ1ـ4 رسم‌الخط نسخه‌ها

رسم‌الخط نسخة ایاصوفیا کهن و تاحدی به نسخة موزة بریتانیا نزدیک است .برخی شباهت‌ها و تفاوت‌های رسم‌الخط میان این دو نسخه عبارت است از:

-            نقطه‌گذاری برخی کلمه‌ها در هر دو نسخه، ناقص و گاه اشتباه است.

-            در هر دو نسخه «اند» در بیشتر کلمات جدا نوشته شده است؛ مثل «قایم اند».

-            در هر دو نسخه «گ» به‌صورت «ک» نوشته شده است.

-      در نسخة ایاصوفیا برخی از ترکیب‌ها جدا نوشته شده است؛ مثل «اندوه گین»؛ اما در نسخة موزة بریتانیا بیشتر ترکیب‌ها پیوسته و بیشتر با تخفیف نوشته شده است؛ مثل «اندوهگن».

-      گاه در نسخة ایاصوفیا «ی» قبل از مضاف‌الیه نوشته شده است؛ مثل «تقصیری خویش» که در نسخة موزة بریتانیا به‌صورت «تقصیر خویش» آمده است.

-            در نسخة موزة بریتانیا گاهی دال به‌صورت ذال معجمه فارسی نوشته شده است؛ مثل «کوذکی».

-            در نسخة موزة بریتانیا، بیشتر در آخر کلمه‌های مختوم به «و» یک الف زاید نوشته شده است؛ مثل «نکوا»، «مگوا»، «توا».

-            در نسخة موزة بریتانیا حرف نشانه «را» متصل به قبل نوشته شده است و حرف «ر» از آخر کلمه افتاده است؛ مثل «پیرا» به معنی پیر را.

-            در نسخة موزة بریتانیا «که» و «چه» به‌صورت «کی» و «چی» به کار رفته است.

-      رسم‌الخط نسخة لالا اسماعیل متأخر از دو نسخة دیگر به نظر می‌رسد و بر اساس قراین و شواهد گویا بعد از قرن نهم کتابت شده باشد. برخی از ویژگی‌های رسم‌الخط این نسخه عبارت است از:

-            «که» و «چه» بیشتر به همین صورت کتابت شده است.

-            نقطه‌گذاری در این نسخه تقریباً کامل و صحیح است؛ جز اینکه پ، چ، ژ با یک نقطه و گ، ک نوشته شده است.

-            دال بیشتر به‌صورت ذال کتابت شده است.

-            «به» در بیشتر واژه‌ها به کلمه بعد از خود متصل است؛ مثل «بازلیت»، «بحرکت»، «بافراشتگی».

-      در نسخة لالا اسماعیل از مرکب قرمز، آبی و قهوه‌ای برای عنوان‌ها و فاصله‌گذاری میان جمله‌ها و عبارت‌ها استفاده شده است. فهرست ابواب نیز در یک جدول‌کشی منظم با استفاده از این سه رنگ نگارش شده است و قراینی از این دست، نسخه را به نسخه‌های عصر صفوی مانند می‌کند.⁶

2ـ2 اهمیت نسخة ایاصوفیا در تصحیح متن

نسخة ایاصوفیا افتادگی زیادی ندارد. خوانا و روشن است و در مقایسه با نسخة موزة بریتانیا با دقت بیشتری نگارش شده است. برای روشن‌ترشدن اهمیت این نسخه در تصحیح ترجمة رسالة قشیریه، نمونه‌هایی در مقایسه با اصل عربی، نسخة بریتانیا و نسخة لالا اسماعیل ذکر می‌شود:

• «فقال یجوع احدکم اربعة ایام فیصبح فینادی علیه الجوع» (قشیری، 1391: 58).

  نسخة موزة بریتانیا: «گفت یکی از شما روزی سه بار نان نیابد ظاهر وی از گرسنگی فریاد می‌کند» (36/ ب).

  لالا اسماعیل: «گفت یکی از شما اگر روزی سه چهار نان نیابد ظاهر وی از گرسنگی فریاد همی‌کند» ( 28/ ب).

 نسخة ایاصوفیا: «گفت یکی از شما روزی سه چهار نان نیابد ظاهر وی از گرسنگی فریاد می‌کند» (18/ ب).

 عبارت در نسخة موزة بریتانیا نادرست است. عبارت نسخه‌های ایاصوفیا و لالا اسماعیل یکسان و به اصل عربی نزدیک است؛ هرچند کلمه «سه» در ترجمه اضافی است. در متن تصحیح‌شدة فروزانفر پس از کلمه چهار به‌درستی ویرگول گذاشته شده است؛⁷ زیرا مقصود هر سه چهار روز تکه ای نان (خوراک) است نه روزی سه چهار نان.⁸

• «لیس العلم بکثره الروایه انما العالم من اتبع العلم و استعمله و اقتدی بالسنن و ان کان قلیل العلم» (قشیری، 1391: 58).

نسخة موزة بریتانیا: «متابعت علم کنید و بدان کار کنید و متابعت سید علیه‌السلام کنید و اگرچه اندک بود» (39/ الف).

نسخة لالا اسماعیل: «علم به بسیاری روایت نیست عالم آن است که متابعت علم کند و بدان کار کند و اقتدا کند به سنت‌ها اگرچه علم وی اندک بود» (28/ ب).

نسخة ایاصوفیا: «علم نه آن است که بسیار روایت کنند علم آن است که متابعت علم کنند و بدان کار کنند و متابعت رسول صلی الله علیه و سلم اگرچه اندک بود» (18/ الف).

نسخة بریتانیا بخش اولِ عبارت را ندارد و ترجمة بقیه نیز صحیح نیست. عبارت در نسخة ایاصوفیا کامل و ترجمه کمابیش درست است؛ هرچند عبارت لالا اسماعیل به اصل عربی نزدیک‌تر است و مترجم دوم به‌درستی کاستی‌های ترجمة اول را برطرف کرده است.

• «اعظم الناس ذلا فقیر داهن غنیا او تواضع له و اعظم الخلق عزا غنی تذلل للفقراء و حفظ حرمتهم» (قشیری، 1391: 55).

نسخة موزة بریتانیا: «خوارترین مردمان درویشی است که با توانگران مداهنت کند و یا متواضع باشد و حرمت دارد» (37/ ب).

نسخة لالا اسماعیل: «خوارترین مردمان درویشی بود که با توانگری مداهنه کند یا او را متواضع باشد و عزیزترین خلقان آن است توانگری که درویشان را متواضع باشد و حرمت دارد» (27/ ب).

نسخة ایاصوفیا: «خوارترین مردمان درویشی است که با توانگران مداهنت کند و یا متواضع بود مر ایشان را و عظیم‌ترین خلقان آن است که درویشان را متواضع باشد و حرمت دارد» (17/ ب).

عبارت در نسخة بریتانیا ناقص و در نسخة ایاصوفیا کامل و صحیح است. در نسخة لالا اسماعیل «آن است» زاید است. فروزانفر نیز در پاورقی ذکر کرده «ظ: عزیزترین خلقان توانگری است که» (قشیری، 1386 : 63). بی‌توجهی به نسخة ایاصوفیا سبب شده است که عبارت ناقص از نسخة بریتانیا به متن منتقل شود.

• «و قال ابوسعید الخراز صحبت الصوفیة ما صحبت فما وقع بینی و بینهم خلاف قالوا لم؟ قال لانی کنت معهم علی نفسی» (همان، 1391: 55).

نسخة موزة بریتانیا: «بوسعید خراز گوید چندان‌که با صوفیان صحبت کردم هرگز مرا بایشان خلاف نبود گفتند... گفت همه باایشان بودم برخویشتن» (37/ ب).

نسخة لالا اسماعیل: «ابوسعید گوید با صوفیان صحبت کردم و چندان‌که صحبت کردم هرگز میان من و ایشان خلاف نبود. گفتند چرا گفت همه با ایشان بودم و برخویشتن بودم» (27/ ب).

نسخة ایاصوفیا: «ابوسعید خراز گوید چندان‌که با صوفیان صحبت کردم هرگز مرا با ایشان خلاف نبود گفتند چرا گفت همه با ایشان بودم و بی‌خویشتن» (17/ب).

باتوجه‌به اصل عربی، ترجمة نسخه ایاصوفیا صحیح است. عبارت در نسخة بریتانیا افتادگی دارد. فروزانفر بدون هیچ توضیحی عبارت لالا اسماعیل را انتخاب کرده است (قشیری، 1383: 63).

• «یا بنی لاتصحب مع من لا یحبک الا معصوما» (همان،1391: 115).

نسخة موزة بریتانیا: «یا پسر با کسی صحبت مکن که ترا جز معصوم ندارد» (83/ الف).

نسخة لالا اسماعیل: «یا پسر با تو صحبت نکند انک ترا دوست ندارد مگر معصومی» (54/ ب).

نسخة ایاصوفیا: «یا پسر با کسی صحبت مکن که ترا جز معصوم دوست ندارد» (44/ ب).

فروزانفر عبارت نسخة بریتانیا را در متن و عبارت نسخة لالا اسماعیل را در پاورقی آورده است و هیچ اشاره‌ای به اصل عربی و اشکال ترجمه در دو نسخة دیگر نکرده است (قشیری، 1383: 140).

این عبارت به حکایتی در باب توبه در رسالة قشیریه و ماجرای توبه‌کردن ابوعمر نجید در مجلس بوعثمان و توبه‌شکستن و گریختنش از بوعثمان مربوط است. در نسخة بریتانیا کلمه «دوست» افتاده است و فروزانفر توجهی به این نکته نداشته است. مترجم دوم از جمله برداشتی دیگر داشته است؛ اما فروزانفر با وجود اصل قراردادن نسخة ترجمة دوم، ترجمة این عبارت را نادرست می‌داند و آن را به پاورقی منتقل کرده است. البته باتوجه‌به سنت نقل مکرر اقوال و حکایات در متون عرفانی، این حکایت در کشف المحجوب نیز وارد شده است و برداشت هجویری نیز از این عبارت متفاوت است: «ای پسر با دشمنان خود صحبت مکن مگر آنگاه که معصوم باشی از آنچه دشمن عیب تو ببیند و چون معیوب باشی دشمن شاد گردد و چون معصوم باشی اندوهگین گردد» (هجویری، 1386: 435). عطار نیز در شرح حال ابوعثمان حیری با نقل این حکایت، عبارت را با برداشتی نزدیک به هجویری بیان می‌کند :«ای پسر با دشمنان منشین مگر که معصوم و پاک باشی» (عطار نیشابوری، 1382: 478). به‌طورکلی مقایسة سه نسخة ترجمه از رسالة قشیریه نشان می‌دهد این جمله فقط در نسخة ایاصوفیا به‌درستی و مطابق با اصل عربی ذکر شده است که فروزانفر از آن غفلت ورزید.

• «و قال ابن ‌الجلا: من لم‌یصحبه التقی فی فقره اکل الحرام النص» (قشیری، 1392: 141).

 نسخة موزة بریتانیا: «ابن‌ جلا گوید کی تقوی با درویشی وی صحبت نکند حرام محض خورد» (96/ ب).

 نسخة لالا اسماعیل: «ابن‌ جلا گوید هرکه تقوی با او صحبت نکند اندر درویشی حرام محض خورد» (62/ ب).

 نسخة ایاصوفیا: «ابن ‌جلا گوید هر آن کسی که پرهیزکاری هم صحبت وی نبود در درویشی حرام محض خورده باشد» (50/ ب).

فروزانفر عبارت لالا اسماعیل را به پاورقی منتقل می‌کند و با آوردن «هر» در آغاز نقل قول و بدون اشاره به نبودن این کلمه در متن، عبارت نسخة بریتانیا را ترجیح داده است (نک: قشیریری، 1383: 168). با وجود این، نقل قول در نسخة ایاصوفیا کامل و سلیس‌تر از دو نسخة دیگر است.

• «و استاجر النخعی دابة فسقط سوطه من یده فنزل و ربط الدابة و رجع فاخذ السوط. فقیل له لو حولت الدابة الی الموضع الذی سقط السوط فاخذته فقال انما استاجرتها لامضی هکذا لا هکذا» (قشیری، 1392: 143).

نسخة موزة بریتانیا: این عبارت را ندارد.

نسخة لالا اسماعیل: «ابراهیم النخعی ستوری باجارت فراستد تازیانه از دست وی بیفتاد فرود آمد و ستور ببست و بازگشت و تازیانه بستد گفتند اگر بستور بازگشتی گفت من به کرا از آن سو ستده‌ام نه از این سو دیگر» (63/ ب).

 نسخة ایاصوفیا: «ابراهیم نخعی ستوری بکرا بگرفت در راه تازیانه از دستش بیفتاد فرود آمد و ستور را ببست و بازگشت و تازیانه برگرفت گفتند چرا ستور بازنگردانیدی تا آنجا که تازیانه افتاده بود گفت من این ستور فراستده‌‌ام تا ازین سو شوم نه از آن سو» (51/ ب).

عبارت در نسخة ایاصوفیا کامل و روشن است و باتوجه‌به نبودن این عبارت در نسخة بریتانیا ضرورت داشت که فروزانفر به نسخة ایاصوفیا مراجعه کند.

• «و لایشرب باردا» (قشیری، 1392: 144).

نسخة موزة بریتانیا: «و آب سیر نخورد» (98/ ب).

نسخة لالا اسماعیل: این جمله را ندارد.      

نسخة ایاصوفیا: «و آب سرد نخورده» (51/ الف).

ترجمة جمله در نسخة ایاصوفیا دقیق است. فروزانفر این جمله را با قراردادن آن داخل قلاب، از نسخة بریتانیا وارد متن کرده است؛ بی‌آنکه به غلط‌بودن ترجمه اشاره کند (قشیری، 1383: 172).

• «فان اقلال المال و العبد صابر فی حاله راض بما قسم الله له قانع بما یعطیه اتم من توسعه و تبسطه فی الدنیا» (همان، 1392: 145).

نسخة موزة بریتانیا: «زیرا که اندکی مال و بنده دران راضی و صابر بدانچ خدای تعالی او را داده بود و قانع بهتر از فراخ دستی و توسع در دنیا» (99/ الف).

نسخة لالا اسماعیل: «زیرا که تنگ‌دستی بنده از مال و صبر‌کردن بران و رضا‌دادن» (64/ ب).

نسخة ایاصوفیا: «که اندکی خواسته و شکیبایی بنده در حال خود و خرسندی بانچه خدای تعالی قسمت کرده باشد ویرا بهتر بود از فراخ‌دستی دنیا» (52/ ب).

عبارت در نسخة لالا اسماعیل نادرست و ناقص است. فروزانفر نیز عبارت نسخة بریتانیا را انتخاب کرده است؛ اما مقایسة اصل عربی و نسخة ایاصوفیا نشان می‌دهد که ترجمه با دقت و فصاحت بیشتری در این نسخه وارد شده است.

• «و قال ابن الجلا الزهد هو النظر الی الدنیا بعین الزوال لتصغر فی عینک و یسهل علیک الاعراض عنها» (قشیری، 1392: 146).

نسخة موزة بریتانیا: این عبارت را ندارد.

نسخة لالا اسماعیل: «ابن جلا گوید زاهد آن بود که بدنیا نگرد بچشم زوال تا اندر چشم تو حقیر گردد تا از وی برگشتن ترا آسان بود» (65/ الف).

نسخة ایاصوفیا: ابن جلا گوید زهد آن بود که در دنیا بچشم زوال نگری تا در چشم تو حقیر شود تا از وی دور‌شدن بر تو آسان شود» (52/ ب).

فروزانفر عبارت لالا اسماعیل را در متن آورده است و در پاورقی بیان کرده است که نسخة بریتانیا این عبارت را ندارد؛ اما هیچ اشاره‌ای به نادرستی ترجمه در نسخة لالا اسماعیل نکرده است؛ با اینکه ترجمه در نسخة ایاصوفیا دقیق و درست است.

باتوجه‌به اینکه نسخة موزة بریتانیا افتادگی‌های بسیاری دارد، نسخة ایاصوفیا در این قسمت‌ها بسیار راهگشاست. در پایان به نمونه‌هایی دیگر از این دست اشاره می‌شود:

•  «سمعت الاستاذ اباعلی یقول: المرید متحمل و المراد محمول» (قشیری، 1392: 261).

نسخة موزة بریتانیا: این عبارت را ندارد.

نسخة لالا اسماعیل: «از استاذ ابوعلی شنیدم که گفت مرید متحمل بود و مراد محمول» (103/ الف).

نسخة ایاصوفیا: «از استاد ابوعلی دقاق شنیدم که گفت مرید اندر بار بود و مراد او را بار کشند» (77/ ب).

ترجمة این عبارت در نسخة ایاصوفیا روشن و مطلوب‌تر از نسخة لالا اسماعیل است.

• «و کان یقول بوعید الابد» (قشیری، 1392: 168).

نسخة موزة بریتانیا: ترجمة این عبارت را ندارد.

نسخة لالا اسماعیل: «و این زجاجی بوعید اندر بگفتی» (72/ الف).

نسخة ایاصوفیا: «و این زجاجی بوعید ابد گفتی» (52/ الف).

ترجمه در نسخة لالا اسماعیل نادرست است.

• «فقال ان لایظهر فیک انزعاج الی الاسباب مع شده فاقتک الیها و لاتزول عن حقیقه السکون مع وقوفک علیها» (قشیری، 1392: 211).

نسخة موزة بریتانیا: این عبارت را ندارد.

نسخة لالا اسماعیل: «گفت آن بود که از طلب سبب‌ها بازایستی با سختی فاقه و از حقیقت سکون بنیفتی با حق ایستادن بر آن» (85/ الف).

نسخة ایاصوفیا: «گفت آن که هیچ انزعاج در تو پدید نیاید به اسباب با سختی حاجت‌مندی تو بدان و از سکون به حق بنگردی با تمامی وقوف تو بر آن» (63/ الف).

ترجمه در نسخة ایاصوفیا روشن و دقیق است.⁹

3ـ نتیجه‌گیری

از ترجمة رسالة قشیریه تاکنون سه نسخة خطی شناخته شده است. در کتابحانة لالا اسماعیل تک‌نسخه‌ای مربوط به ترجمة دوم نگهداری می‌شود که فروزانفر این نسخه را اساس قرار داد و آن را با نسخة موزة بریتانیا مقابله کرد. به نظر می‌رسد تاریخ نگارش نسخة بریتانیا از دو نسخة دیگر کهن‌تر است. فروازنفر در تصحیح ترجمة رسالة قشیریه، از نسخة ایاصوفیا بهره نگرفت. نسخة ایاصوفیا نگارش دیگری از ترجمة ابوعلی عثمانی است و از همتای قدیم‌تر خود یعنی نسخة موزة بریتانیا به‌مراتب صحیح‌تر و دقیق‌تر است؛ همچنین به اصل عربی نیز نزدیک‌تر است؛ بنابراین شایسته است به این نسخه در جایگاه نسخة اساس برای تصحیح ترجمة رسالة قشیریه توجه شود و با نسخة موزة بریتانیا مقابله گردد. استفاده از نسخة لالا اسماعیل و اصل عربی و نیز تدوین تعلیقات دقیق برای رفع کاستی‌های راه‌یافته در این دو نسخه لازم است.

پی‌نوشت‌ها

1. تاریخ نگارش در عکس نسخه ناخواناست. با وجود تلاش‌های بسیار امکان دیدن اصل نسخه و بررسی دقیق تاریخ نگارش نسخه فراهم نشد. طبق سخن فروزانفر، مرحوم مینوی عکس نسخة ایاصوفیا را برای دانشگاه تهران تهیه کرده است؛ به همین سبب می‌توان سخن فروزانفر دربارة تاریخ کتابت نسخة ایاصوفیا را بر اساس مشاهدة مینوی دانست و تا زمان مناسب‌شدن شرایط برای دیدن اصل نسخه به همین سخن بسنده کرد.

2. برای آگاهی بیشتر از شیوة تصحیح فروزانفر و انتقادهایی که بر این شیوه وارد است: ن.ک. روضاتیان و میرباقری فرد، 1389.

3. نویسندگان این مقاله به همین شیوه، تصحیح ترجمة رسالة قشیریه را در دست انجام دارند.

4. فروزانفر نوشته است: این نسخه 159 برگ دارد.

5. نویسندگان مقالة دیگری در دست تألیف دارند که در آن دربارة این احتمال سخن می‌رود که آیا نسخة ایاصوفیا را می‌توان ترجمة دیگری از رسالة قشیریه به شمار آورد یا اینکه اختلاف‌ها به سبب تصرف کاتب نسخه است.

6. نظر فروزانفر بر آن است که این نسخه در نیمة دوم قرن ششم یا نیمة اول قرن هفتم نوشته شده است و می‌توان دریافت این نظر درست نیست.

7. هرچند وی مقید به کاربرد دقیق علایم نگارشی نبوده است و در چاپ متأخر این اثر با ویرایش ایرج بهرامی نیز گاه علایم نگارشی، نادرست و نابه‌جا به کار رفته است.

8. به‌تازگی مهدی محبتی چاپ جدیدی از این اثر را منتشر کرده است که درحقیقت ویرایشی از متن تصحیح‌شدة فروزانفر است. بیشتر کاستی‌ها و اشتباهات متن فروزانفر در چاپ محبتی نیز تکرار شده است (نک. روضاتیان: 1392).

9. البته در نسخة ایاصوفیا نیز مانند نسخه‌های خطی دیگر کاستی‌هایی وجود دارد. راه‌یافتن خطا در ذکر برخی اعلام و ابیات عربی از‌جملة این کاستی‌هاست.