تصحیح ابیاتی از دیوان حکیم سوزنی سمرقندی و ضرورت تصحیح مجدد دیوان

1ـ مقدمه

تاج‌الشعراء محمد بن علی سوزنی ‎سمرقندی، شاعر نیمة نخست سدة ششم هجری است. او در ابتدا به پیروی از طیّان، شاعر هزل‌سرای ایرانی، به هزل و هجو پرداخت؛ سپس توبه کرد و اشعاری جدّی سرود. سوزنی به شیوة فرخی شعر می‌سراید و آسانی و سادگی خیال فرخی در شعر او آشکار است؛ با وجود این سادگی، کاربرد برخی واژه‏های کهن فارسی، ترکی و عربی، به ابهام شعر او انجامیده است.

دیوان سوزنی به سبب لغات خاصش از مراجع مهم فرهنگ‎نویسان است. گاه بیتی از سوزنی، تنها شاهدِ واژه‌ای در فرهنگ‌هاست. مقابلة دیوان چاپی سوزنی با نسخه‎های نویافته، ضرورت تصحیح دوبارة دیوان را نشان می‌دهد.

نسخة کهنی از دیوان این شاعر در دست نیست. نسخه‎های‎خطی دیوان او به روزگار قاجار، یعنی دورة دوم بازگشت ادبی متعلق است که به ادبیات کهن توجهی دوباره شد. این مسئله دربارة پیشگاهنگان دیگر شعر فارسی مثل فرخی، منوچهری، قطران و... نیز صادق است. در این مقاله، بر اساس جنگ‌های شعری، نسخه‌های‌ خطی دیوان و نیز فرهنگ‎ها به تصحیح ابیاتی از سوزنی پرداخته شد. با استفاده از منابعی ابیات سوزنی تصحیح شد؛ این منابع عبارت است از:

الف) جنگ‌ها

ـ «ح»: منتخب اشعار 17 شاعر، کتابت: 695 ق، کاتب: منصور بن کمال‎الدین الحسینی، کتابخانة مجلس «‌شمارة 87834»،خط: نسخ، دارای 9 قصیده از سوزنی؛ از امتیازهای این جنگ، علاوه بر تاریخ کتابت کهن، دقت کاتب در ضبط واژه‎های کهن است.

ـ «گ»: جنگ گنج‌بخش، کتابت: قرن 7ق، بی‎نام کاتب، کتابخانة گنج‎بخش «شمارة 14456»، خط: نستعلیق ابتدایی؛ شامل ابیات پراکنده‎ای از سوزنی (صص 14، 72، 134 ـ 136)؛ از جنگ‏های تاریخ‌دار کهن.

ـ «ن»: جنگ نقیب ‎شیرازی بیش از 80 شاعر، کتابت: 827 ق، کاتب: محمودشاه نقیب، کتابخانة دانشگاه کمبریج، میکروفیلم «شمارة 834» دانشگاه تهران؛ شامل 5 قصیده از سوزنی؛ خط: نستعلیق ابتدایی، کاتب این جنگ نسبتاً دقیق بوده است (ن. ک. بشری، 1385: 521 ـ 598).

ـ «ص»: مجموعة شعرا 33 شاعر، با مهر: شاه عبّاس صفوی (سلطنت1052 ـ 1078ق)، بی‎نام کاتب، کتابخانة سالتیکوف شچدرین «‌شمارة 322»، متعلق به بقعة شیخ‌ صفی؛ خط: نستعلیق نزدیک به شکسته؛ کاتب در ضبط واژه‎های غریب کهن دقت بسیاری داشته است.

ـ «م»: مجموعه، با قطران، کتابت: 1257 ق، کاتب: عبدالوهاب بن محمد حسین بن اصفهانی، کتابخانة مجلس «شمارة 62922»؛ خط: شکسته‎نستعلیق؛ از برگ 82 تا 140 اشعار سوزنی است؛ از امتیازهای این مجموعه، حجم ابیات، ضبط صحیح واژه‏های کم‌کاربرد عربی و نیز حل برخی از افتادگی‌های دیوان است. 

ـ «مج»: مجموعة اشعار 36 شاعر، بی‎تا، بی‎نام کاتب، کتابخانة مجلس «شمارة 11390»؛ خط: شکسته‏نستعلیق، شامل 10 قصیده و 2 قطعه از سوزنی؛ حفظ واژه‏های کهن ترکی شعر سوزنی.

ب) دیگر نسخه‌ها

ـ «هـ»: دیوان حکیم سوزنی، کتابت: 1261 ق، کتابخانة مجلس «شمارة 23594».

ـ «ق»: قصاید سوزنی ‎سمرقندی، بی‎تا، بی‎نام کاتب، کتابخانة ملی «شمارة 1054712».

ـ «آ»: دیوان سوزنی، بی‎تا، بی‎نام کاتب، کتابخانة ملی «شمارة 32113».

ـ «ب»: دیوان سوزنی، بی‎تا، بی‎نام کاتب، کتابخانة ملی «شمارة 32756».

ـ «ج»: دیوان سوزنی، بی‎تا، بی‎نام کاتب، کتابخانة مجلس «شمارة 80739».

این 5 نسخه، علاوه‌بر 8 نسخه‏ای است که شاه‏ حسینی در تصحیح، از آنها بهره برده است. تاریخ این نسخه‌ها مشخص نیست؛ اما باتوجه‌به ویژگی‌های ظاهری و سنجش آنها با نسخه‌های تاریخ‌دار دیگر، می‌توان گفت در دورة دوم بازگشت ادبی کتابت شده است.

1ـ1پیشینة تحقیق

1ـ1ـ1 پیشینة تصحیح دیوان

دیوان سوزنی، به‌ اهتمام ناصرالدین شاه ‌حسینی، در سال 1338 شمسی تصحیح شد. استقبال زیادی از این چاپ به عمل نیامد و نقدهایی بر آن نوشته شد. در سال 1344 شمسی مصحّح بار دیگر همان چاپ (دفتر نخست: اشعار جدّی سوزنی)¹ را منتشر کرد و خود نقدگونه‎ای بر چاپ پیشین نوشت.

1ـ1ـ2 پیشینة نقد دیوان تصحیح‌شده

فقیهی‌ عراقی در آذر‎ماه 1338، نقدی بر دیوان چاپی نوشت و از غلط‎های بی‎شمار کتاب و افتادگی کلمات، موجزبودن شرح حال شاعر و شاعران معاصر و ممدوحانش، رعایت‌نکردن ترتیب حروف تهجّی قوافی در تنظیم قصاید، قطعات و رباعیّات و نقص‌های فهرست لغات و ترکیبات، سخن گفت (فقیهی‎ عراقی، 1338: 354 ـ 358). در دی‌ماه همان سال محجوب نیز با زبانی طنزآمیز در نقد دیگری، متن تصحیح‌شده را «هجوی مؤثر و گزاینده» دربارة سوزنی خواند (محجوب، 1338: 550 ـ 559). البته دیوان چاپی ضعف‎های دیگری نیز دارد که از آن جمله است: استفاده از نسخه‌های متأخر و بی‌توجهی به جنگ‌های شعری کهن، خطاخوانی نسخه‌ها، بی‌دقتی در ذکر نسخه‌بدل‎ها، ترجیح شماری از نسخه‎بدل‎ها بر متن چاپی، بیت‌های نویافتة ذکرشده در نسخه‌بدل‌ها که نبود آنها در متن موجب گسستگی معنایی است، ترجیح ضبط فرهنگ‌ها بر متن چاپی و خطا در ضبط فرهنگ‏ها.

دیگران نیز در ضمن پژوهش‎های زبانی ـ ادبی، به تصحیح ابیاتی از دیوان پرداخته‏اند؛ برای مثال، تفضّلی در مقالة «دو واژة پارتی از درخت آسوری...» (1345)، پورداوود در «زین، ابزار، کمان و تیر» (1346)، هنر در «هند، شناسة فعل» (1370) و رضایی‌ باغ‎بیدی در «بررسی چند واژة دخیل هندی در شعر فارسی»² (1375) و... ؛ اما به‌طور‌کلی آثار و پژوهش دربارة تصحیح و نقد شعر سوزنی، بسیار اندک است.

2ـ تصحیح ابیاتی از دیوان

الف) نداشتن نسخة صحیح

شماری از واژه‎های کهن موجود در نسخه‌های‌ خطی سوزنی، در متن چاپی نیست؛ ناآشنایی کاتبان و پژوهشگران با این واژه‏ها به تحریف یا تصحیف آنها انجامیده است؛ برای نمونه:

بر اساس «ح» صورت صحیح مصراع دوم چنین است: «ایتوک ده به شاه که کلکم حسام توست». «اِیتُوک: مژده، نوید (خلف‌تبریزی، 1361: ذیل ایتوک). فرهنگ انجمن‌آرا این مصراع را به همین صورت، ذیل «ایتوک» آورده است. بیت از قصیده‎ای در مدح وزیر شمس‎الملک است؛ شاعر خطاب به او چنین می‎گوید: قلم تو موجب پیروزی دین اسلام است؛ به شاه مژده بده که قلم من شمشیر تو خواهد بود. اصلِ «برتری ضبط دشوارتر» نیز ضبط «ایتوک» را تأیید می‌کند.

بیت به این ‌صورت مبهم است. در «ن» به‎جای «برجاست»، «برجاس» آمده است. «بُرجاس:⁴ آماجگاه و هدف تیر» با نشانه و تیر در یک خانوادة معنایی است. در فرهنگ جهانگیری آمده است: چوب بلندی که در روزهای عید و جشن بر پا می‏کنند و چند کدوی طلایی یا نقره‎ای بر آن می‎آویزند؛ تیراندازان با اسب می‎تازند تا در برابر کدوها قرار گیرند؛ سپس به‌سوی آنها تیر می‏اندازند؛ تیر هر کس به آنها بخورد، آن کدوها، اسب و خلعت، از آنِ او خواهد بود؛ همچنین (نک. محمّدی، 1338: 28). به‏ نوشتة صاحب برهان در ذیل برجاس، نشانة تیر اگر در هوا نصب شده باشد، برجاس و اگر در زمین باشد، هدف نامیده می‌شود. برجاس باز هم در شعر سوزنی آمده است. این بیت در متن چاپی نیست و به‎ نقل از لغت‏نامه، ذیل برجاس، چنین است:

در میان دو چلّه یا زه کمان‌بودن دل معنایی ندارد. صورت صحیح بیت بر اساس «مج» و نیز لغت‎نامه چنین است:

«بِیلِه/ بِیلَه: دو سوی سینه»؛ معنی بیت چنین است: [امیدوارم] در دل کسی که در سینه، دشمنی تو را می‎پروراند، از قوس‌و‌قزح، تیر بیلَکی ـ تیرى که بیله یعنى پیکانِ سرپهن در آن درنشانده باشند ـ برسد. موسیقی «بیله» و «بیلکی» نیز مؤیّد درستی ضبط بیله است.

علاوه‌بر تحریف و تصحیف واژه‎های کهن، نسخه‎های‌ خطی سوزنی در شواهد بسیاری، صورت صحیحی از بیت ارائه می‏دهند که در متن چاپی موجود نیست؛ برای مثال در ابیاتی شکایت‎گونه و آمیخته به مزاح از سوزنی آمده است:

این دو بیت به این صورت معنایی ندارد. صورت صحیح آنها بر اساس «ج» چنین است:

دهخدا ذیل «جُوالِق: جوال، کیسه‌ای بزرگ از پارچه‏ای خشن» صورت صحیح بیت نخست را آورده است. معنی بیت چنین است: چرا صلة گندم ممدوح به من نمی‎رسد؛ شاید کارگزار او اسباب رساندن این صله یعنی خر و جوالق را ندارد. شوخی کردم، آیا ممدوح نمی‏داند که دلم از نرسیدن صله ضایِق، تنگ، نیست؟!

بیت در قصیده‎ای با محتوای توبه و انابت است. «خام پرستیز» تصحیفی از «خام‌پوستین: ابله، احمق» است. صفت‌ مرکب «خام‎پوستین» بار دیگر در شعر سوزنی (همان: 477) آمده است:

بدوانی (م 1004؟ق) نیز این ترکیب را آورده است (بدوانی، 1379: 1/78):

تقابل خام با پخته نیز تأیید دیگری بر درستی خام در این ترکیب است. صورت صحیح این بیت بر اساس تصحیحی التقاطی از «م»، «ق»، «آ» و «ب» چنین است:

معنای بیت: انسان باتجربه و کاردانی نیست که به من بگوید ای ابله! بر سر راه دوزخ کی حور و سریر و تکیه‌گه است؟!

«نظیر» بار دیگر در قافیه آمده است و مصراع دوم نیز بی‎معناست. بر اساس «ص»، «مج» و «ن» صورت صحیح بیت چنین است:

«عارض: ابر»، «مطیر: باران» و «عارض مطیر: ابر بارانی» است. «ابر مطیر» در شعر سوزنی، جای دیگری نیز آمده است (ر.ک. همان: 116).

مصراع دوم بدین شکل بی‎معنا است؛ صورت صحیح آن بر اساس تصحیح التقاطی از «م» و «هـ» چنین است: «...که از حبش حشم آمد به نیست‌کردن روم»؛ حبش استعاره از خط و روم استعاره از چهره است: سیاهی خط موجب نابودی سپیدی چهره شد. همانند این تصویر در شعر سوزنی آمده است:

در «ب» (ص15)، در مطلع قصیده‌ای نویافته از سوزنی «سپاه زنگ»، استعاره از خط است:

این تصویر در شعر دیگران نیز سابقه دارد:

این بیت در هر دو چاپ خطاست؛ صورت صحیح آن بر اساس «م» چنین است:

رشته بیماری‌ای است که بر اثر آن جوش‌هایی تاول‌مانند و پرآب بر سطح پوست پدید می‌آید. این جوش‌ها پس از مدتی سوراخ می‌شود و از آن مایع سرخ‌رنگی مایل به سیاه خارج می‌شود (ابن‌سینا، 1389: 6/393). جَزع نیز مهرة یمانی سیاه و سفید است که به سبب سیاهی و سفیدی مجازاً به معنای چشم به کار می‌رود.

معنای بیت: از بیماری رشته رنجور و زرد شده است و به سبب این بیماری از دیدگان اشک می‌ریزد.

در ادامه به‎ سبب فراوانی شواهد، نمونه‎های دیگر به‌طور مختصر بیان می‌شود؛ ابتدا صورت غلط چاپی و سپس در برابر آن صورت صحیح ثبت می‌گردد. در پی‌نوشت نیز نکته‌های نیازمند به توضیح نوشته شده است:

ب) انتخاب‌نکردن صورت صحیح نسخه‏ها

بیت در تفاخر سوزنی به شعر خویش است؛ بیت پیش از آن چنین است:

«حُجَیر» یا «هَجیر» پسر قارن بن کاوه یا پسر گودرز است که هیچ‎یک با کمانداری ارتباطی ندارند. بنابر گزارش مصحّح در نسخه‎های «ع» و «م» چاپی، «کماندار حجیر»، به‎ترتیب، «کمانکش کنجر» و «کشکنجر» آمده است که صورت صحیح آن یعنی کمان کشکنجیر را از آنها می‎توان دریافت.¹⁵ در مصراع نخست دو جزءِ کمان و خداوند کمان وجود دارد؛ در مصراع دوم نیز همان دو جزء تکرار شده است: اگر خداوند کمان، زال و اگر کمان کشکنجیر باشد. کَشکَنجیر،¹⁶ با بسط معنا، در متون نظم و نثر کهن، به معنی نوعی کمان کلان و قوی آمده است (نک. انوری، 1347: 272). صورت صحیح بیت چنین است:

در این بیت سوزنی به شعرش و بی‌هم‌آوردی خود در عرصة شاعری تفاخر می‎کند: اگر کماندار، زال و کمان او نیز بسیار قوی و سخت باشد، من کشندة آن کمان سخت خواهم بود و صاحب کمان را نیز نیک در هم خواهم کشید.

سهو کاتب موجب افتادگی دو مصراع شده است. این بیت از قصیده‎ای در هجو خمخانة جلالی از شاعران هم‎عصر سوزنی است. صورت صحیح این بیت در گزارش نسخه‎بدل‎های چاپی نیز آمده است و بر اساس «م» و «هـ» عبارت است:

سوزنی مکرّر به هجو خمخانه و شعرش پرداخته و او را «خر سر» و «خر خم» خوانده است (همان: 16).

  «شترگربه: نامتناسب»؛¹⁸ «شعر یا حدیث شترگربه» در نظم و نثر فارسی آمده است:¹⁹

معنی بیت: ابیات خمخانه، نامتناسب و ناهمگون است و غثّ و سمین فراوان دارد.

بیت به این ‌صورت بی‎معنی است. «گرگ» محرّف «کوک» و «حس» مصحّف «خس» است. «کوک» (کاهو) را در عربی «خس» می‎گویند (اسدی طوسی، 1319: ذیل کوک)؛ (خلف تبریزی، 1361: ذیل کوک). صورت صحیح بیت بر اساس «ح» و نیز گزارش نسخه‏بدل‎های چاپی به نقل از فرهنگ سروری چنین است:

نمونه‎های دیگر از این نوع عبارت است از:

ج) خطاخوانی

مصراع دوم به این ‌صورت نادرست است. در «م» صورت صحیح آن چنین است: «که هست ظالم را جا جیم و حا و یا و میم». جیم، حا، یا و میم (جحیم)، از نام‏های‌ دوزخ است.

«تنگنایی» محرّف «بیگناهی» و «جرس» مصحّف «حرس» است. صورت صحیح مصراع دوم بر اساس «ح» چنین است: «کی گذارد بی‌گناهی قافیت را در حرس».

معنی بیت: سوزنی اهل سرقت شعری نیست و هیچ‏گاه در تنگنای قافیه گرفتار نخواهد شد. سوزنی در این بیت و بیت پیش از آن به شعر خود تفاخر می‎کند:

نمونه‏هایی دیگر از این نوع عبارت است:

د) جابه‎جایی و حذف مصرع‎ها یا بیت‌ها

قصاید نویافته‌ای در نسخه‌های ‌خطی سوزنی آمده است که اینجا مجال پرداختن به آنها نیست؛ اما مصرع‏ها و بیت‌هایی از قصاید در متن چاپی افتاده و به ابهام بیت انجامیده است:

ارتباط دو مصرع به این ‌صورت مشخص نیست و از بیت مفهومی منفی نسبت به ممدوح برمی‎آید. بر اساس «م» و «ج»، دو مصراع افتاده است که افزودن آنها به حل بیت می‌انجامد:

غالق اسم فاعل از غَلَقَ، در معنای بسته و در تقابل با فاتح، در فرهنگ‌های مشهور فارسی نیامده است. گویا ناآشنا‌بودن این واژه برای کاتب نسخه موجب حذف مصراع شده است.

صورت صحیح متن بر اساس «ح» چنین است:

یکی‌بودن واژة دوم (خواب) در هر بیت، به خطای دید کاتب و حذف یک بیت انجامیده است. «نهال» در بیت نخست به‎ معنی بستر و «هال» در مصراع دوم به‏ معنای آرامش و قرار است.

دو مصراع به این صورت پیوند معنایی با یکدیگر ندارد. این بیت از قصیده‎ای در مدح مؤیّدالدین است و بر اساس «ح» صورت صحیح متن چنین است:

مصراع دوم بیت نخست، تضمین مصرعی از منجیک، شاعر نیمة‌ دوم قرن‌ چهارم، است:

به نظر می‌رسد کاتب دچار سهو شده است. صورت صحیح بیت بر اساس «ص»، «م» و «آ» چنین است: 

عوفی نیز در لباب‌الألباب (1389: 552) این صورت صحیح را آورده است. سوزنی خود را از نوادگان سلمان‌ فارسی می‎داند و در جاهای دیگری نیز به آن اشاره دارد:²⁸

مصراع دوم بیت دوم بر اساس «گ» چنین است: «مرا دو دیده بی بغداد دجله».

گاه بیت‌هایی از قصاید مختلف با یکدیگر آمیخته شده و در ضمن یک قصیده آمده‌ است:

این دو بیت در متن چاپی در یک قصیده آمده‌ است. تکرار قوافی آنها و نیز قافیه‎های مکرّر ابیات دیگر مثل روی، اوی، خودروی، بوی، نشان آن است که این ابیات از دو قصیده است؛ بر اساس «م»، دو قصیده در هم تلفیق شده و بیت دوم مطلع قصیده‎ای دیگر است.

هـ) آمیختن شعر سوزنی با شعر دیگران

  شعر سوزنی گاه با شعر شاعران کهن دیگر آمیخته است؛²⁹ برای مثال، غزلی در دیوان او با این مطلع آمده است:

این غزل در «م» و «ج» آمده است و منسوب به سوزنی است؛ اما در دیوان خاقانی (1357: 641) نیز همین غزل آمده است؛ البته صورت صحیح‏تر این غزل، در دیوان خاقانی مشاهده می‌شود. در لغت‎نامة دهخدا (1383) ذیل «شناختن» بیتی از همین غزل منسوب به سوزنی آمده است:

در نسخه‏های‌خطی نیز آمیختگی شعری سوزنی با دیگران مشاهده می‏شود. در نسخة مجمع‌الأشعار، صفحة 188، قصیده‌ای با این مطلع است:

این قصیده به‎ خطا به نام سوزنی آمده است؛ حال آنکه این قصیده از مجد همگر است.

3ـ نتیجه‌گیری

ناصرالدین شاه ‎حسینی نزدیک به نیم قرن پیش دیوان سوزنی را تصحیح کرد و اکنون پس از این فاصلة زمانی دوباره نیازمند تصحیح است؛ به‎ویژه آنکه پژوهش‎های اندکی دربارة سوزنی و شعرش انجام شده است. دیوان چاپی مشکلات فراوانی دارد: غلط‎های چاپی، ایجاز مخل در مقدمه، رعایت‌نکردن ترتیب حروف تهجّی قوافی در تنظیم اشعار، اشکال در تنظیم فهرست‌ها، خطاخوانی نسخه‌ها، بی‌دقتی در ذکر نسخه‌بدل‎ها، برتردانستن شماری از نسخه‎بدل‎ها بر متن چاپی، برتردانستن ضبط فرهنگ‌های استفاده‌شده بر متن چاپی، خطا در ضبط فرهنگ‏ها و استفاده‌نکردن از جنگ‌های شعری کهن.

استفاده از نسخه‎های نویافتة دیوان و نیز جنگ‌های شعری کهن، ‎همراه با جست‎وجو در منابع شعری و غیر شعری هم‌عصر شاعر و نیز تأمل بر فرهنگ‎های فارسی، علاوه‌بر قصاید و ابیات نویافته، صورت منقّح‎تری از شعر سوزنی ارائه می‎دهد؛ زیرا نسخه‏های سوزنی، به سبب تأخر زمانی به‏تنهایی در حل مشکلات دیوان راهگشا نیست؛ این مسئله به‏ویژه در کشف واژه‏های کهن صادق است.

پی‌نوشت‌ها

1. گویا مصحّح مقدمة چاپ اشعار هزل‎آمیز را نیز فراهم آورده بود (سوزنی سمرقندی، 1344: هجده)؛ اما این دفتر منتشر نشد.

2. در این مقاله بیتی از سوزنی به نقل از لغت‎نامه برای شاهد واژة هندی «سوس: سوسمار، نهنگ، خوک دریایی، گراز ماهی» آمده است:

از نظر ما، «سوس» در اینجا غریب است؛ این بیت از قصیده‌ای در مدح میر عمید عمر برگرفته شده است؛ شاعر تأکید می‌کند همه از نعمت‎های ممدوح برخوردارند و از غم ناداری نجات یافته‎اند، چنان‎که یونس از ماهی نجات یافت. در این تشبیه‌ مرکب، نجات مردم از غم ناداری به نجات یونس از ماهی مانند شده است. هنر شاعری اقتضا می‎کند که شاعر تناظر مردمان یعنی اهل هنگ و هوش و یونس را ازنظر انسان‌بودن مراعات کرده باشد؛ همچنین «سوس» و «یونس» در کتابت به‌سادگی به یکدیگر تبدیل می‌شود و کاربرد سوس در شعر سوزنی بی‌سابقه است. از سویی دیگر تصاویر شاعرانة سوزنی و دیگران از یونس و نهنگ یا نون و انعکاس این تصویر در ادب فارسی، خود تأییدی بر درستی «یونس» است:

3. در ذکر منابع برای اشعار سوزنی دو تاریخ 1338 و 1344 ذکر شده است. 1338 تصحیح و چاپ نخست دیوان شاعر و 1344 چاپ دوم دیوان است.

4. همة فرهنگ‌نویسان فرهنگ‌های فارسی و عربی، این واژه را معرّب از فارسی دانسته‌اند؛ اما به‌گمان برخی، اصلی یونانی دارد (نک. ادّی‌شیر، 1908: 18).

5. سه جزء «حور»، «سریر» و «تکیه/ تکیه‎گه» برگرفته از قرآن است؛ چنان‎که در آیة 20 سورة طور آمده است: «مُتَّکِئِینَ عَلَى سُرُرٍ مَّصْفُوفَةٍ وَزَوَّجْنَاهُم بِحُورٍ عِینٍ» و نیز در سورة واقعه آمده است: «عَلَى سُرُرٍ مَّوْضُونَةٍ (15)، مُتَّکِئِینَ عَلَیْهَا مُتَقَابِلِینَ (16)، وَحُورٌ عِینٌ (22)».

6. میر خوبان (استعاره از یار)، حشم زنگ (خط) را در روم (چهره) کشید و از سیاهی حشم (خط)، روشنایی عدل نوشیروانی با سیاهی ظلم سدوم پوشیده شد.

7. در اسطوره‌ها، زمین بر شاخ گاو و گاو بر پشت ماهی است. معنی بیت چنین است: اگر خدا بار حلم تو را بر زمین بگذارد، مویِ‌ گاو و «بَشیزه»، فلس، ماهی از سنگینی آن می‌ریزد.

8. به ماجرای پشه‌ای اشاره دارد که به مغز نمرود راه یافت و او را هلاک کرد.

9. این بیت دو بار (ذیل «چک» و «مضمون») در لغت‌نامه به همین صورت آمده است.

10. مؤدّی: اداکننده.

11. هرگاه تو گفتار و طبع خود را با زهد بیامیزی، به‌سهولت سخن خواهی گفت.

12. دریا و کلیم باز هم در شعر سوزنی (1344: 201) آمده است.

13. آن که به زنهار، امان و پناه، تو آمد، چرخ، به قدر مویی تیمار، غم، نصیب او نخواهد کرد.

14. شکستگی قلم به «فاق» یا «شق»، شکاف سر قلم، اشاره دارد.

15. نک. فرهنگ انجمن‎آرا، ذیل «کشنکنجیر» و نیز (پورداود، 1346: 46).

16. برای آگاهی بیشتر دربارة این واژه: نک. (تفضّلی: 1345).

17. دربارة بیت نک. لغت‎نامه ذیل تیزچنگ (دارای چنگال تیز) و نشخوارزن (نشخوارکننده).

18. نک. (دهخدا، 1383: 2/1019).

19. در تحفة ‌سامی، ذیل رازی‎ شوشتری آمده است: «اشعار او شترگربه واقع شده» (صفوی، 1384: 232). جامی نیز دربارة شعر کاتبی می‎آورد: «شعر وی یکدست و هموار نیست شترگربه افتاده است» (جامی، 1367: 107)؛ نیز (بدوانی، 1379: 3/ 187).

20. در اینجا، فرهنگ‌ جهانگیری کوک را به ‎معنی بخیه و دهخدا بانگ سخت آورده است.

21. کاه و دیوار از تصاویر مشهور در شعر فارسی  است:

22. اشارة مصراع دوم به زدن سر قلم است که به آن «قطّ» می‌گویند.

23. «میل: قلمی که با آن بر روی تخته و جز آن نقش می‎زنند». قرینة «قلم» مؤیّد آن است.

24. «نَبَهره: دون و پست».

25. «گُرم: غم و اندوه» با «زَحیر» مترادف است.

26. آن که با جاه تو دشمنی دارد، دلش مثل شب سیاه است؛ نه، این تشبیه خطا است، چراکه غَلَس، سیاهی آخر شب، به سپیدی آمیخته است؛ اما سیاهی دل دشمنت بی‏پایان است.

27. «تفسیده: افروخته و بسیار گرم‏شده» بر «تفتیده: گرم‌شده از آتش و آفتاب» برتری دارد.

28. پدر سوزنی، مسعود نام داشته و به شاعری می‌پرداخته است. سوزنی گاه خود را پسر سلمانی خوانده و از این رو شاید تخلّص پدرش سلمانی بوده است (ن. ک. سوزنی سمرقندی، 1338: 5).

29. در این باره و تصحیح ابیاتی از سوزنی (ن. ک. یاری‎ گل‌درّه، 1392: 156 ـ 158).