نقد و بررسی تصحیح حدیقةالحقیقه به‌اهتمام محمدجعفر یاحقی و سیّد مهدی زرقانی

1ـ مقدمه

انجام‌گرفتنِ هر تصحیحی از متون ادب فارسی می‌تواند مایة خرسندیِ اهل ادب باشد و وقتی این تصحیح به همّت دو چهرة شناخته‌شده در این حوزه انجام شود، این خرسندی دوچندان خواهد بود. تصحیح حدیقة‌الحقیقة سنایی که به‌اهتمام محمدجعفر یاحقی و سید مهدی زرقانی در سال 1397 منتشر شد، ازجمله پژوهش‌هایی ‌است که با نیازسنجیِ جامعة ادبی انجام گرفت.

مصحّحان در مقدمة کتاب، اسلوبِ تصحیح خود را با این عبارات بیان کرده‌اند: «به‌دست‌دادنِ چاپی با ضبط‌های متفاوت و دیگرگونه»؛ و پیش‌بینی‌شان این است که این شیوه «با مقاومت ذهنیِ جامعة ادبی مواجه» خواهد شد؛ زیرا شکلِ گزارش ابیات در تصحیح‌های پیشین، به‌اندازه‌ای در ذهنِ اهل ادب جایگیر شده‌ است که «دشوار بتوان به این زودی آن ذهنیت‌های جاافتاده و آن اعتمادها و اعتقادها را دگرگون کرد» (سنایی، 1397: 9).

این اعتقاد و ذهنیت بسیار ستودنی‌است؛ اما وقتی سرانجام جامة عمل بپوشد و در اختیار جامعة ادبی قرار می‌گیرد، مشخص می‌شود متأسفانه کاستی‌های فراوانی در نسخه‌پژوهی، شیوة کار و همچنین، تعلیقات و توضیحات آن رخ داده ‌است و گاه احساس می‌شود آنچه در متن کتاب نگاشته شده ‌است، با ساحت علمیِ مصحّحان فاصلة فراوان دارد.

نگارنده در انتظار بود تا پژوهشگرانی که بر او تقدّم فضل و فضلِ تقدّم دارند، دربارة چندوچونیِ این تصحیح قلم‌فرسایی کنند و چون پس از یک‌ سال از چاپ و انتشار کتاب، این مسئله اتفاق نیفتاد، ناگزیر از این شد تا لنگی را به رهواری بیرون برَد. امید که این پژوهش علمی، غباری بر دلِ آیینه‌گونِ دو مصحّح ارجمند ننشاند.

2ـ کتاب‌شناسی حدیقةالحقیقه

حدیقةالحقیقه از معدود متون فارسی است که دو تحریر متفاوت از آن بر جای مانده‌ است: تحریر مفصّل که شامل یازده ‌هزار بیت است و در برخی کتابت‌ها تا 14 هزار بیت هم رسیده ‌است؛ و تحریر مختصر که پنج تا هفت‌ هزار بیت را در بر می‌گیرد. همین مسئله باعث شده ‌است تفاوت‌هایی در نظم ابواب به‌ وجود آید و تصحیحِ آن ازنظر ساختاری با آشفتگی‌هایی همراه شود.

نخستین تصحیح حدیقه را عبداللطیف عباسی در بین سال‌های 1044ـ1037 از روی نسخة کتابت‌شده در سال 617 ق. انجام داد و شرحی بر آن نوشت که به لطایف‌الحدایق من نفائس‌الدقایق معروف است. این کتاب در سال 1304 ق. در هندوستان و در سال 1387 در تهران منتشر شد. چاپ‌های سنگیِ حدیقه نیز در بمبئی (سال 1275 ق) و لکهنو (سال 1395 ق) منتشر شده‌ است.

در ایران هم مرحوم مدرّس‌رضوی این کتاب را در سال 1320 با استفاده از نسخه‌هایِ تحریر مفصّل تصحیح کرد و پس از آن مریم حسینی در سال 1382 تحریر مختصر حدیقه را با عنوان فخری‌نامه منتشر نمود.

چاپ دیگر حدیقه در سال 1387 با مقدمة محمد روشن و براساس چاپ عکسی کلیات دیوان سنایی منتشر شد که در سال 1356 از روی نسخة کابل در افغانستان انجام گرفته بود؛ البته نسخة کابل حدود هفت‌ هزار بیت دارد و این چاپ شامل دوازده ‌هزار بیت است که پنج‌ هزار بیت دیگر، ازطریق مقایسة این نسخه با تصحیح مدرّس‌رضوی به آن افزوده شده ‌است (سنایی، 1387: بیست). در سال 1397 نیز محمدجعفر یاحقی و سید مهدی زرقانی تصحیح دیگری از حدیقه را در اختیار جامعة ادبی قرار دادند.

شرح حدیقه نیز ابتدا در خارج از مرزهای جغرافیایی ایران آغاز شده و به ایران رسیده است. افزون‌بر لطایف‌الحدایق، نوّاب میرزا علاءالدین احمدخان بهادر علائی لاهوری در سال 1290 ق. کتاب طریقه بر حدیقه را که شرح باب اول لطائف‌الحدائق است در لاهور منتشر کرد.

از مهم‌ترین پژوهش‌هایی که در حوزة شرح و توضیح حدیقه انجام گرفته ‌است می‌توان به تعلیقات حدیقه از مدرّس‌رضوی (1341)، شرح مشکلات حدیقة سنایی از اسحاق طغیانی (1382) و شرح دشواری‌هایی از حدیقة‌الحقیقة سنایی از زهرا درّی (1383) اشاره کرد.

3ـ نسخه‌پژوهی تصحیح‌های حدیقةالحقیقه

مرحوم مدرّس‌رضوی در تصحیح خود از شانزده نسخه استفاده کرده ‌است. نسخة اساس تصحیح در سال 758 کتابت شده ‌است، با وجود این، دیرین‌ترین نسخة استفاده‌شده در آن، نسخة بغداد لی‌وهبی (کتابت سال 552) است که بعدها مریم حسینی فخری‌نامه را بر مبنای آن تصحیح کرد.

دیگر نسخة تصحیح مدرّس‌رضوی، نسخه‌ای ‌است «که از آن با عنوان نادرستِ نسخة کتابخانة اندیا انگلیش در لندن یاد شده (ص لح) درواقع همان نسخة کتابخانة دانشگاه کمبریج است که در سال 1012 ه. ق در عهد سلطنت جلال‌الدین اکبر در شهر آگره، از روی نسخه‌ای به تاریخ 617 ق. به خط عبدالرحیم ‌بن محمد بن ابی‌الفتح، معروف به «خطاط» تحریر یافته» (سنایی، 1397: 61) است.

مریم حسینی تصحیح خود را بر مبنای نسخة بغداد لی‌وهبی استانبول (کتابت سال 552) بنا کرده ‌است و از نسخه‌های خلیل اینالجق (کتابت 588)، کتابخانة ملّی وین با عنوان الهی‌نامه (کتابت 667) و نسخة کابل (کتابت: احتمالاً اواخر قرن ششم یا اوایل قرن هفتم) بهره برده‌ است. مصحّح در مقدمه آورده ‌است: «در تصحیح متن حاضر روش تصحیح شیوة توأم است؛ یعنی نسخة B اساس ولی در مواردی صورت‌های صحیح از دیگر نسخ (کابل و اینالجق) وارد متن شده و متن نسخة اساس به پاورقی منتقل شده است... در بعضی موارد نادر هم با توجه به اینکه اشکال چهارگانة نسخ هیچ‌کدام صورت صحیح متن را نشان نمی‌داد مجبور به تصحیح قیاسی شده‌ام» (همان، 1382: پنجاه).

یاحقی و زرقانی در تصحیح خود از 6 نسخة خطی بهره برده‌اند:

1) نسخة شمارة 843 کتابخانة جان رایلندز منچستر (کتابت: 681) که مبنای تصحیح است و مصحّحان از آن به‌عنوان «قدیم‌ترین نسخة تفضیلی و تاریخ‌دار حدیقه» (همان، 1397: 63) نام می‌برند؛ اما بر این باورند که «نسخة مضبوطی است، اما نه بی‌غلط؛ گاه سهوالقلم‌هایی در آن دیده می‌شود که در جای خود تصحیح شده است» (همان: 67).

2) نسخة کتابخانة دانشگاه هایدلبرگ (کتابت: 687 ق) که شامل ده ‌هزار بیت است.

3) نسخة کابل که پیشتر معرفی شد.

4) نسخة کتابخانة اسعد افندی که به اذعان مصحّحان، «نسخه‌ای ناقص و درهم‌ریخته، اما مهمی است که به‌دلیل افتادگی اول و آخر، تاریخ آن هم معلوم نیست، ولی آثار کهنگی از آن پیداست» (همان: 70).

5) نسخة کتابخانة دانشگاه کمبریج که پیشتر معرفی شد.

6) نسخة ولی‌الدین استانبول (کتابت: 684).

مصحّحان افزون‌بر این شش نسخه، «در موارد لزوم به‌ویژه در هنگام انتخاب صورت اصحّ کلمات و در حواشی و تعلیقات، از دو چاپ مدرّس‌رضوی و عبداللطیف و به‌ندرت از چاپ محمد روشن نیز سود» برده‌اند (همان: 72).

باید توجه داشت که شیوة هر سه تصحیح انجام‌گرفته براساس نسخة اساس است؛ اما تنها مریم حسینی دیرین‌ترین نسخه را اساس قرار داده است و مصحّحان دیگر، نسخه‌ای غیر از دیرین‌ترین نسخه را مبنای کار خویش قرار داده‌اند.

4ـ معرفی و نقد ساختار تصحیح یاحقی و زرقانی

مقدمة تصحیح صفحه‌های 9 تا 86 را شامل می‌شود که در آن دربارة سنایی و آثار و افکارش، حدیقةالحقیقه و جایگاه و شهرت آن و سنایی و زبان فارسی و ضرب‌الامثال و تعبیرات او سخن رفته و درنهایت، نسخه‌های حدیقه بررسی شده ‌است. نگاهی مختصر به این عناوین نشان می‌دهد که در تقسیم‌بندی مطالب مقدمه، نوعی آشفتگی مشاهده می‌شود. به نظر می‌رسد بهتر بود مصحّحان مقدمه را از سنایی شروع می‌کردند و با نگاهی به آثار او، بررسی حدیقةالحقیقه و کارهای انجام‌گرفته دربارة آن را برجسته می‌کردند و به نسخه‌های تصحیح می‌پرداختند. همچنین برخی قسمت‌های مقدمه برگرفته از مقالاتی است که مصحّحان دربارة حدیقه نوشته‌اند که گاه انسجام متن را بر هم می‌زند.

دیگر آنکه مصحّحان در نوشتن مقدمه از منابع اصلی پژوهش کمتر بهره برده‌اند و به اطلاعات خویش تکیه کرده‌اند که ناگزیر از ساحَت پژوهشی آن کم می‌کند.

پس از مقدمه، متن مصحَّح حدیقه از صفحة 89 تا 690 آمده ‌است. بخش پایانیِ جلد نخست، بیت‌یاب است (887 ـ693) که در یافتن جایگاه ابیات به‌ کار می‌آید.

تعلیقات نگاشته‌شده بر متن، صفحة 895 تا 1417 را شامل می‌شود. آنها ادّعا کرده‌اند که در نگارش تعلیقات، بنا را بر کمال اختصار گذاشته و فقط به توضیح موارد تخصصی پرداخته‌اند؛ از دگرسو بر این باورند که در این بخش از کتاب، بیش از هر کتاب دیگری ندانسته‌های آنان که ممکن است ندانسته‌های دیگران هم باشد، آشکار شده باشد و اعتراف به همین ندانسته‌ها شاید بعدها کسانی را برانگیزد که برای رفع دشواری کتاب اهتمام کنند (سنایی، 1397: 73‑72).

اگرچه برای نگارش این بخش زحمت فراوانی کشیده شده ‌است، باید پذیرفت که پاره‌ای ابیات به شرح و توضیح بیشتری نیاز دارد. همچنین گاه شاهدِ ناهماهنگی متنِ مصحَّح با تعلیقاتِ آن هستیم؛ بدین ‌مفهوم که گاه در تعلیقات، واژه یا ترکیبی شرح داده می‌شود که در متن نیامده ‌است؛ برای نمونه، بیتِ

که در تعلیقات آورده‌اند: «خوه تلفّظ لهجه‌ای خواه است» (همان: 924) و بیتِ

که در تعلیقات آن نوشته شده ‌است: «تو نماز از... از، در مصراع اول به‌جای کسرة اضافه است که در سبک خراسانی متداول بوده است» (همان: 966). این درحالی ‌است که در متن مصحَّح ایشان، «ار» به‌جای «از» آمده ‌است.

در برخی موارد هم احساس می‌شود تعلیقاتِ مصحّحان برای یک بیت، از متن مصحَّحِ خودشان نیست؛ مثلاً در تعلیقاتِ بیت

آورده‌اند: «جان کلام این است که عفو او خطاهای ما را می‌پذیرد و کرمش فرود می‌آید تا به ما عطا شود.» (همان: 949) و این معنایی‌است که از شکلِ گزارش‌شدة بیت در لطایف‌الحدائق، فخری‌نامه، تصحیح مدرّس‌رضوی به دست می‌آید:

این ناهمگونی‌ها به‌اندازه‌ای‌ است که گاه به نظر می‌رسد بازنگری نهایی‌ِ متنِ مصحَّح کارِ یکی از مصحّحان بوده ‌است و نگارش تعلیقات بر آن، کارِ مصحّح دیگر؛ یا اینکه ویرایش نهاییِ کار به دست دیگری انجام گرفته ‌است؛ مثلاً واژة «کلیدان» در تعلیقات به‌درستی معنا شده (همان، 1397: 987)؛ اما در متن بدین شکل آمده است:

البته نباید از انصاف علمی مصحّحان در نگاشتن تعلیقات چشم‌پوشی کرد؛ زیرا بارها مشاهده می‌شود اگر در تعلیقات، بیت یا ابیاتی به دشواری برخورده‌اند، آن را با صراحت بیان کرده‌اند.

از صفحة 1421 تا 1534، نُه فهرست گنجانیده شده‌ است. راهنمای تعلیقات عام، فهرستِ الفبایی واژگان، اصطلاحات، ترکیبات و تعبیراتی است که در تصحیح دربارة آنها توضیحی داده شده ‌است. همچنین در فهرست لغات و ترکیبات کوشیده‌اند لغات و ترکیبات حدیقه به‌صورت الفبایی فهرست شود.

در فهرست تعبیرات، مثل‌ها و مثل‌واره‌ها 37 نمونه آورده شده ‌است و نمایة عام همان نمایة اشخاص و اماکن است. مقصود از عربیّات نیز واژگان، ترکیبات، تعبیرات و جمله‌واره‌های عربی‌ای است که در متن حدیقه به ‌کار رفته ‌است که پس از آن، آیات و احادیث به‌کاررفته در متن و درنهایت، کتاب‌نامة تعلیقات آمده‌ است.

5ـ کاستی‌های نسخة منچستر

تحقیق دربارة نسخة اساس تصحیح نشان می‌دهد که نسخة منچستر معیارهای ابتدایی یک نسخة اساس را ندارد و اگر اصرار به بهره‌بردن از این نسخه در تصحیح بود، باید روش التقاطی به‌ کار گرفته می‌شد. در این نسخه، کنار هم قرارگرفتنِ برخی ابیات به‌قدری ناهمگون است که درکِ معنا را با ابهام روبه‌رو می‌کند؛ برای نمونه، از سه بیت زیر می‌توان یاد کرد:

مصحّحان در توضیح آن آورده‌اند: «چهار طبع در این عالم چونان سبزه‌ای ‌است که جاذبه دارند؛ اما سودی ندارند و مانع حرکت تو به‌سوی کمالات می‌شوند» (همان: 1320).

بررسی متن مصحَّح مدرّس‌رضوی نشان می‌دهد که جایگاه بیت دوم، اینجا نیست؛ زیرا موقوف‌المعانی‌بودنِ بیت نخست و سوم را برهم زده ‌است:

مشکل دیگر نسخة اساسِ این تصحیح، اسقاط ابیات است؛ آن هم به‌گونه‌ای که مصرع دوم یک بیت و مصرع نخست بیت بعدی به‌دلیل هم‌قافیه بودنِ دو بیت، سهو شده‌ است:

در نسخه‌های هادلیبرگ، اسعد افندی، کمبریج و تصحیح مدرّس‌رضوی بدین ‌شکل آمده‌ است:

یا این بیت که اگرچه حاصلِ کتابتِ نادرستِ کاتب نسخه است، نباید در متن مصحَّح بدین شکل می‌آمد:

صورتِ کامل دو بیت در تصحیح مدرّس‌رضوی اینگونه است:

افزون‌بر این موارد، تنگ‌نظری‌های فرقه‌ای هم موجب حذفِ ابیاتی از این نسخه شده است که نمونه‌ای از آن در ابیات مربوط به خلیفة اول و دوم مشاهده می‌شود که باید بین بیت‌های 9634 و 9635 می‌آمد.

یاحقی و زرقانی در بررسی تصحیح مدرّس‌رضوی، او را به عدول از نسخة اساس متهم می‌دارند (همان، 1397: 60) و بارها وفاداری خود را به نسخة اساس اعلام می‌دارند: «پای‌بندی ما به نسخه‌های کامل و کهن تا آنجا بوده که اگر نسخة اصلی ناروشن هم بوده اما به گمان ما خطا نبوده است، متن را حفظ کرده‌ایم» (همان: 72). با وجود این، شاهد آن هستیم که گاه به‌دلیل نارسایی نسخة اساس، به تصحیح ذوقی دست می‌زنند؛ مثلاً دربارة بیتِ:

در تعلیقاتِ آن آورده‌اند: «در اساس نفس اله است که معنا ندارد و ما حدس زدیم که نفس، تصحیف نقش باشد» (همان: 964). مصحّحان برای درست جلوه‌دادنِ حدس خود ادامه می‌دهند: «در حدیقه بارها میان نفس و نقش تناسب ایجاد شده است و مراد نقشی است که الله بر جان می‌زند. سنایی در جای دیگر می‌گوید: دادة خود سپهر بستاند/ نقش الله جاودان ماند» (همان).

6ـ کاستی‌های علمیِ مصحّحان و شیوة کار آنها

عامل دیگری که آشفتگی تصحیح را به ‌وجود آورده، کاستی‌های علمیِ مصحّحان و شیوة کار آنهاست. آنها گاه خود هم به غریب و نامأنوس‌بودنِ گزارش‌شان اذعان دارند؛ اما با اظهارنظرهای خاص می‌کوشند تا آن را در ذهن مخاطب پذیرفتنی کنند؛ مثلاً دربارة بیت زیر:

که از گزارش بیت معنایی برنمی‌آید، آورده‌اند: «کاریزه در فرهنگ‌ها نیامده است، اما احتمال دارد این کلمه صورتی از کازیره (کاژیره، کاجیره) باشد که به معنای دانه‌ای سفید است که از آن روغن می‌گیرند... مدرّس در مصراع دوم به‌جای از تف زبر تیزه، «و دل اندرون تیره» ضبط کرده که معنا روشن است. حسینی «از بر و ز بر تیره» ضبط کرده که به نسخة اساس ما نزدیک‌تر است. از تف زبر تیزه در حال حاضر برای ما معنای روشنی ندارد» (همان: 1378‑1377).

همچنین در تعلیقاتِ بیتی آورده‌اند: «در نسخه‌های H و F و K به‌جای «رای فهم»، راه وهم آمده که آن هم خوب است؛ اما با استناد به قاعدة «هرچه غریب‌تر، صحیح‌تر» ضبط اساس را حفظ کردیم» (همان: 907) و یا دربارة گزارش این بیت:

آورده‌اند: «در نسخة اساس و H راغ ضبط شده و در سه نسخة C،  Kو T داغ. به‌اعتبار تناسب میان رخش و داغ از یک طرف و تکرار دو قافیة داغ و باغ در شعر نظامی (← لغت‌نامه، مدخل داغ) نسخه‌بدل را ترجیح دادیم» ² (همان: 928).

اگر بحث تناسب مطرح باشد، تناسبِ «رفتنِ رخش به راغ» و «رفتنِ مرغ به باغ» هم باید در نظر گرفته شود. از دیگر سو، قافیه قرارگرفتنِ «داغ» با «راغ» در شعر نظامی چه ارتباطی به شعر سنایی دارد؟ آن هم در شرایطی که سنایی در حدیقه، «راغ» را با «باغ» قافیه کرده‌ است:

از دیگر مسائلی که باید در تصحیحِ نسخه‌های خطی در نظر گرفته شود، تحریرهای دیگر از یک بیت است که عموماً در حاشیة نسخه‌های خطی نوشته می‌شد و به‌مرور به متن اصلی راه می‌یافت. مصحّحان حدیقه در این زمینه هم اهمال کرده‌اند و از همین رو، شاهدِ راه‌یابیِ تحریرهای دومِ یک بیت به متن اصلی هستیم؛ به سه بیت زیر دقت کنید:

مشخص است که بیت دوم و سوم، دو تحریر از یک بیت است. این سه بیت در لطایف‌الحدائق و تصحیح مدرّس‌رضوی بدین‌ صورت گزارش شده‌ است:

 گزارش تحریر دوم یک بیت در کنار تحریر اول آن موجب شده ‌است که مصحّحان در تعلیقات ابیات هم دچار مشکل شوند: «اگرچه روح مانند آب پاک است، اما هرگاه آدمی اسیر مادّیات شود، از خاک فرومایه نیز زرنگه‌دارتر است. اگر نه ارکان که مانند آب و جان پاک هستند، آنها هم زرنگه‌دارند. این سه بیت از تعقیدی خالی نیست» (همان، 1397: 1320).

با توجه به مطالبی که ذکر شد، این پژوهش در چهار قالبِ کلیِ «گزارش‌های نادرست»، «تعلیقات نادرست و نارسا»، «گزارش‌های نادرست و تعلیقات نارسا» و «بدخوانی»، به برجسته‌کردنِ کاستی‌های تصحیح جدید از حدیقةالحقیقه می‌پردازد.

6ـ1 گزارش‌های نادرست

گزارش درستِ واژگان، ترکیبات و تعبیرات را می‌توان از ویژگی‌های اصلیِ یک مصحّحِ توانمند به شمار آورد؛ مصحّح با استفاده از دانش‌های گوناگون، از میانِ کتابت‌های گوناگونی که کاتبان در نسخه‌های پُرشمار نوشته‌اند، نزدیک‌ترین شکلِ کتابت به گزارش شاعر یا مؤلف را انتخاب می‌کند و درنهایت، متنی شبیه به متنِ اصلی ارائه می‌دهد. متأسفانه در تصحیح جدیدِ حدیقه، گزارش‌های نادرست فراوانی مشاهده می‌شود تا جایی که برخی از اشتباهات، به‌قدری بدیهی ‌است که بدون مراجعه به منابع و متون دیگر و ذکرِ شاهد مثال، مشخص است؛ برای مثال در این بیت:

«خراشیدن موی» چه مفهومی می‌تواند داشته باشد؟! در نسخة هایدلبرگ، «مصطفی روی‌ها خراشیده» آمده که درست است.

ازسوی دیگر، برخی اشتباهات رخ‌داده در گزارشِ واژگان و ترکیبات، با در نظر گرفتنِ محور عمودیِ ابیات رفع‌شدنی است؛ برای نمونه در این دو بیتِ موقوف‌المعانی:

واقعاً کسی که فرش زمانه را نوَشته و از هشت و چهار (عناصر مادی) عبور کرده ‌باشد، با صفاتی چون «شب‌کور» و «عور» مخاطب قرار می‌گیرد؟ گزارش بیت در تصحیح مدرّس‌رضوی اینگونه است:

یا بیتِ:

که در نسخه‌های هایدلبرگ و کمبریج و تصحیح مدرّس‌رضوی بدین شکل آمده ‌است:

توجه به محور عمودی ابیات و نیم‌نگاهی به دو بیت بعد، که در آنها به‌صراحت از مغز و دل و دیده و جان نام برده می‌شود، مشخص می‌کند که شکل گزارش‌شده در دیگر منابع کاملاً درست است:

این نابسامانی‌ها تا جایی‌ است که برخی از گزارش‌های نادرست، مشکلات قافیه را در متن موجب شده ‌است. اگرچه این نکته پذیرفتنی ‌است که سنایی در حدیقه، گاه از قوانین قافیه خارج شده‌ است، گاهی به نظر می‌رسد که مصحّحان با گزارش نادرست خویش، به این مسئله دامن زده‌اند؛ مثلاً دربارة شکلِ گزارش این بیت:

آورده‌اند: «در این بیت لام و راء را با هم قافیه کرده است و از مصادیق همان خروج از مرز قوانین قافیه است» (همان: 960).

واقعاً اگر این قافیه‌ای باشد که سنایی آن را در حدیقه به ‌کار برده ‌است، دیگر نمی‌توان آن را «خروج از مرز قوانین قافیه» نامید! گزارش بیت در تصحیح مدرّس‌رضوی اینگونه است:

و یا بیتِ

آورده‌اند: «این بیت از مواردی است که قافیة آن مطابق با معیارهای شمس قیس نادرست است» (همان: 1332).

باید توجه داشت که کتابتِ کاتب و اعتمادِ مصحّحان به نسخة اساس، این غلط قافیه را به‌ وجود آورده‌ است. گزارش بیت در فخری‌نامه بدین شکل است:

از دیگر مشکلاتِ گزارش ابیات در این تصحیح، افتادگیِ واژگان در برخی ابیات است که کاستی‌های وزنی را موجب شده ‌است. به چند نمونه از این ابیات توجه کنید:

همچنین:

ازسوی دیگر، افزودن واژه‌ای به بیت و ناموزون‌کردنِ آن هم در تصحیح مشاهده می‌شود:

در ادامه نمونه‌های دیگری از گزارش نادرست ابیات در این تصحیح ذکر می‌شود:

در نسخه‌های خطّی و تصحیح‌های دیگر، به‌جای «ذات» در مصرع دوم، «أین» آمده ‌است که صحیح می‌نماید. باید توجه داشت که به‌کاربردنِ مقوله‌هایی چون «أین» و «کیف» دربارة خداوند، نوعی وهن به شمار می‌آید:

***

آورده‌اند: «دولاب استعاره از چرخ است و آسمان به اعتبار رنگ سبزش به زبرجد تشبیه شده است. گوز سیمین استعاره از ماه است» (همان: 916).

مفهومی که مصحّحان از بیت ارائه کرده‌اند درست است؛ اما شکل صحیحِ ترکیب در ابتدای مصرع دوم، «کوزه سیمین» است که در نسخة کابل، فخری‌نامه و تصحیح مدرّس‌رضوی بدین‌ شکل گزارش شده ‌است. ⁴

در گذشته برای کشیدنِ آب از چاه، کوزه‌ای به آن می‌آویختند که به آن «کوزة دولاب» گفته می‌شد. این کوزه هماره در حال حرکت از بالای چاه به پایین و برعکس بود:

تصویری که سنایی از چرخ و کوزة دولاب ارائه کرده ‌است، به‌گونة شاعرانه‌تری در قطعه‌ای از این‌یمین به‌ کار گرفته‌ شده ‌است:

***

مشخص است که تعبیرِ بیت، «از نرخ پیاز آگاه‌شدن» است که در بیت 8495 هم آمده ‌است:

و مصحّحان آن را در مفهومِ «از واقعیت و حقیقت امر خبردار شدن» (همان: 1312) گرفته‌اند. حال چه اتفاقی موجبِ ترجیح‌دادنِ «نیاز» بر «پیاز» در بیت مذکور شده ‌است، بر ما روشن نیست.

این تعبیر کنایی در ادب فارسی کاربرد فراوان داشته ‌است:

***

مصرع دوم در پنج دست‌نویس کابل، کمبریج، هایدلبرگ، ولی‌الدین و اسعد افندی، «خفته نالد ز گوشمال هوس» آمده ‌است که صحیح به نظر می‌رسد.

طغیانی دربارة خفته‌نالیدنِ بربط آورده ‌است: «منظور صدای بم بربط و کنایه از ناتوانی و ضعف انسان در برابر خداوند است» (طغیانی، 1382: 168) که این توضیح هم نادرست به نظر می‌رسد.

باید توجه داشت که حالت ظاهری بربط ‌مانندِ خفتگان است و در همین حالت می‌نالد:

به نظر می‌رسد که اشارة سنایی هم در این بیت، به همین موضوع باشد.

***

این بیت در چهار نسخة خطّی کمبریج، اسعد افندی، ولی‌الدین و کابل و همچنین تصحیح مدرّس‌رضوی بدین ‌شکل آمده‌ است:

«خون گریستن بر چیزی» در حدیقه پیشینه دارد:

که یاحقی و زرقانی آن را هم بدین ‌شکل گزارش کرده‌اند:

و در تعلیقات آورده‌اند: «در مدرّس و F, C, K, T به‌جای چون گرسته، خون گرسته آمده که معنا را روشن‌تر می‌کند؛ اما مفهوم گریستنِ آهن معلوم نشد. آیا منظور اخگرها و جرقه‌هایی است که موقع کوفتن از آهن می‌جهد؟» (همان: 1304).

مدرّس‌رضوی افزون‌بر مفهومی که یاحقی و زرقانی به‌ دست داده‌اند، خون‌گریستنِ آهن را در مفهومِ سرخ‌رنگ‌شدن آن بر اثر رسیدن رطوبت هم آورده ‌است (مدرّس‌رضوی، 1344: 479) که هر دو تعبیر نادرست به نظر می‌رسد.

در بیتی از عطار نیشابوری هم به خون‌شدنِ آهن اشاره شده ‌است:

همو در بیتی دیگر، منظور از خون‌شدنِ آهن را لعل‌شدنِ آن در درون سنگ می‌داند و ظاهراً در شعر سنایی هم در این مفهوم به‌ کار رفته ‌است:

***

آورده‌اند: «مصراع دوم ناظر است به حدیث نبوی یا بلال أرِحنا بِالصّلاه. صورت‌های دیگری هم از این حدیث نقل شده است» (همان: 1040).

این بیت را می‌توان از بدترین گزارش‌های ممکن در این تصحیح به شمار آورد! به‌راستی «یا اَرِحنا بَلال» یعنی چه؟ وانگهی «بَلال» یا «بِلال»؟!

مصرع دوم این بیت در تصحیح مدرّس‌رضوی بدین ‌شکل آمده ‌است: «به «اَرِحنا» بِلال را خواندی» که معنای رسایی دارد.

***

در تصحیح مدرّس‌رضوی، «همه دردی‌کشان ولی بی‌ظرف» آمده که مفهوم روشن است (همان، 1383: 490). یاحقی و زرقانی توضیحی دربارة «بی‌عرف» نیاورده‌اند.

در نسخة کمبریج و لطایف‌الحدایق، «بی‌غَرف» آمده ‌است که درست به نظر می‌رسد. عبّاسی دربارة «غَرف» آورده ‌است: «پیمانه و به مشت آب برگرفتن. (لط)» (عباسی، 1387: 590).

بیت در صفتِ اهل تصوّف است و سنایی آنها را افرادی می‌داند که بدون بهره‌بردن از لوازم و وسایل مادی، باده‌خواری می‌کنند و قرآن می‌خوانند.

***

آورده‌اند: «معنای بیت بر ما معلوم نشد» (همان: 1362).

بیت در فخری‌نامه هم بدین شکل گزارش شده که نادرست است (رک: همان، 1392: 137). مصرع دوم در تصحیح مدرّس‌رضوی بدین‌ شکل است: «سبلتِ زن‌به‌مزدشان ریدن».

ترکیب «بر سبلت یا ریشِ کسی ریدن» در مفهومِ «نهایت خوارکردن و بی‌احترامی» در ادب فارسی به‌ کار رفته ‌است:

ظاهراً مصحّحان با این ترکیب آشنا نیستند؛ زیرا بیت دیگر حدیقه را که به این ترکیب اشاره دارد، اینگونه گزارش کرده‌اند:

این بیت به‌دلیل گزارش اشتباه «نزیَد» به‌جای «نریَد»، بدون قافیه است.

6ـ2 تعلیقات نادرست یا نارسا

در این تصحیح گاه گزارشی که مصحّحان از واژگان، ترکیبات و ابیات به‌ دست داده‌اند، درست است؛ اما تعلیقات و توضیحاتی که دربارة آن ذکر کرده‌اند، نادرست به نظر می‌رسد یا کاستی‌هایی دارد. البته این امکان وجود داشت که برخی از تعلیقات اشتباه در این تصحیح با مراجعه به پژوهش‌های پیشین انجام‌شده برطرف شود؛ مثلاً:

مصحّحان در تعلیقات آورده‌اند: «زن‌بارگی مهارت جنگاوری را به کسی نمی‌دهد» (همان: 1118)؛ بنابراین ‌مانندِ درّی، سایة دوک و دوکدانِ زنان را به‌اشتباه «کنایه از فسق و فجور، به زنان پرداختن و نیز نازپروردگی» (درّی، 1387: 594) گرفته‌اند؛ این درحالی ‌است که با اندکی تأمل می‌توانستند تعبیرِ طغیانی را به‌عنوان مفهومِ درست این عبارت متوجه شوند: «سایة دوک و دوکدان در اینجا کنایه از شغل زنان یا خانه‌نشینی است» (طغیانی، 1382: 392). این تعبیر باز هم در حدیقه به‌ کار رفته ‌است:

یا دربارة بیت:

آورده‌اند: «هرچند معشوق از روی و موی زیباست؛ اما چون نان بی‌خورش بی‌لذّت و نیز بدخو است» (همان: 1303). درحالی‌که درّی در توضیح بیت آورده ‌بود: «گرچه از جهت روی و موی زیباست ولی به جهت بدخویی چون نان بی‌نان‌خورش هستند که گوارا و خوشایند نیستند» (درّی، 1387: 422).

نمونه‌های دیگری از تعلیقات نادرست یا نارسا ذکر می‌شود:

آورده‌اند: «معنای سست‌گردیدن زِه چندان روشن نیست؛ اما می‌توان این کلمه را با فتحه خواند (زَه به معنای آلت تناسلی) که در آن صورت معنای مصراع می‌شود: اگر می‌خواهی منویات نفسانی در وجود تو فروکش کند» (همان: 935).

مفهومی که یاحقی و زرقانی از «زه» ارائه کرده‌اند، به مفهومِ درّی نزدیک است که آن را «زه شلوار» در نظر گرفته ‌است (درّی، 1387: 57).

به نظر می‌رسد که مراد از زِه در این بیت، همان‌گونه که در تعلیقات حدیقه آمده (مدرّس‌رضوی، 1344: 123)، «زه گریبان» باشد که در لغتنامه به معنیِ «ریشه و طراز و حاشیه و نوار و سجاف و دیگر آرایش‌های زری و یا ابریشمی گریبان و گرداگرد جامه» (دهخدا، 1337: ذیل واژة «زه») آمده‌ است.

این زه را نشانة تجمِل و زیبایی می‌دانستند و با آن گردن را می‌آراستند:

باید توجه داشت که از منظر عرفانی، مادام که این زه بر گریبان محکم بسته شده ‌باشد، بر دلبستگی بر دنیا دلالت دارد و موجب سختی و گرفتاری ‌است. با این توصیف، «سست‌شدن زه» کنایه از کاسته‌شدن از تعلقات دنیوی ‌است.

***

یاحقی و زرقانی در تعلیقات آورده‌اند: «توجیه ظاهراً به معنی روی‌آوردن به بندگان است. در بیت 783 از همین ریشه، «وجوه نان» را به کار برده و ممکن است اینجا نیز توجیه را به همان معنا آورده باشد» (همان: 951).

مرحوم شهیدی در توضیح این واژه آورده‌ است: «ترتیب حساب و حوالة برات دیوان (لغت‌نامه). توجیه زرق: نوشتن و ثبت‌کردن مقرری حقوق‌بگیر را در دفتری» (شهیدی، 1376: 257).

توجیه در همین مفهوم در ادب فارسی به‌کار رفته‌است: «آلپ غازى مبلغى عظیم قبول کرده، از پیش خوارزمشاه به هرى آمده، آن وجه را به رعایا توجیه نمود و به ضرب کتک و شکنجه شروع در تحصیل آن کرد» (تتوی و قزوینی، 1382، ج 5: 3522)؛ «جمعى کثیر از متعلّقان ایشان با ایشان و امراى دیوان بر درِ دروازه نشسته، به توجیه مالِ امانى مشغول بودند» (حافظ ابرو، 1380، ج 2: 854).

***

در تعلیقات آورده‌اند: «بیت تلمیحی پوشیده دارد به داستان حضرت عیسی که هنگام رفتن به آسمان سوزنی با خود برد و به همین جهت نگذاشتند از آسمان چهارم بالاتر برود. سوزن و ناخن تلمیحی به همین ماجرا دارد» (همان: 971).

باید توجه داشت در ماجرای رفتنِ عسیی مسیح به آسمان، در هیچ‌کدام از منابع مربوط، به «ناخن» اشاره نشده‌ است؛ وانگهی، آمدنِ واژة «صُدره» به معنی «جامه‌ای که سینه را بپوشاند» (دهخدا، 1337: ذیل واژة «صدره») مانع از دریافتِ تلمیحی می‌شود که مصحّحان به آن اشاره کرده‌اند.

درّی، سوزن و ناخن را «کنایه از اسباب صوری و لوازم مادی» (درّی، 1387: 127) آورده‌ است. با این توضیح، سنایی می‌گوید: لباس سخنوران نیازی به ابزار دوخت‌ودوز ندارد.

ادامة کلام مصحّحان درست است: «سوزن و ناخن با هم در دوختن لباس رابطة مکمل دارند» (سنایی، 1397: 971).

***

آورده‌اند: «حاصل معنای بیت این است که هرکس گرفتار جاه و مقام دنیوی شود، در صدر حق بر او چوب رد می‌زنند و نمی‌گذارند که آنجا بماند» (همان: 984).

«با» در این بیت، مفهوم مقابله می‌دهد؛ با این توصیف، مفهوم بیت اینگونه خواهد بود: کسی که در مقابل جاه و مقام دنیویِ مردم درمانده ‌شود، چوبِ ردّی که خلق بر او وارد می‌کنند، او را به صدرِ بارگاه الهی خواهد رساند. ⁵ از همین‌روست که سنایی در بیت‌های بعد می‌گوید:

جالب اینکه چون مصحّحان در تشخیص مفهوم بیتِ مذکور دچار مشکل شده‌اند، دو بیت بعد را هم اینگونه معنا کرده‌اند: «به قرینة بیت قبلی، این دو بیت از مقولة استعارة تهکّمیه است. شاعر در بیانی طنزآمیز می‌گوید صبر کنید تا ببینید این اعمال فرومایة شما چه تاجی بر سرتان بگذارد و اعمال بدن‌تان (به استعارة تهکّمیه از آن به عروس تعبیر کرده است) چون تاجی بر سرتان باشد» (همان: 985) و دیگر آنکه مصحّحان از معناکردنِ «دست مشاطة عروس ازل» که منظور خداوند متعال است، روی‌گردان شده‌اند.

***

آورده‌اند: «کیسه بدل کردن یا کیسه با کسی بدل کردن در لغت‌نامه نیامده است. ظاهراً به معنی نیرنگ‌زدن است» (همان: 986).

اگر بیت را از منظری کلی در نظر بگیریم، متوجه خواهیم ‌شد که در آن، از «کیسه بدل‌کردن» سخن نمی‌رود؛ بلکه تعبیر سنایی «خدای را با کیسه بدل کردن» است در مفهومِ «پذیرفتنِ ثروت، و از دست دادنِ خدای».

***

آورده‌اند: «از فحوای بیت چنین برمی‌آید که پیامبر در جنگ احد و پس از شکستن دندان‌شان حدیث مذکور را بر زبان جاری کردند، اما در منابع تاریخی چنین چیزی نیافتیم» (همان: 1036). مصحّحان در ادامه به حدیثی استناد می‌کنند که در ذیل حوادث مربوط به جنگ طائف آمده است و در پایان نتیجه می‌گیرند «ممکن است سنایی این دو حادثة تاریخی را خلط کرده باشد» (همان).

در عرصة پژوهش، نیافتنِ مطلبی را نباید بر نبودنِ آن حمل کرد؛ در شهاب‌الاخبار آمده‌ است: «و روز أحد که حضرت مصطفى را علیه‌السّلام جراحت کردند، مؤمنان گفتند: یا رسول‌اللَّه دعا کن تا خداى تعالى این قوم را هلاک کند، گفت: من آمده‌ام تا ایشان را از آتش دوزخ آزاد کنم و برَهانم پس چگونه هلاک ایشان خواهم؟! و گفت: اللّهمّ اهد قومى فانّهم لا یعلمون؛ یعنى بارخدایا راه نماى قوم مرا که راه نمی‌دانند» (قضاعی، 1361: 137).

***

آورده‌اند: «در منابع تاریخی نام مرّه و عنتر جزء شخصیت‌هایی که به‌نحوی با حضرت امیر در ارتباط باشند، نیامده و احتمالاً این مورد نیز جزو اشتباهات تاریخی سنایی است... عنتره ‌بن ‌شدّاد از مشهورترین مبارزان و شاعران عرب در عصر جاهلی بود که در جنگ داحس و غبراء شرکت داشت (زرکلی، 1986: 5/91) و مُره‌ بن‌ خُلَیف (ف 75 ق. ه) از شاعران و سواران جاهلی بود و مُرّه‌ بن‌ سفیان نیز از مبارزان دورة جاهلی بود (همان: 7/205)» (سنایی، 1397: 1083).

اطلاعاتی که مصحّحان دربارة عنتر می‌دهند، همانی ‌است که در شرح مشکلات حدیقة سنایی آمده ‌است (رک. طغیانی، 1382: 240)؛ اما نکته در اینجاست که بیت در توصیف امام علی ^(ع) است و در تاریخ، از مبارزة آن حضرت با عنتره‌ بن ‌شداد سخن نرفته ‌است.

در تفسیر احسن‌الحدیث، آنجا که وقایع جنگ خیبر ذکر می‌شود، به این نکته اشاره شده ‌است که امام علی ^(ع) پس از کشتنِ مرحب یهودی، تنی چند از دلاوران یهود را به هلاکت می‌رساند که مرّه و عنتر هم جزو آنها هستند: «آنگاه به همدیگر حمله کردند، على علیه‌السّلام ضربتى به فرق او فرودآورد به خاک مذلتش انداخت، آنگاه دلاورانى از یهود نظیرِ داود بن قاموس، ربیع بن ابى‌الحقیق، عنتر، مره، یاسر، ضجیج، یکى بعد از دیگرى به دست امام علیه‌السّلام کشته شدند» (قریشی، 1377، ج 10: 254).

از مبارزة حضرت علی ^(ع) با عمرو عنتر، بارها در شعر شاعران یاد شده ‌است:

***

آورده‌اند: «حدیث موردنظر در این ابیات را نیافتیم» (همان: 1101).

ظاهراً اشاره به این روایت دارد: «أتعلم أنّک کنت تکتب لرسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله، فأنفذ إلیک یطلبک، فقال الرسول: وجدته یأکل، ثمّ أنفذ بعد ساعة، فقال: وجدته یأکل، ثمّ قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: «اللّهمّ لا تشبع بطنه»؟ فأنشدک اللّه یا معاویة، هل تشبع بعدها؟» (دیلمی، 1427: 244‑243).

***

آورده‌اند: «غلامانه: مختصر نقدی که خریدار به شاگرد دکان دهد، هدیه‌ای که به غلام دهند چون خبر خوش آورد. حاصل معنا: تا زمانی که شرع پیشوای این خانه باشد، هدیه‌ای که به عقل (غلام خانه) می‌دهند، قبا و خلعتی است که شرع به او می‌دهد» (همان: 1109).

به نظر می‌رسد که غلامانه در این بیت، معنیِ «چون غلامان، بسان غلامان» داشته ‌باشد:

در این بیت تقابلِ بین عقل و شرع ازطریق تقابلِ بین کدخدا و غلام بیان شده ‌است.

***

آورده‌اند: «ارتباط عیسی با نامه و خامه را هنوز جایی پیدا نکرده‌ایم» (همان: 1186).

طبیعی ‌است که عیسی با نامه و خامه ارتباطی نداشته ‌باشد. این بیت در وصفِ اصجاب دیوان است که سنایی معتقد است این افراد، ازنظر جان‌بخشی به نقوش، مانندِ عیسی هستند؛ با این تفاوت که جان‌بخشی آنها با خاطر و خامه و قلم انجام می‌گیرد.

***

آورده‌اند: «حیز: گریختن، در اینجا به معنای دامن را از تعلقات پاکیزه نگاه‌داشتن است (حیز از علایق دنیوی مدّ نظر است)» (همان: 1346).

«حیز» در این بیت، همان «هیز» است به معنی نامرد، ملوّط و مخنّث. تقابل بین «مرد» و «حیز» در حدیقه بارها به ‌کار رفته ‌است:

مشکل مصصحان آن است که در تشخیص بافت جمله دچار مشکل شده و دو مصرع را یک جمله فرض کرده‌اند.

6ـ3 گزارش نادرست و تعلیقات نارسا

در حوزة تصحیحِ متون، وقتی مصحّحی لغزشی را در گزارش ابیات مرتکب شود، بدیهی ‌است که در تعلیقات و توضیحات خویش هم به بیراهه خواهد رفت؛ در تصحیح جدید حدیقه هم اینگونه کاستی‌ها مشاهده می‌شود؛ بدین ‌معنی که در برخی بیت‌ها، هم گزارش بیت نادرست است و هم تعلیقاتِ آن نارسا. به نمونه‌های زیر دقّت کنید:

آورده‌اند: «بیت دوم خالی از ابهام نیست و اختلاف نسخه‌ها نیز مشکل را حل نمی‌کند. ظاهراً حاصل معنا این است که اگر در راه واجبات خدا و سنّتی که در پیش گرفته‌ای، لطفی کردی و ثوابی انجام دادی، آن را نتیجة احسان خدا بدان؛ نه احسان خودت به دیگران. در لغت‌نامه «مُنّت» با ضمّ میم (به معنای توانایی و قدرت) ضبط شده و همین بیت سنایی را هم شاهد آورده است» (همان: 933).

گزارش بیت در نسخه‌های ولی‌الدین، کابل، هایدلبرگ، کمبریج، و فخری‌نامه بدین ‌شکل است:

«فرض و سنّت» در معنی «واجب و مستحب»، به توضیح بیشتری نیاز ندارد:

«و من در ایستادم و غلامان مى‌خریدم ده ساله و یازده ساله و همه را فرض و سنت بفرمودم آموختن» (نوادة مهلب، 1318: 501).

با این توضیح، ظاهراً سنایی در این بیت می‌گوید: تمام اعمال واجب و مستحبی را که در راه شرع انجام می‌دهی، نتیجة لطف حق بدان، نه توانمندی خویش.

***

آورده‌اند: «بنده‌ای باش که بهره‌اش از امور پست نباشد و مانند فرشته باش که وابسته به امور مادّی و غریزی نیست» (همان).

«نصیبة زیر» مفهوم «بهره‌بردن از امور پست» را نمی‌رساند. در نسخه‌های کابل، کمبریج، ولی‌الدین و هایدلبرگ «بی‌نصیبه و چیر» آمده ‌است ⁸ که به نظر مفهوم بهتری دارد.

«چیر» در لغتنامه به معنی بهره و نصیب آمده،‌ و در اشعار فارسی هم در همین مفهوم به ‌کار رفته ‌است:

باید توجه داشت که براساس احادیث و روایات، غذای فرشتگان، تسبیح خداوند است: «فقالت فاطمة: یا رسول اللّه، ما طعام الملائکة عند ربّنا؟ فقال: التحمید» (بحرانی اصفهانی، 1413، ج 11: 494).

به نظر می‌رسد سنایی از انسان‌ها می‌خواهد خود را از دغدغة نصیب و بهرة این‌جهانی برهانند، با این استدلال که فرشتگان، که نصیب و بهره‌ای از روزی ندارند، سیر و گرسنه نمی‌شوند.

***

آورده‌اند: «مدرّس‌رضوی به‌جای میخ تو، «بیخ تو» ضبط کرده‌اند، ولی با توجه به «ماه خیمه» در مصراع دوم، «میخ» که در برپاکردن خیمه کاربرد دارشته (میخ خیمه) مناسب‌تر به نظر می‌رسد... تعبیر «میخ به آب رسیدن» و «ماه خیمه به آفتاب رسیدن» را نیز در منابع کهن نیافتیم...» (همان: 1007).

تصوّر کنید که میخ خیمه‌ای به آب برسد، با توجه به اینکه آب نماد سستی و نااستواری ‌است، چه اتّفاقی خواهد افتاد؟

واژة «خیمه» در مصرع دوم آمده ‌است و به نظر می‌رسد ارتباطی به مصرع نخست ندارد.

در فخری‌نامه (همان، 1382: 206) تصحیح مدرّس‌رضوی (همان، 1383: 459) «باش تا بیخ تو به آب رسد» آمده ‌است و «بیخ کسی به آب رسیدن» یعنی دوام و پایداری یافتن:

***

آورده‌اند: «پای‌بند: این کلمه در بیت بار مثبت دارد. پایبندی خوبی‌ها مدّنظر است. ممکن است کلمه ناظر باشد بر مقرّرات و ضوابط شرعی که به‌عنوان پای‌بند انسان‌ها از رفتن به راه کج است» (همان: 1013).

در نسخه‌های کمبریج، ولی‌الدین و هایدلبرگ و متن‌های مصحَّح، به‌جای «پای‌بند»، «پایمرد» آمده‌ است که مفهومِ «شفیع و خواهشگر» می‌دهد: «صاحب دیوان سورى را شفیع کرده‌اند تا پایمرد باشد و نسا را پس ایشان یله کرده شود تا از سه مقدّم، یکى به درگاه عالى آید و به خدمت مشغول گردد» (بیهقی، 1374، ج 2: 693).

***

یاحقی و زرقانی رکوی را به معنی «تکّة پارچه» گرفته‌اند. آنان با اشاره به حکایت بلعمی دربارة کشته‌شدن امام حسن ^(ع) که در آن به دستارچة زهرآلودی اشاره شده ‌است که معاویه به جعده داده ‌بود تا امام خود را با آن پاک کند، آورده‌اند: «معنای «بر زمین زن سبوی بر لب جوی» درست معلوم نیست. سه معنای احتمالی به ذهن می‌رسد: نخست اینکه «بر زمین زن» را صفت فاعلی مرخّم در نظر بگیریم. در آن صورت، کلّ مصراع وصف جعده است: «بر زمین‌زنندة سبوی بر لب جوی» که به معنی کنایی حق‌ناشناسی‌ است. دیگر آنکه مصراع را خطاب سنایی به خودش بدانیم در آن صورت یعنی رازها را فاش کن. معنای سوم آن است که مصراع دوم را سخن معاویه به همسر حضرت در نظر آوریم که با توجه به ضبط بلعمی می‌توان معنای کنایی آن را حدس زد» (همان: 1103).

هیچ‌کدام از سه گزارشی که یاحقی و زرقانی دربارة «بر زمین زدن سبو بر لب جوی» بیان کرده‌اند، درست نیست. افزون‌بر این، گزارش بیت‌شان هم دچار مشکل است.

باید توجه داشت که در گذشته، سبو تا وقتی کاربرد داشت که آدمی به جویِ آب نرسیده‌ بود؛ پس از رسیدن به جوی، از ارزش سبو کاسته می‌شد؛ بنابراین این عبارت، مثَلی ‌است با این مفهوم که به امکانی بهتر دسترسی یافته‌ایم و می‌توانیم از اوضاعی که در آن به سر می‌بریم، رها شویم. ⁹

بر سنگ زدن سبو و شکستنِ آن که در اشعار مولوی هم آمده‌ است، به بی‌اعتبارشدنِ سبو در حالتِ رسیدنِ فرد به جو اشاره دارد:

گزارش بیت در لطایف‌الحدایق و تصحیح مدرّس‌رضوی بدین‌گونه است:

با این تعبیر، مفهوم بیت اینگونه خواهد شد که معاویه به‌سوی جعده فردی را فرستاد تا به او بگوید که ما خواهانِ تو شده‌ایم؛ بنابراین همسرِ خود را رها کن.

6ـ4 بدخوانی

اگرچه اغلب بدخوانی‌های مصحّحان در حجابِ کلمات و جملات و همچنین، نوع کتابت آنها پنهان می‌ماند، برخی از این موارد را می‌توان با نشانه‌های سجاوندی یا پیوسته و جدا نوشتنِ واژگان و ترکیبات دریافت. نمونه‌هایی از بدخوانی‌های ابیات در تصحیح جدید حدیقه ذکر می‌شود:

آورده‌اند: «خورشید دین به تعلیم و تعلّم برنمی‌آید؛ اگر هم برآید، آن دیگر دین نیست» (همان: 944).

به نظر می‌رسد مصحّحان عبارت «آن دیگر دین نیست» را از «فرود، خود شد دین» استنباط کرده‌اند که نادرست است. ظاهراً شکل صحیح مصرع اینگونه است: «گر برآمد، فرودِ خود شد دین». «فرودِ خود شدن» در مفهومِ «مقامی نازل‌تر از شأن خود یافتن» است.

ترکیبِ «فرودِ خود» به معنیِ «پایین‌تر از خود» در حدیقه آمده ‌است:

***

آورده‌اند: «برای «رشد قومی» حدیثی مناسب نیافتیم» (همان: 1049).

بر گزارش این بیت، دو ایراد اساسی وارد است: 1) «رشد قومی» حدیث نیست؛ 2) «حق‌جویان» و «خوش‌گویان» ترکیب نیست. به نظر می‌رسد گزارش بیت باید بدین‌گونه اصلاح شود:

با این گزارش، بیت معنایِ درستی خواهد داشت: [پیامبر] به دنبال این است که قومی را در راه حق هدایت کند و به همین‌دلیل با خوش‌خلقی در حق آنان دعا می‌کند.

***

صورت صحیحِ مصرع نخست اینگونه است: «عشق را راه بر سلامت نیست» در معنیِ «عشق راهی برای رسیدن به سلامت و آرامش ندارد».

***

صورت صحیحِ مصرع دومِ بیت دوم بدین ‌شکل است: «اندر او فرش و طرحِ نو رانی»، در مفهومِ «در دل خود، طرح و نقش جدیدی ایجاد می‌کنی»؛ اما مصحّحان چون آن را «نورانی» خوانده‌اند، ناگزیر با بیت بعد موقوف‌المعانی دانسته و در انتهای بیت، کاما گذاشته‌اند.

***

مشخص است که گزارش صحیح مصرع نخست اینگونه است: «چرخ را فرشِ او نوَردیده ‌است».

***

گزارش درستِ مصرع دوم، بدین‌ شکل است: «زانکه حق، داده بازنستاند».

***

«عَزَّ عَلَی» اصطلاحی ‌است به معنی «بر من گران و دشوار است»:

بنابراین، گزارش مصرع دوم باید به‌صورتِ «غافلی زین شمار، عَزَّ عَلَی» باشد.

در تعلیقات هم معنای نخستی که به‌ دست داده‌اند نادرست است: «مدرّس (1344، 519) در توضیح این بیت آورده است: یعنی عمر در صرف کردن به می‌خوارگی تباه و ضایع کردی و از شمار عمر غفلت داری و نمی‌دانی که آن را به باد داده‌ای و می‌گویی باده عزیز است بر من» (سنایی، 1397: 1262).

7ـ نتیجه‌گیری

از بزرگ‌ترین دلایلی که موجب راه‌یافتنِ کاستی‌های فراوان در تصحیح یاحقی و زرقانی از حدیقه شده، انتخاب نسخة منچستر به تاریخ کتابت 681 به‌عنوان نسخة اساس و کنارنهادن نسخه‌های دیرینی مانندِ 552 و 558 است؛ زیرا نسخة منچستر ویژگی‌های اولیة یک نسخة اساس را ندارد. شاید استدلالِ مصحّحان برای کنارنهادن این نسخه‌ها آن باشد که تمام اشعار حدیقه را دربرنمی‌گیرد و تحریر مختصری از آن است؛ اما با این استدلال هم نمی‌توان از قدمت، صحّت و اصالت این نسخه‌ها به‌آسانی چشم پوشید.

دلیل دیگر، شیوة تصحیحی ‌است که مصحّحان برگزیده‌اند. به نظر می‌رسد با توجه به نسخه‌های به‌کاررفته، تصحیح به روش بینابین بهترین شیوه‌ای بود که می‌توانست متن مصحَّح را قابل‌اعتمادتر کند؛ زیرا در میان نسخه‌های این تصحیح، نسخة ارجحی که بتوان آن را نسخة اساسِ مطلق قرار داد مشاهده نمی‌شود؛ ناگزیر باید به نسخة اساسِ نسبی روی می‌آوردند و با استفاده از قدرت اجتهاد و با رعایت احتیاط، به تصحیح می‌پرداختند. افزون‌بر این موارد، شایسته بود که متن مصحَّح با یکی از تصحیح‌های پیشین هم مقایسه می‌شد و اختلاف نسخه‌بدل‌ها ذکر می‌گردید تا کار حالت علمی‌تری پیدا کند. همین عوامل موجب شده ‌است تا کاستی‌های بنیادی به تصحیح راه یابد و از ارزش علمی آن بکاهد.

پی‌نوشت

1. اینگونه موارد در تصحیح یاحقی و زرقانی فراوان است که می‌توان در متن و تعلیقاتِ ابیات 522، 938، 1052، 2191، 3269، 4379، 5109، 5427، 8990، 10040، 10474 هم مشاهده کرد.

2. نمونه‌هایی از این استدلال‌ها در تعلیقات بیت‌های 1565، 1682، 2621، 2998، 3285، 4081، 8105، 8213 و 9115 مشاهده می‌شود.

3. نمونه‌های دیگری از اشکال قافیه را در بیت‌های 101، 1258، 1559، 6423، 9825 می‌توان مشاهده کرد.

4. در برخی نسخه‌ها، «کوز سیمین» آمده ‌است که تفاوتی در معنا ایجاد نمی‌کند؛ زیرا معنای «کوز» در ناظم‌الاطباء، «کوزه و آب‌جامه» است.

5. مضمون بیت سنایی به‌قدری به بیتی از صائب نزدیک است که گویی صائب مضمون سنایی را دوباره به نظم کشیده ‌است:

6. مصحّحان در گزارش دو مصرع دوم هم اشتباه کرده‌اند. صورت درست دو مصرع بدین‌شکل است: «تا چه گل‌ها دمد ز خار شما» و: «تا چه آراید از عروس عمل».

تعبیر «چه گل‌ها دمیدن از خاری» در بوستان هم آمده ‌است:

7. در متن دیوان، «عنتر و» آمده‌ است.

8. در برخی نسخه‌ها «ویر» آمده ‌است که می‌تواند مفهوم درستی داشته ‌باشد. این واژه هم در فرهنگ‌های لغت فارسی، به معنی «بهر، سهم، و قسمت» آمده ‌است:

9. باز هم اگر مصحّحان به پژوهش‌های پیشین دقت می‌کردند، درک مفهومِ این کنایه بر آنان دشوار نبود. در شرح مشکلات حدیقة سنایی آمده ‌است: «سبوی بر لب جوی زمین زدن: کنایه است از رهاکردن چیزی در جایی که چیز مهم‌تر از آن مطرح باشد. چنانکه در کنار جوی آب سبو شکسته و رها می‌گردد» (طغیانی، 1382: 251).