نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه پیام نور ،تهران، ایران
2 استادیار فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
The Masnavi of Moheb and Mahboub is a poem composed by a poet named Ikhtiar, who arranged it in the literary of Dehnameh in 830 AH. This poem deals with the love story of a prince named Moheb who dreams of a beautiful girl named Mahboub and falls in love with her. In a coherent narrative and with an artistic expression, the poet speaks of the fiery love of the lover to the beloved, especially in the form of love letters. Although this type of literature was prevalent in the history of Persian literature with a specific structure, ten letters of authority have a relatively different structure and are longer than ten or even other letters. This Masnavi is already based on an incomplete copy kept in the Tübingen Library in Berlin. But another copy of this poem is kept in the library of Atefafandi (Turkey), which is more complete and accurate. In the present study, the authors introduce the Atefafandi version and compare the recordings of the mentioned version with the printed version (as well as the corrected version) and mention the superior recordings of the Atefafandi version and quote the new verses contained in it. By comparing the two versions, it becomes clear that in order to correct this system, the emotional version must have been used. However, despite the fact that this manuscript has already been introduced in the library list, it is still not available for correction, and therefore the poem has been incompletely printed.
Introduction
Dahname or Siname is one of the famous types of Persian poetry. Although this type of poetry could been seen since the fifth century AH, its most popular form is from the middle of the eighth century to the end of the ninth century. Many works of this type of Persian poetry have remained in this period. The subject of this type of literature is the exchange of love letters that are sent by the lover to the beloved and the answer of the lover to the beloved, which has a romantic content and is known as the decile or the syllabus according to the number of letters in the Masnavi. One of these romantic periodicals has been identified and embellished in recent years. The Moheb and Mahboub Masnavi is a poem by a poet named ‘Ikhtiar’ who composed this Masnavi in the ninth century. Of course, another work in the same type of literature remains from Katebi Tarshizi (839 AH), whose main characters are also called Moheb and Mahboub, and therefore some sources have called it the Masnavi of Moheb and Mahboub. Apart from the names of the characters, there are no other similarities in the content and structure of the narration, and if this sharing is not accidental and the names of Moheb and Mahboub have been chosen based on the narration or anecdote, they have acted independently in dealing with the content.
Two versions have been identified from Moheb and Mahboub. One is a copy from the Tübingen Library in Berlin, number 3723. This version, which is related to the ninth century, is incomplete from the end, and a few years ago, Ahmad Reza Yalmeha published this poem based on this incomplete manuscript. Another version, which is, in fact, a complete version of Moheb and Mahboub, and in addition to removing the shortcomings of the Tübingen version and adding verses to it, provides more accurate additional information, is kept in the Atefafandi Library of Turkey, number 2261. This version was also written in the ninth century and is a solid version that solves many of the problems of the Tübingen version. Although this manuscript was previously introduced by Tawfiq Sobhani, the editor of the poem did not know about the Turkish version and emphasized in several parts in the introduction that the Tübingen manuscript is unique and no other version is available. Therefore, in this study, the authors, while briefly introducing the Turkish version, have removed the shortcomings and corrected some of the inadequacies of the previous versions in two parts. That is to say, they first dealt with the differences between the two versions (Tübingen and Atefafandi), which also included correcting some misreading and mistakes of the respected editor. They have completed the poem based on Atefafandi's manuscript, and verses based on this version have been added to the poem.
Materials and Methods
To conduct the present study, we used the two main versions of the Masnavi of Moheb and Mahboub according to our purpose. One of these manuscripts had been edited by a respected editor (Tubingen Manuscripts), but he did not have the other manuscript, which belonged to the Atef Effendi Library in Turkey. Therefore, in this article, we first briefly introduced Atef Effendi's version. Then, we corrected it based on the shortcomings in the book's publication, and then quoted new verses that were not in Tübingen's incomplete version. Our method in this article was to juxtapose two copies and also to compare the printed Masnavi with the manuscript which was hidden from the view of the proofreader.
Discussion of Results and Conclusions
According to what has been said so far, two copies of the poem of Moheb and Mahboub have been identified. One copy is kept in the Tübingen Library in Berlin, Germany, and the other in the Atefafandi Library in Istanbul. This Masnavi has been published once based on the same version of Tübingen, but due to the incompleteness of many verses, it has not been published. On the other hand, due to the poor quality of the image that was in the possession of the respected proofreader, many verses are not readable well. The obsolescence of some pages of the manuscript has also caused other problems in reading the manuscript, which results in an incomplete and confusing text. On the other hand, the incompleteness of Tübingen's version has caused the proofreader to make a mistake in examining the history of composing the poem and considering the date of composing the poem as a century before the actual date of composing the poem. But the emotional version kept in Turkey is a complete version, and this issue firstly corrects the shortcomings of the Tübingen version. Secondly, it corrects its flaws and errors. Another important point is that it determines the time of composition because the exact date of the composition of Masnavi is explicitly stated at the end. Although Atefafandi's version was introduced many years ago through the list of Persian manuscripts in Turkish libraries, the editor has not noticed it. The use of the emotive version helps to correct many of the shortcomings of the Tübingen version, in addition to adding verses to the text of the poem (about one hundred bits).
کلیدواژه‌ها [English]
1ـ مقدمه
ده‌نامه یا سی‌نامه‌نویسی یکی از انواع معروف شعر فارسی است. از قرن پنجم شاهد سروده‌هایی در این نوع هستیم؛ اما بیشترین رواج آن از نیمۀ قرن هشتم تا پایان قرن نهم است و آثار متعددی از این نوع شعر فارسی در این بازۀ زمانی باقی مانده است. موضوع این نوع ادبی ردوبدل‌کردن نامه‌های عاشقانه بین عاشق و معشوق است که به تناسب تعداد نامه‌های مندرج در این مثنوی‌ها به ده‌نامه یا سی‌نامه معروف است (دربارة سابقه، سبک و فهرست این نوع ادبی، نک. عیوضی، 1354، 525‑560؛ برهان آزاد، 1355، 140‑148؛ خان‌محمدی، 1378، 17‑20؛ باباصفری و حیدری، 1392، 25‑48). یکی از این ده‌نامه‌های عاشقانه که در چند سال اخیر شناسایی و به زیور طبع آراسته شده است، مثنوی محب و محبوب سرودۀ شاعری به نام یا تخلّص «اختیار» است که در قرن نهم آن را سروده است. البته اثر دیگری در همین نوع ادبی از کاتبی نیشابوری (ترشیزی) (متوفی: 838 ق.) باقی مانده است که شخصیت‌های اصلی آن نیز محب و محبوب نام دارند؛ ازاین‌رو در برخی منابع بدان «محب و محبوب» نیز گفته‌اند. به‌جز نام شخصیت‌ها، شباهت دیگری در محتوا و ساختار روایت دیده نمی‌شود و اگر این اشتراک اسامی اتفاقی نباشد و اسم‌های محب و محبوب را براساس روایت یا حکایتی انتخاب کرده باشند، در پرداختن محتوا کاملاً مستقل از هم عمل کرده‌اند و هیچ شباهتی بین دو مثنوی نیست. 1
از محب و محبوبِ اختیار، دو نسخه شناسایی شده است. یکی نسخه‌ای متعلق به کتابخانۀ توبینگن در برلین است که به شمارۀ 3723 در آنجا نگهداری می‌شود. عکسی نیز از این نسخه به شمارۀ 50 در کتابخانۀ مینوی است (دانش‌پژوه و افشار، 1374، 76). 2 این نسخه به خط نستعلیق کتابت شده است و ظاهراً به قرن نهم مربوط می‌شود؛ اما از انتها ناقص است و چند سال پیش، احمدرضا یلمه‌ها این منظومه را براساس همین دست‌نویس ناقص و با تأکید بر منحصربه‌فرد بودن نسخه، ازطریق انتشارات دانشگاه آزاد واحد دهاقان منتشر کرد. دست‌نویس دیگر درواقع نسخه‌ای کامل از محب و محبوب است و علاوه‌بر تکمیل نقص‌های نسخۀ توبینگن و نیز اضافه‌کردن ابیاتی بدان، اطلاعات تکمیلی دقیق‌تری از زمان سرایش آن ارائه می‌دهد. این دست‌نویس به شمارۀ 2261 در کتابخانۀ عاطف‌افندی ترکیه نگهداری می‌شود. این نسخه نیز در قرن نهم کتابت شده و نسخه‌ای مضبوط است که بسیاری از مشکلات نسخۀ توبینگن را برطرف می‌کند. این دست‌نویس را پیشتر توفیق سبحانی (1373: 326) معرفی کرده بود؛ اما مصحّحِ منظومه اطلاعی از نسخۀ ترکیه نداشته و در چند جای مقدمه تأکید کرده است که دست‌نویس توبینگن منحصربه‌فرد است (نک. اختیار، 1390: 1 و 7)؛ بنابراین در این مقاله نگارندگان ضمن معرفی اجمالی نسخۀ ترکیه، در دو بخش نسبت‌به تکمیل کاستی‌ها و اصلاح برخی ایرادات چاپ منظومه پرداخته‌اند؛ یعنی ابتدا به اختلاف ضبط دو نسخه (توبینگن و عاطف‌افندی) پرداخته‌اند که شامل اصلاح برخی بدخوانی‌ها و اشتباهات مصحّح محترم نیز شده است؛ سپس به تکمیل منظومه براساس دست‌نویس عاطف‌افندی پرداخته‌اند که بیش از صد بیت براساس این نسخه به منظومه اضافه شده است.
1ـ1 پیشینۀ پژوهش
محب و محبوبِ اختیار نسخۀ چندان شناخته شده‌ای نبود و به‌جز توفیق سبحانی (همان) که معرفی مختصری از آن در فهرست نسخه‌های ترکیه ارائه داده است، بحث جدی دربارة آن صورت نگرفته بود؛ اما بعد از چاپ منظومه در سال 1390، محمد افشین‌وفایی ضمن معرفی اثر، برخی اطلاعات ارائه‌شده در مقدمۀ مصحّح را اصلاح و برخی از اشکالات و بدخوانی‌های متن را گوشزد کرد (نک. افشین‌وفایی، 1392: 437‑441). البته گفتنی است مصحّح منظومه، احمدرضا یلمه‌ها، در قالب دو مقاله (1390: 11‑28؛ 1391: 199‑217) دربارة این منظومه بحث کرده است؛ اما محتوای این دو مقاله عیناً همان مطالبی است که در مقدمۀ منظومه مندرج است و هیچ مطلب تازه‌ای در آن دو مقاله نیست؛ بنابراین اگر نقدی نسبت‌به مقدمۀ منظومه در این مقاله داریم، مرتبط با آن مقالات منتشرشده هم هست (نک. ادامۀ مقاله).
1ـ2 نام و موضوع منظومه
همچنانکه در انتهای نسخۀ عاطف‌افندی آمده، نام اثر «محب و محبوب» است: «تمّ الکتاب الموسوم بمحبّ و محبوب...». در ابتدای منظومه نیز آشکارا به نام اثر اشاره کرده است: «... که این را محب است و محبوب نام» (گ 10 ر). این منظومه به ماجرای عشق شاهزاده‌ای به نام محب می‌پردازد که در خواب، دختری زیبارو به نام محبوب را می‌بیند و به او دل می‌بندد. پس از بیداری، همه را برای جست‌وجو و یافتن معشوقه‌اش بسیج می‌کند. هریک از مشاورانش درپی منصرف‌کردن او از این عشق برمی‌آیند که از نظر آنها بر اساس رؤیاست؛ اما او حاضر به فراموش‌کردن محبوبش نیست. محب به پیشنهاد یکی از مشاورانش برای یافتن معشوقه‌اش از پرندگان کمک می‌گیرد؛ ازاین‌رو ضمن گردآوری پرندگان (طوطی، بلبل، باز، کبوتر، فاخته، همای، هدهد) و گسیل‌داشتن آنها به اقالیم هفتگانه درپی یافتن محبوب می‌شوند. هرکدام از پرندگان پس از جست‌وجو در اقلیم منظور با ناامیدی به نزد محب برمی‌گردند و از نیافتن محبوب می‌گویند؛ ولی هدهد محبوب را می‌یابد و خبرش را به محب می‌دهد. او نیز نامه‌نگاری با محبوب خود را شروع می‌کند و در این بین به سیاق ده‌نامه‌های ادب فارسی، ده نامه بین آنها رد و بدل می‌شود. محتوای نامه‌ها نیز باز به‌شیوة معهود، اصرار عاشق برای دیدارِ معشوق و امتناع معشوق از این دیدار و وصال است. درنهایت نیز محبوب با اصرار به دیدار محب راضی می‌شود و او نیز با همان مشاورانش به آن سرزمین می‌رود و به وصال محبوب می‌رسد؛ سرانجام پس از مرگ پدر محبوب به‌جای او بر تخت پادشاهی می‌نشیند.
ساختار این منظومه نیز کمی متفاوت از سایر ده‌نامه‌های ادب فارسی است. اغلب ده‌نامه‌ها از یک شیوه و اسلوب پیروی می‌کنند؛ ولی در محب و محبوب مقدمة داستان و ده‌نامه طولانی‌تر است.
1ـ3 سراینده و تاریخ سرایش
نام یا تخلّص شاعر «اختیار» است. تا جایی که نگارندگان جست‌وجو کردند، شاعری به این نام و تخلص نیافتند. تنها نام او را می‌دانیم که خودش در چند جا از مثنوی بدان اشاره کرده است. برخی از آن ابیات را یلمه‌ها (اختیار، 1390: 7) آورده است؛ علاوه‌بر آنها در انتهای نسخۀ عاطف‌افندی نیز شاعر گفته است:
|
چو زان تو است اختیار ای اله |
|
ز لطف عمیمم ببخشا گناه |
|
|
|
(گ 145 ر) |
این مثنوی به تصریح خود شاعر در سال 830 ق. سروده شده است:
|
ز هجرت به هشتصد چو بفزود سی |
|
به نظم آمد این تحفة فارسی |
|
|
|
(گ 145 ر) |
بنابراین اینکه مصحّح آن را به قرن هشتم متعلق می‌داند (اختیار، 1390: 7، 19)، صحیح نیست. همچنین اینکه این مثنوی به نام شاه شجاع (حک. 759‑786 ق.) از سلاطین مقتدر آل مظفر سروده شده است نیز نمی‌تواند درست باشد. مصحّح براساس بیتی، چنین نتیجه‌ای گرفته است که به هیچ وجه ممدوح‌بودن شاه شجاع از آن استنباط نمی‌شود. بیت این است:
|
جهانگیر جم‌جاه عالم مطاع |
|
شه صفدر و چون غضنفر شجاع |
همچنانکه مشخص است، «شجاع» در بیت صفتِ ممدوح است و نمی‌توان گفت منظور شاعر در این بیت شاه شجاع است. این نکته نیز گفتنی است که این بیت در نسخۀ عاطف‌افندی نیامده است و اگر بپذیریم نسخۀ یادشده را خود شاعر کتابت کرده است (نک. ادامۀ مقاله)، می‌توان حدس زد بیت منظور بعدها به منظومه افزوده شده است. هیچ تصریحی به نام پادشاه مدّنظر شاعر در متن نشده است؛ اما با توجه به تاریخ سرایش مثنوی (830 ق.) می‌توان حدس زد که ممدوح شاعر شاهرخ میرزا (حک. 807 ‑850 ق.)، پادشاه فرهنگ‌دوست تیموری باشد. البته این نظر درحدّ حدس و گمان است و مشروط بر این است که مثنوی در قلمرو حکومت ایران سروده شده باشد؛ البته سبک منظومه و نیز موضوع آن که اغلب این نوع آثار در ایرانِ دورۀ تیموری رواج داشت، این حدس را تقویت می‌کند. اگر در خارج از قلمرو حکومت تیموریان (مثلاً امپراطوری عثمانی در آسیای صغیر یا به احتمال خیلی ضعیف در عهد سلاطین هند در قرن نهم) سروده شده باشد، قطعاً ممدوح، پادشاهی غیر از شاهرخ‌میرزاست. البته با وجود قرینه‌هایی (مانند سبک و موضوع) که گمانۀ سروده‌شدن مثنوی را در دورۀ تیموری تقویت می‌کند و نیز تا پیدانشدن قرینه‌ای مبنی بر سروده‌شدن آن در قلمروهای خارج از ایران، فعلاً باید آن را متعلّق به دورۀ تیموری و درواقع عهد شاهرخ بدانیم. 3
2ـ نسخه‌ها
این نسخه به شمارة 2261 در کتابخانۀ عاطف‌افندی نگهداری می‌شود و 144 برگ دارد. هر صفحه دارای 15 سطر است. صفحات به‌صورت جدول دوستونی است و صفحة اول سرلوح، کتیبة بسیار زیبایی دارد که از ویژگی‌های نسخ قرن نهم است. نسخه به خط نستعلیق زیبا کتابت شده و بعضی کلمات مشکول است. مشخص نیست کاتب نسخه چه کسی است؛ ولی بنابر دلایلی که در ادامه خواهیم گفت می‌توان احتمال داد که خود شاعر آن را کتابت کرده باشد. در برخی صفحات عنوان‌هایی به شنگرف و گاهی طلایی (که در مواردی بسیار کم‌رنگ است و خوانا نیست) نوشته شده است. تاریخ سرایش منظومه در انتهای این نسخه آمده (830 ق.) که پیشتر به بیت منظور اشاره کردیم.
ظاهراً همین تاریخ، سال کتابت دست‌نویس نیز هست. در انتهای نسخه آمده است: «تمّ الکتاب الموسوم بمحبّ و محبوب بعون غافر الذنوب و ساتر العیوب و الحمدلله ربّ العالمین و سلّم تسلیما دایما ابدا احمدا کبیرا کثیرا». با اینکه نسخه انجامه دارد، نام کاتب و تاریخ کتابت درج نشده است و این احتمال هست که خود شاعر، کاتب نسخه باشد و تاریخ کتابت هم همان 830 ق. باشد. به‌ویژه اینکه در برخی برگ‌ها (8 ر، 18 ر، 38 ر، 41 ر، 45 ر، 61 پ، 63 ر، 69 پ، 85 پ) ابیاتی به همان خط متن در حاشیه اضافه شده که احتمالاً خود شاعر بعدها این ابیات را اضافه کرده است. نبودِ غلط یا کم‌بودن اشتباه چشم‌گیر در متن نیز از دلایلی است که این گمان را تقویت می‌کند. این نسخه کامل است و هیچ افتادگی ندارد و علاوه‌بر داشتن ابیات انتهایی نسخه که در دست‌نویس توبینگن افتاده است، در لابه‌لای مثنوی نیز ابیاتی افزون‌بر آن دارد که در جای خود بدان‌ها اشاره خواهیم کرد. 4
این نسخه که عکس آن مبنای چاپ مصحّح بوده است، به شمارة 3723 در کتابخانة توبینگن، واقع در برلین نگهداری می‌شود. 5 این نسخه ناقص است و در 177 برگ کتابت شده است؛ ولی به‌دلیل افتادگی صفحات پایانی تاریخ کتابت و کاتب آن مشخص نیست. از روی خط نسخه می‌توان آن را به قرن نهم متعلّق دانست. نسخه به خط نستعلیق زیبا کتابت شده است. هر صفحه 12 بیت (هر برگ 24 بیت) دارد. عکسی از این نسخه در کتابخانة مینوی به شمارة 50 نگهداری می‌شود که البته کیفیت مطلوبی ندارد؛ ازاین‌رو گاهی مصحّح را دچار بدخوانی کرده است. 6 در ادامه به بررسی متن مصحَّح و مقایسۀ آن با دست‌نویس عاطف‌افندی می‌پردازیم و سپس ابیات تازه را که در همان دست‌نویس ترکیه ضبط شده است و در دست‌نویس توبینگن (و بالطبع متن چاپی) نیامده است، نقل می‌کنیم. 7
3ـ اختلافات
همچنانکه گفتیم، نسخۀ بازیافتۀ عاطف‌افندی نسبت‌به نسخۀ توبینگن و بالتبع چاپ مثنوی، صحیح‌تر است و بسیاری از غلط‌ها و اشتباهات نسخۀ توبینگن را می‌توان به کمک این دست‌نویس اصلاح کرد. در این قسمت به مهم‌ترین اختلافات نسخۀ عاطف‌افندی و چاپ اثر پرداخته‌ایم و صورت صحیح ضبط‌ها را که به نسخۀ عاطف‌افندی متعلّق است به‌عنوان ضبط جایگزین پیشنهاد کرده‌ایم. همچنین در مورادی به بدخوانی‌های مصحّح نیز اشاره کرده‌ایم. ضبط‌های عاطف‌افندی را با حرف «ع» و ضبط‌های توبینگن را با «ت» نشان داده‌ایم.
صفحۀ 46، بیت 16:
|
همه سروران بندۀ راه تو |
|
همه سرکشان خاک درگاه تو |
در هر دو نسخۀ «ع» و «ت» به‌جای «همه» در مصراع دوم به‌درستی «سر» ضبط شده است و مصحّح آن را «همه» خوانده است.
صفحۀ 47، بیت 34:
|
دعاوی هر مطلبی فسخ کرد |
|
کنایات هر ملّتی نسخ کرد |
ع: کتاب همه
صفحۀ 48، بیت 48:
|
به هم مژده دادند آن شاخها |
|
که هست این صفا از رسول خدا |
هر دو دست‌نویس «ع» و «ت»، به‌جای «صفا از»، به‌درستی «صفات» ضبط کرده‌اند.
صفحۀ 50، بیت 93:
|
که برخیز و رو در سرای ولید |
|
نگر معجزم آشکار ای پلید |
ع، ت: سرا ای ولید؛ شاعر از زبان پیامبر، ولید را ـ که منکر معجزاتش بود ـ خطاب می‌کند و او را برای دیدن یکی از معجزاتش به خانه‌اش می‌فرستد.
صفحۀ 85، بیت 703:
|
چه باشد گرم دست گیری ز غم |
|
وزین شک برهانی‌ام از کرم |
در هر دو دست‌نویس «ع» و «ت» به‌جای «شک» در مصراع دوم «تنگ» (تنگنا و دشواری) ضبط شده که قطعاً صحیح است.
صفحۀ 121، بیت 1335:
|
بزد موج دریا درآمد به جوش |
|
وزان جوش درویش را رفت هوش |
ع، ت: موج و دریا
صفحۀ 126، بیت 1431:
|
تبسّم‌کنان گفت دستور را |
|
که نیستم لایق این سور را |
وزن مصراع دوم به‌دلیل افتادن واژۀ «من» مختل شده است: «که من نیستم لایق...». جالب اینکه علاوه بر «ع»، «ت» نیز «من» را دارد و مصحّح آن را از قلم انداخته است.
صفحۀ 129، بیت 1487:
|
بگو تا چه سازیم تدبیر کار |
|
که اندیشه را کرده‌ای اختیار |
ع، ت: چه
صفحۀ 130، بیت 1493:
|
سمندی است گه کوب هامون‌نورد |
|
تکاور که دارد به هنگام گام |
ع، ت: کُه‌کوب
صفحۀ 131، بیت 1513:
|
تفحص نمودی ز هرکس بسی |
|
نشانش نمی‌داد از آن هرکسی |
ع: به‌جای «هر» در مصراع دوم «مه» (استعاره از معشوق) ضبط شده که صحیح‌تر است.
صفحۀ 135، بیت 1592:
|
بود کز چنین ورطه گردم نجات |
|
که مردن بسی بهترم زین حیات |
ع، ت: یابم
صفحۀ 141، بیت 1693:
|
وگر بهتری را بود رای بد |
|
به کوچک‌ترین کس دهد جای خود |
ع: مهتری؛ تناسب «مهتری» با «کوچک‌ترین» آشکار است.
صفحۀ 145، بیت 1755:
|
به نوکّ مژه از رهش خار رُفت |
|
رخ اندر کف پاش مالید و گفت |
طبق «ع» به‌جای «خار» در مصراع اول «خاک» باید گفت. در جای دیگر می‌گوید:
|
به هنجار آن کوه دررفتمی |
|
به نوک مژه خاک ره رُفتمی |
|
|
|
(ص 156، بیت 1953) |
صفحۀ 158، بیت 1995:
|
خدایا ترقّی کارم نگر |
|
دمی منصب و اعتبارم نگر |
ع، ت: خدا را؛ محب در راه رسیدن به «محبوب» از «مراد» یاری می‌طلبد؛ بنابراین او را به خدا سوگند می‌دهد و می‌گوید: خدا را ترقی کارم نگر... .
صفحۀ 168، بیت 2160:
|
به نوعی فروماند در این مقام |
|
که هر لحظه می‌گشت حالش ز حال |
ع، ت: مقال؛ گویا غلط چاپی است.
صفحۀ 174، بیت 2265:
|
همان روز از صبح تا وقت بام |
|
همه جمع گشتند پیشش تمام |
ع: شام؛ نمی‌توان گفت از صبح تا بامداد.
صفحۀ 183، بیت 2421:
|
در آن لحظه از بام تا وقت شام |
|
برآمد به گرد همه شیب و بام |
مطابق دست‌نویس «ع» به‌جای «لحظه» در مصراع اول «خطه» باید نوشت. سخن از رفتن «باز» به اقلیم سوم و جست‌وجوی محبوب در آن اقلیم است.
صفحة 207، بیت 2823:
|
برو ترک وصلم به کلّی بگوی |
|
مراد دل خویش از ما بجوی |
کاملاً واضح است که به‌جای «بجوی»، می‌بایست «مجوی» ضبط می‌شد. ضبطی که در نسخۀ استفاده‌شدة مصحّح هم بوده است.
صفحة 218، بیت 3023:
|
جوانی، بکن رحم بر حال خویش |
|
ز دارالشفا جوی درمان خویش |
ع، ت: جان؛ این ضبط قافیه را اصلاح می‌کند.
صفحة 219، بیت 3038:
|
شب و روز چو برق بر کوه و دشت |
|
همی‌رفت و چون باد از آن می‌گذشت |
ع: چون؛ وزن مصراع اصلاح می‌شود.
صفحة 224، بیت 3120:
|
ز مهر تو امّید چون بگسلم |
|
که را هست ای دوست از جان گریز |
ع، ت: گزیر؛ معنای واژه و دیگر قافیه‌های غزل این ضبط را تأیید می‌کنند.
صفحة 229، بیت 3201:
|
ز چیزی که باشد از آنم گریز |
|
چرا باید آوردنم در ضمیر |
ع، ت: گزیر؛ به معنای کلمه و قافیة بیت توجه کنید.
صفحة 227، بیت 3171:
|
میفکن تن خویش را به رنج |
|
وگرنه به هر ناسزایی مرنج |
ع، ت: خویشتن؛ با این ضبط وزن مصراع نیز اصلاح می‌شود.
صفحة 228، بیت 3189:
|
گدا ندارد سر پادشاه |
|
نگیرد بر او هیچ عاقل گناه |
ع: گدا گر؛ وزن مصراع اصلاح می‌شود.
صفحۀ 238، بیت 3357:
|
به راهی که پیشت نهاده چراغ |
|
نرفتی و ماندی در این سوز و داغ |
ع، ت: نهادم؛ بیت از زبان محبوب است و محب را به ترک وصال خود فرامی‌خواند.
صفحة 240، بیت 3388:
|
ز سرعت چنان ره چنان می‌شتافت |
|
که باد صبا گرد او می‌نیافت |
ع: در آن
صفحة 244، بیت 3463:
|
چو دید آن بت چابک دلنواز |
|
زمین بوسه داد ز روی نیاز |
ع، ت: داد بوسه؛ وزن مصراع اصلاح می‌شود.
صفحة 247، بیت 3507:
|
هر آن‌کس که در عالمش نام داد |
|
به قدر خودش هرکسی کام داد |
ع: حشمت و؛ صورت چاپی معنای محصّلی ندارد.
صفحۀ 253، بیت 3615:
|
کسی را که بخشش شود کارساز |
|
دواسبه رود دولتش پیشواز |
ع: بختش
همان صفحه، بیت 3622:
|
به مردی و چستی چو دستان سام |
|
دوان از پی‌اش دولت و عزّ و کام |
مصراع دوم این بیت با مصراع دوم بیت 3625 (شده پیشرو فتحش ازبهر نام/ دوان از پی‌اش دولت و عزّ و کام) یکی است و کاتب نسخۀ «ت» در ضبط آن اشتباه کرده است. صورت صحیح مصراع دوم این است: به حسن و لطافت چو ماه تمام.
صفحۀ 255، بیت 3654:
|
ز مهر محب گلشنی دلگشای |
|
طلب کن روان و بینداز جای |
ع: ز بهر؛ پادشاه دستور می‌دهد گلشنی برای محب آماده کنند.
صفحۀ 260، بیت 3736:
|
درآمد ز در بخت گیتی‌فروز |
|
دعا کرد بر شاه گیتی‌فروز |
ع: فیروزروز
صفحة 277، بیت 4035:
|
کسی کو بود ره به فرمان او |
|
نشاید که گوید به غیر از نکو |
ع: شَه؛ منظور بیت این است که کسی که شاه باید حرف (مشاوره) او را گوش دهد ـ یعنی وزیرـ نباید جز حرف و سخن نیکو یا مفید بر زبانش جاری شود.
صفحة 278، ابیات 4047 ـ 4049:
|
به هرحال یار فرومانده باش |
|
بجو درد دهر دردمندی دواش |
|
در آن کوش تا در حق نیک و بد |
|
به وجهی نکوتر بدان کس رسد |
|
حقیقت حق آنگاه یابد قرار |
|
که در مرکز خویش گیرد وقار |
ع: درد هر؛ تا حقّ هر؛ در بیت سوم جای دو قافیه باید عوض شود تا معنی اصلاح شود:
|
حقیقت حق آنگاه یابد وقار |
|
که در مرکز خویش گیرد قرار |
صفحة 281، بیت 4096:
|
که گر سر کند در سر کار یار |
|
بود منّت او بر خودش صدهزار |
ع: بود منّتش بر خود او
4ـ افتادگی‌ها
نسخۀ توبینگن از انتها ناقص است و افزون‌بر آن ابیاتی نیز در لابه‌لای مثنوی از قلم کاتب افتاده است. همین امر باعث شده است که محب و محبوب به‌صورت ناقص چاپ شود؛ اما نسخۀ عاطف‌افندی نسخۀ کاملی است و همۀ ابیات را دارد. علاوه‌بر آن به‌دلیل کیفیت بد تصویر نسخۀ توبینگن، برخی واژه‌ها و مصراع‌های ابیات قابل خواندن نیست که مصحّح به‌جای آنها یا نقطه‌چین (...) گذاشته و یا با ذوق خود کوشیده است کلمه یا عبارتی را در محل افتادگی بگنجاند که اغلب با صورت صحیح بیت تفاوت دارد؛ بنابراین در این قسمت، نگارندگان ابتدا ابیاتی را که افتادگی آنها درحدّ مصراع یا کلمه است، براساس نسخۀ عاطف‌افندی تکمیل کرده‌اند و سپس ابیاتی را که از قلم کاتب دست‌نویس توبینگن افتاده است، به کمک نسخۀ ترکیه نقل کرده‌اند:
صفحة 217، ابیات 2994 و 2995:
|
از آن کردة خویشتن شد خجل |
|
...................................................................... |
|
...................................................................... |
|
ولیکن نیاورد خود را بدان |
صورت صحیح و کامل:
|
چو محبوب سوی محب داشت دل |
|
از آن کردة خویشتن شد خجل |
|
حقیقت پشیمانی‌اش بود از آن |
|
ولیکن نیاورد خود را بدان |
صفحۀ 54، بیت 164:
|
که گر هست قدرش در شاهوار |
|
کند همچو لؤلؤ به گوشش گذار |
در «ع» هرکدام از مصراع‌های بالا مصراع دیگری دارند و با اضافه شدن آنها، یک بیت به متن افزوده می‌شود:
|
که گر هست قدرش دُر شاهوار |
|
شود از شبه زینتش آشکار |
|
اگر نظم تو خسروی تاج‌ور |
|
کند همچو لولو به گوشش گذر |
صفحۀ 236، به‌ترتیب ابیات 3323، 3324، 3328‑3330:
|
[پس آنگه بکرد آن] سر نامه باز |
|
[بر او عرضه کردش] به سوز و نیاز |
|
................... در دلش درد کرد |
|
برآمد ز دل آهش از تاب درد |
|
[که گرچه] غم عشق [دارد بسی] |
|
..................................................................... |
|
[از این] دوستی نیز دم می‌زنی |
|
مگر...........................آخر زنی |
|
[جواب تو را] این سخن رو نمود |
|
..................................................................... |
صورت صحیح و کامل براساس «ع» و «ت»: 8
|
چو محبوب کرد آن سر نامه باز |
|
چو دید آن همه سوز و عجز و نیاز |
|
بدان زاری او دلش درد کرد |
|
برآمد ز دل آهش از تاب درد |
|
اگرچه غم عشق داری بسی |
|
مگر چند روز دگر با کسی |
|
ور از دوستی نیز دم می‌زنی |
|
مکن سرّ خود فاش آخر زنی |
|
چو محبوب را این سخن رو نمود |
|
به دلگرمی‌اش آتشی درفزود |
صفحة 237، ابیات 3341ـ3342:
|
............ بیشتر زین جواب |
|
همی‌گفتم اکنون ندارم خطاب |
|
.......... از سرم درگذر |
|
مرا کن فراموش و نامم مبر |
|
چنان است امیدم به پرودگار |
|
........... پری‌چهرة گل‌عذار |
صورت کامل:
|
به سختی گرت بیشتر زین جواب |
|
همی‌گفتم اکنون ندارم خطاب |
|
ز بهر خدا از سرم درگذر |
|
مرا کن فراموش و نامم مبر |
|
چنان است امیدم به پرودگار |
|
که یابی پری‌چهرة گل‌عذار |
صفحة 238، ابیات 3354ـ3368:
|
..................................................................... |
|
..................................................................... |
|
.................................................................... |
|
....................................................................9 |
|
بگفتم طمع [از وصالم ببر] |
|
مخور این همه غصّه از................ |
|
تو ناخورده یک جرعه جام فراق |
|
[تو را کی] رسد دم زدن ز اشتیاق |
|
تو با عاشقی................... |
|
.............. بزن پشت پایش که مردانه‌ای |
|
ز من این سخن بشنو و [بعد از آن] |
|
مکن خویش را عاجز و ناتوان |
|
.......... نیست در کار عشق |
|
................................................... عشق |
|
........... عشقم که آن هیچ نیست |
|
.................................................................... |
صورت صحیح و کامل:
|
چرا کرده‌ای فکرهای خطا |
|
به اندوه خود از چه دادی رضا |
|
دل از جان ز بهر چه برداشتی |
|
غلط‌های خود خوب پنداشتی |
|
بگفتم طمع برکن از مهر من |
|
مخور این همه غصّه ازبهر من |
|
تو ناخورده یک جرعه جام فراق |
|
کی‌ات می‌رسد دم زدن ز اشتیاق |
|
تو با عاشقی مرد میدان نه‌ای |
|
بزن پشت پایش که مردانه‌ای |
|
ز من این سخن بشنو و تا توان |
|
مکن خویش را عاجز و ناتوان |
|
گرت قوّت این است در کار عشق |
|
چه کردی بگو گرد بازار عشق |
|
حذر کن ز عشقم که آن هیچ نیست |
|
به غیر از رهی پیچ در پیچ نیست |
صفحة 239، ابیات 3370‑3377:
|
.......................................... تازه‌روی |
|
....................................................................... |
|
..................................................من |
|
مگر رحمتت نیست بر حال من |
|
................................ زشت و نکو |
|
به مقدار خود بایدش آبرو |
|
.................... خود مکن زشت‌نام |
|
..................................................................... |
|
..................................................................... |
|
مگردان مرا بیشتر زین ملول |
|
............ گویی چو کام من |
|
به کلی فراموش کن نام من |
صورت کامل:
|
بدو گفت خندان لب و تازه‌روی |
|
که از قول من با محبّت بگوی |
|
که تا کی بگردی ز دنبال من |
|
مگر رحمتت نیست بر حال من |
|
هر آن‌کس که بینی ز زشت و نکو |
|
به مقدار خود بایدش آبرو |
|
مرا نیز چون خود مکن زشت‌نام |
|
میندازم اندر زبان عوام |
|
ز بهر خدای و برای رسول |
|
مگردان مرا بیشتر زین ملول |
|
اگر راست‌گویی بجو کام من |
|
به‌کلی فراموش کن نام من |
صفحۀ 266، ابیات 3844‑3845:
|
اگر پیشتر بودت اندوه آن |
|
..................................................................... |
|
مخور غم که شد نامۀ هجر طی |
|
شبت............................................... |
صورت کامل:
|
اگر پیشتر بودت اندوه آن |
|
که باغ امید تو دارد خزان |
|
مخور غم که شد نامۀ هجر طی |
|
شبت شد ز نوروز و بگذشت دی |
صفحۀ 266، بیت 3847:
|
زمانه ز نو شادی از سرگرفت |
|
غم و حزن ................................. |
صورت کامل: ... غم و حزن را از میان برگرفت
موارد زیر از آن دسته ابیاتی است که مصحّح براساس حدس و گمان خود تکمیل کرده است و اغلب با ضبط‌های «ع» و «ت» تفاوت دارد:
صفحۀ 153، بیت 1903:
|
وزان کس که دوری [از او] یک زمان |
|
نباشد بتر زو کسی در جهان |
ع: کُنی؛ محب خطاب به فتح می‌گوید که تو از هرکسی دوری کنی او بدترین (و به تعبیری بداقبال‌ترین) فرد جهان است.
صفحۀ 154، بیت 1919:
|
چو برخاستم [من] از آن خواب خوش |
|
دلم بود [یکباره] در گیروکش |
ع: با عشق؛ حدس مصحّح در مصراع نخست درست است.
صفحۀ 185، بیت 2451:
|
دگر بهر آن دلربای لطیف |
|
[روان گشت سوی] رباط شطیف |
ع: به قسطنطنه رفت و شهر قطیف
صفحۀ 198، بیت 2671:
|
سخن چون رسانید ناگه به این |
|
که [یکبار] بر بام فغفور چین |
ع: که بر بام ایوان
صفحة216، بیت 2990:
|
تو آن نیستی کز هوا و هوس |
|
دهی در حرم [خانه‌ات] جای کس |
ع: جای خود را به 10 کس
صفحة 235، بیت 3306:
|
تنم سوخت در بوتة اشتیاق |
|
[دلم هست دایم] به سوز و گداز |
ع، ت: بگو چند سازم
صفحة 236، بیت 3320:
|
[بده عرضه] احوال و دل بد مکن |
|
دمی دم زن و بعد از آن گو سخن |
ع: بگو شرح
صفحة 236، بیت 3322:
|
زمین بوسه داد و دگر [نامه برد] |
|
پس آنگه بدان ماه تابان سپرد |
ع، ت: سجده برد
صفحة 236، بیت 3319:
|
[بگو این چه چیزی است] باز آورده‌ای |
|
که این شیوه و ناز آورده‌ای |
ع: مگر نامه‌ای
صفحة 237، ابیات 3347‑3348:
|
سر نامه اول به نام احد |
|
............ حال هر نیک و بد |
|
علیمی که او از سما تا سماک |
|
[همی‌داند او رازها] یک‌به‌یک |
ع:
|
سر نامه اول به نام احد |
|
که دانست بر حال هر نیک و بد |
|
علیمی که او از سما تا سماک |
|
بود واقف سرها یک‌به‌یک |
صفحۀ 263، بیت 3790:
|
که گویند بر دختر شاه چین |
|
کسی عاشق و زار [او] این‌چنین |
ع: گشت
صفحۀ 272، بیت 3942:
|
مده راه هر [کس به پیش] سرای |
|
که تا نام [تو نیک ماند] به جای |
ع: به خلوت‌سرای؛ نام و ننگت بماند
صفحۀ 60، بعد از بیت 263:
|
ببین تا چه فکر تبه کرده‌ام |
|
که تشبیه خود بر شبه کرده‌ام |
صفحۀ 84، بعد از بیت 684:
|
چو تاجر از این کار آگاه یافت |
|
غمی بی‌کران در دلش راه یافت |
صفحۀ 113، بعد از بیت 1201:
|
ندانی که با خود چه‌ها کرده‌ای |
|
که دکان به مجنون رها کرده‌ای |
صفحۀ 119، بیت 1298:
در «ت» ناخواناست و مصحّح به‌جای آن [...] گذاشته است؛ ولی در «ع» کاملاً خواناست:
|
کجا رونق شرع ماند به جای |
|
در آخر چه گویی جواب خدای |
صفحۀ 128، بعد از بیت 1461:
|
غم عشق خالی مباد از دلم |
|
که باشد ز دنیا همین حاصلم |
صفحۀ 194، بعد از بیت 2615:
|
در آن خطه بس جستجو کرد هم |
|
ولی حیرت او نشد هیچ کم |
|
بنایی که اصلش بود بی‌نشان |
|
چگونه به جستن توان یافت آن |
صفحۀ 195، پس از بیت 2631:
|
اگر در وفا چست و مردانه‌ای |
|
ور از حق‌شناسی تو بیگانه‌ای |
صفحۀ 196، بعد از بیت 2635:
|
که واقف شوی از وفاداریم |
|
بدانی که از این سخن عاریم |
صفحة 208، بعد از بیت 2842:
|
به هرزه دل خویش آزرده‌ای |
|
جهان را به خود تنگ آورده‌ای |
صفحة 212، بعد از بیت 2910:
|
محب چون به گوشش رسید این سخن |
|
به یاری [ظ: زاری] به یاران چنین گفت من |
صفحة 212، پس از بیت 2997:
|
مبادا کسی بشنود این پیام |
|
شوم پیش خلق جهان زشت‌نام |
صفحة 227، پس از بیت 3172:
|
طلب کرد آنگه سوی خود دوات |
|
که اکنون جز این من ندانم دوات |
(دوات در مصراع اول: مرکب؛ در مصراع دوم: دارو و درمان تو)
صفحة 233، پس از بیت 3274:
|
فتادم ز عشق تو در هر زبان |
|
بر افتادگان رحم کن یک‌زمان |
همان صفحه، بعد از بیت 3313:
|
بسی عفو بهتر بود از ستیز |
|
ورم می‌کشی اینک آن تیغ تیز |
|
اگرچه مرا هست جرم و گناه |
|
به پیش تو آوردم از تو پناه |
صفحة 241، پس از بیت 3412:
|
امیدم چنان است بر کردگار |
|
که این راز پنهان شود آشکار |
صفحۀ 276، پس از بیت 4019 (23 بیت که بدون آنها داستان مبهم است):
|
جهان آن‌چنان کرد از عدل خویش |
|
که با هم چرا بودشان گرگ و میش |
|
کبوتر چنان بود ایمن ز باز |
|
که گر او ندیدی بجستیش باز |
|
چنان گشت سگ با شغال آشنا |
|
که گفتی همه دم مضی ما مضی |
|
به‌نوعی برانداخت رستم ستم |
|
کزان کس ننالیدی از بیش و کم |
|
خوشا وقت آن کو که دستش دهد |
|
در ایّام رسم نکویی نهد |
|
بکوشد در آن باب کز پیشتر |
|
نکویی کند با کسان بیشتر |
|
تو نیز ار خردمندی و بختیار |
|
نکویی کن و محض دولت شمار |
|
یقین بشنو از من که هرکس که مُرد |
|
ز عالم به جز نام نیکو نبرد |
|
محب را چو شد چرخ گردون به کام |
|
چنین گفت در مجمع خاص و عام |
|
که واجب بود نزد اهل خرد |
|
که با هرکه‌شان حق صحبت بود |
|
اگر شاه گردند و گر خود گدا |
|
نگردند یک لحظه از هم جدا |
|
کنون چون مرا کردگار بلند |
|
به مقصد رسانید از هر گزند |
|
کسانی که با من در ایّام غم |
|
پریشان و غمناک بودند هم |
|
نشاید که هنگام عیش و نشاط |
|
نشینند ناکام دور از بساط |
|
چو در روز عزلت قرین بوده‌ایم |
|
به هر نیک و بد همنشین بوده‌ایم |
|
برآنم که اکنون بکوشم به جان |
|
که گردند از دولتم کامران |
|
چه باشد ازین خوبتر در جهان |
|
که باشی پی خاطر دوستان |
|
تو هم بشنو ای پرخرد این سخن |
|
حق کس فراموش هرگز مکن |
|
چو روزی به دولت رسی ای بشر |
|
مران دوستداران خود را ز در |
|
زمانی شود دولتت مستقیم |
|
که جویی دل دوستان قدیم |
|
به هرکس رسد دولت از خاص و عام |
|
ولیکن کسی در زمانه به کام |
|
بر از دولت ای خواجه آنگاه خورد |
|
که حق را فراموش هرگز نکرد |
بر تخت نشستن محب و هرکس را تعیین مناصب کردن
|
چو فارغ شد از این حکایات شاه |
|
درآمد خرامان سوی بارگاه |
صفحۀ 276، بعد از بیت 4025:
|
فلک چون دو روزی مطیع شماست |
|
بترسید از آن ساعت بازخواست |
|
چو گشتی زبردست بر زیردست |
|
مکن بد که روز مکافات هست |
|
جفا بر کسی گر کنی بگذرد |
|
ولیکن ستم کرده باشی به خود |
|
اگر نیک گویی و گر ناسزا |
|
همان بازیابی به روز جزا |
|
چو خواهی که باشی همه روزه خوش |
|
به هنگام فرصت عنان بازکش |
صفحة 277، بعد از بیت 4028:
|
پس آنگه زبان در نصیحت گشاد |
|
ز شفقت به هریک بسی پند داد |
صفحة 277، بعد از بیت 4029:
|
که ای نکته‌دانان باریک‌بین |
|
بگویید با من ز راه یقین |
صفحة 277، پس از بیت 4034:
|
چو دارید این دم به قدر اختیار |
|
برآرید کام هر امیدوار |
|
بجویید درمان هر دردمند |
|
بپرسید حاجات هر مستمند |
صفحة 277، بعد از بیت 4036:
|
بزرگی که دایم کند کار خرد |
|
حقیقت بزرگش نباید شمرد |
صفحة 279، بعد از بیت 4062:
|
بر دولت و عمر آن‌کس خورد |
|
کزین خاکدان نیک‌نامی برد |
صفحة 279، پس از بیت 4070:
|
چو کلّی ندارد جهان حاصلی |
|
همان به که آسوده داری دلی |
|
خُنُک جان آن‌کس که پایان کار |
|
بود نیک‌نامی از او یادگار |
صفحة 279، بعد از بیت 4074:
|
اساس جهانگیری و سروری |
|
به خیل و سپه باشد و لشکری |
صفحة 279، بعد از بیت 4075:
|
شهش گر به لشکر حق نعمت است |
|
ورا نیز بر وی حق خدمت است |
|
سپه چون [حق] او ادا می‌کند |
|
ز بهر دلش جان فدا می‌کند |
|
اگر شه حق او نیارد به جای |
|
کیش رستگاری بود از خدای |
|
کنون چون همه کس ندارند راه |
|
که گویند احوال خود پیش شاه |
|
کسی یابد آگه ز هر نیک و بد |
|
که واقف ز احوال لشکر بود |
|
نباشند هرکس سزاوار آن |
|
که باشد سر جمله گردن‌کشان |
صفحة 280، بین دو بیت 4079 و 4080:
|
سپه را نباید بدان نوع داشت |
|
که باشد همه روزه محتاج چاشت |
|
چنان باید القصه فی کلّ حال |
|
که خوش‌وقت باشند و آسوده‌حال |
|
ولی منع باید نمودن چنان |
|
که از کس نگیرند یکتای نان |
|
رعیّت چو بیند ستم از سپاه |
|
نگوید به غیر از بد پادشاه |
|
ز شاهی که جوید رعیّت فرار |
|
کجا ماندش مملکت برقرار |
صفحة 280، قبل از بیت 4084:
|
چو دل کرد فارغ ز احباب خود |
|
وفایش در دل ز نو باز زد |
انتهای نسخۀ «ت» افتاده است و به‌تبع آن در چاپ یلمه‌ها 33 بیت از منظومه نیامده است که دست‌نویس «ع» آنها را در اختیار ما می‌گذارد:
|
چو یارت موافق بود زینهار |
|
مکن جز به فرمان او هیچ کار |
|
و گر گویدت جان بده، در زمان |
|
بده، زانکه خیر تو باشد دران |
در خاتمت کتاب محب و محبوب
|
الا ای خردمند با عقل و هوش |
|
که حسّ و زبان داری و چشم و گوش |
|
گرت رحمتی هست بر حال خویش |
|
نگه کن زمانی در افعال خویش |
|
ببین تا چه بودی و چونی کنون |
|
سرانجام کار تو چون است چون؟ |
|
اگر واقفی پندت این نکته بس |
|
وگرنه مبادا چو تو هیچ‌کس |
|
خدایی که از نیستت هست کرد |
|
هم آسایشت داد و هم خواب و خورد |
|
ترا نی همه بهر خویش آفرید |
|
چنین بلکه ازبهر خویش آفرید |
|
دمی فکر کن با خود ای بی‌ثبات |
|
که حاصل چه داری ز نقد حیات |
|
ازین زندگانی تو را سود چیست؟ |
|
ز خود بی‌خردتر نگه کن که کیست |
|
زمانی باندیش 11 اگر با خودی |
|
که اینجا زبهر چکار آمدی |
|
چرا نیستی درپی کار خود؟ |
|
به یک بار گشتی گرفتار خود |
|
تو کم از محبّ محازی نه‌ای |
|
چرا درپی کارسازی نه‌ای |
|
که باشی طلبکار محبوب خویش |
|
به دست آوری ذیل مطلوب خویش |
|
که پای طلب را درین ره نهاد |
|
که کامش خداوند بی‌چون نداد |
|
قصوری اگر هست از پیش تست |
|
وگرنه نشان یافت هرکس که چست |
|
نه آن درگهست این که در باز نیست |
|
نه سرّی که کس محرم راز نیست |
|
نه دربان برین در که گوید مرو |
|
نه حاجب که گوید دمی دور شو |
|
چه ازبهر دشمن چه ازبهر دوست |
|
همه ره پر از خوان انعام اوست |
|
مگر تو ندانسته‌ای قدر خود |
|
که هستی مقیّد به هر نیک‌وبد |
|
دریغست چرخ بلندآشیان |
|
که سازد نشیمن درین خاکدان |
|
الهی چو ملک دو عالم تراست |
|
به فضلت که بنمایمان راه راست |
|
چو واماندگانیم از کاروان |
|
به نور هدایت به منزل رسان |
|
اگر رفت تقصیری ای کردگار |
|
ز انعام عامت توان درگذار |
|
چو ما عاجزانیم بر ما مگیر |
|
به فضل و کرم عذر ما درپذیر |
|
خدایا به فضلت که از کار بد |
|
نگهدارم از رحمت و لطف خود |
|
از آنجا که عین عنایات تست |
|
که گردان به توحیدم ایمان درست |
|
چو از آن توست 12 اختیار ای اله |
|
ز لطف عمیمم 13 ببخشا گناه |
|
وگر از سر جهل گفتم سخن |
|
تو بر کرده و گفته‌ام عفو کن |
|
ز رحمت رسانم به دارالسلام |
|
به حقّ محمّد علیه‌السّلام |
|
ز هجرت به هشتصد چو بفزود سی |
|
به نظم آمد این تحفۀ فارسی |
|
اگر چه متاعی چنان نیست این |
|
که باشد بر نکته‌دانان ثمین |
|
خدایا چنان کن به حقّ رسول |
|
که گردد بر اهل دانش قبول |
تم الکتاب الموسوم بمحبّ و محبوب بعون غافرالذنوب و ساترالعیوب والحمدلله ربّ‌العالمین و سلّم تسلیما دایما ابدا احمدا کبیرا کثیرا
5ـ اختلاف در عنوان‌ها
شاعر در طول منظومه عنوان‌هایی را به تناسب حکایات می‌آورد که گاهی با عنوان‌های مندرج در نسخۀ «ت» تفاوت‌هایی دارد. البته این تفاوت‌ها اغلب درحد الفاظ و شیوۀ بیان است؛ اما در مواردی عنوان‌های مضبوط در چاپ اشتباه است و با محتوای خود همخوانی ندارد.
در صفحۀ 62 آمده است: «زاری‌کردن محب در فراق محبوب بعد از بیداری و احوال او»؛ درحالی‌که در این قسمت هنوز ماجرای خواب محب مطرح نشده است که عنوان حکایتْ بیانگر «بعد از بیداری» است. عنوان درست در «ع» آمده است: «دیدن محب، محبوب را به خواب و عاشق شدن بر او».
در صفحۀ 130 این عنوان برای یکی از قسمت‌ها آمده است: «رسیدن محب به یاران»؛ درحالی‌که این عنوان با توجه به محتوای این قسمت نمی‌تواند درست باشد و عنوان آمده در «ع»، صحیح است: «رفتن محب به سفر به طلب‌کاری یاران».
در صفحۀ 142 عنوان «ملاقات محب با عقل» آمده که اشتباه است و آنچه از متن برمی‌آید این است که عنوانِ آمده در «ع» صحیح است: «دیدن محب، رای را و مقالات ایشان».
در صفحۀ 47 قبل از بیت «شنیدم که یک روز صدر جهان...» این عنوان باید اضافه شود: «در معجزۀ خواجۀ کاینات علیه افضل الصلوه». در «ت» نیز معلوم است که این عنوان وجود داشته است؛ ولی به‌دلیل کیفیت تصویر قابل خواندن نیست و مصحّح بدون اشاره به این موضوع بیت را به ابیات قبلی افزوده است.
در صفحة 223، بعد از بیت 3105 باید عنوان «خلاصة سخن» (براساس «ت») یا «در مصدوقة حال» (براساس «ع») اضافه می‌شد که از قلم افتاده است.
صفحة 279 قبل از بیت 4072، این عنوان افتاده است که باید اضافه شود: «مقرر فرمودن محب، حکیم و مغیث را به سرلشکری». در «ت» مشخص است که این عنوان وجود دارد؛ ولی به‌دلیل کیفیت بد تصویر قابل خواندن نیست. شایسته بود مصحّح به این مسئله اشاره می‌کرد.
6ـ نتیجه‌گیری
بنابر آنچه تاکنون گفته شد، از منظومۀ «محب و محبوب» سرودۀ اختیار، دو نسخه شناسایی شده است. یکی از نسخه‌ها در کتابخانۀ توبینگن آلمان، واقع در برلین، و دیگری در کتابخانۀ عاطف‌افندی در استانبول نگهداری می‌شود. این مثنوی یک بار براساس همان نسخۀ توبینگن منتشر شده است؛ ولی به‌دلیل ناقص‌بودن نسخه، بسیاری از ابیات در متنِ منتشرشده نیامده است. ازطرفی به‌دلیل کیفیت بد تصویری که در اختیار مصحّح محترم بوده است، بسیاری از ابیات به‌خوبی قابل خواندن نیست. آبدیدگی برخی برگ‌های نسخه نیز مشکلات دیگری در خواندن نسخه ایجاد کرده است که نتیجۀ آن ارائۀ متنی ناقص، مغلوط و مغشوش است. همچنین همین ناقص‌بودن نسخۀ توبینگن باعث شده است که مصحّح در بررسی تاریخ سرایش منظومه دچار اشتباه شود و تاریخ سرودن منظومه را یک قرن قبل از تاریخ واقعی سرایش در نظر بگیرد؛ اما نسخۀ عاطف‌افندی که در ترکیه نگهداری می‌شود، نسخۀ کاملی است و همین مسئله نقص نسخۀ توبینگن را رفع می‌کند؛ همچنین ایرادات و اشتباهات آن را اصلاح و مهم‌تر آنکه، زمان سرودن منظومه را نیز مشخص می‌کند؛ زیرا تاریخ دقیق سرایش مثنوی در انتهای آن به‌روشنی آمده است. فهرست نسخه‌های فارسی کتابخانه‌های ترکیه سال‌ها قبل، نسخۀ عاطف‌افندی را معرفی کرده بود؛ اما مصحّح محترم متوجه آن نشده است. استفاده از نسخۀ عاطف‌افندی کمک می‌کند علاوه‌بر اضافه‌شدن ابیاتی به متن منظومه (حدود صد بیت)، بسیاری از نقص‌ها و اشکالات نسخۀ توبینگن رفع و اصلاح شود.
1. این مثنوی تاکنون چاپ نشده و نسخه‌ای از آن به شمارۀ 2615 در ضمن کلیات کاتبی (صص 169ـ255) آمده است.
2. عکسی نیز از روی همین عکس کتابخانۀ استاد مینوی گرفته شده است و به شمارۀ 1168 در کتابخانۀ مرکز احیاء میراث اسلامی نگهداری می‌شود (نک. حسینی اشکوری، 1380، ج 3: 452‑453). گفتنی است پیش از استاد مینوی، سیف‌الدین نجم‌آبادی (1339: 89) در ضمن برشمردن نسخه‌های فارسی موجود در کتابخانة توبینگن آلمان به این دست‌نویس نیز اشاره کرده است.
3. دورۀ تیموری به‌ویژه شاهرخ، رویکرد ممتازی ـ ازنظر کمی و گاهی کیفی ـ نسبت‌به شعر و ادب فارسی داشت. این موضوع در قالب تحقیقی درخشان و گسترده از احسان یارشاطر دنبال شده و نتیجۀ آن با عنوان «شعر فارسی در عهد شاهرخ» منتشر شده است (نک. یارشاطر، 1383، به‌ویژه صص 56‑100).
4. از سرور ارجمند دکتر نجدت طوسون، استاد دانشگاه مرمره استانبول صمیمانه سپاسگزاریم که از راه لطف این نسخه را از کتابخانة سلیمانیه تهیه و به نگارندگان ارسال کردند.
5. از دوست فاضلمان، ارحام مرادی که شخصاً از این نسخه عکس باکیفیتی تهیه کردند و از راه لطف به نویسندگان این مقاله فرستادند، کمال امتنان و تشکر را داریم.
6. عکسی که متولیان فاضل مرکز احیا میراث اسلامی از روی همین عکس کتابخانة مینوی گرفته‌اند و به شمارة 1168 در آن مرکز نگهداری می‌شود نیز کیفیت خوبی ندارد.
7. در این مقاله نسخۀ عاطف‌افندی را به‌اختصار «ع» و نسخۀ توبینگن را «ت» نامیده‌ایم.
8. برخی از این ابیات در همان تصویرِ سیاه و سفید نسخۀ توبینگن هم خواناست. احتمالاً تصویری که در اختیار ایشان بوده، کیفیت بسیار بدی داشته است.
9. مصحّح بعد از این نقطه‌چین، با نقطه‌چین جای بیت دیگری را نیز نشان داده است که به نظر می‌رسید سه بیت پشت سرهم ناخوانا بوده است؛ اما با مراجعه به هر دو نسخه (توبینگن و عاطف‌افندی) تنها این دو بیت در این قسمت وجود دارد و بیت سومی وجود ندارد.
10. در نسخه «راه کس» ضبط شده بود که با مقایسه تصحیح شد.
11. ع: بندیش
12. ع: تو است
13. ع: عمیم
)