نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
Abstract
The rhetoric figure of quotation is one of the eloquent and innovative methods of rhetoric in Marzbannameh providing a wide field for the author's rhetoric and subtleties. Varavini has used various capacities and types of this figure of speech to coordinate the expressions and beautify the words with emphasis on Qur’anic verses. Attention to the rhetoric figure of quotation is necessary to know the aesthetic and semantic details of Marzbannameh. Accordingly, this study deals with the aesthetics of this important literary figure of speech in this book using the descriptive-analytical method. The results of the study indicate that this figure in the Qur’anic verses is one of the most important features of the style and the most prominent aspects of the beauty of speech in Marzbannameh which has given it lexical and content richness leading to more cohesion, coherence, and conciseness of expressions. In most cases, Varavini intends to use more than one rhetoric figure of quotation of a verse and uses some of the prominent words of a surah or neighboring verses in the warp and woof of his expressions. Sometimes, using this figure of speech, he has established a connection between the common words of some verses in different suras, but with a related semantic context, and its result has been used in combining the words, expressions, or making similes, or metaphorical and allegorical combinations, etc. Many of the words of the rhetoric figure of quotation in Marzbannameh are indications of understanding the implications applied in the text.
Introduction
Varavini’s Marzbannameh is one of the brilliant works of technical prose in the classical educational literature in the seventh century AH, and one of the important figures of speech that has been widely and variously used in this book with an effective role in the beauty of this book is the rhetoric figure of quotation. Among the advantages of the rhetoric figure of quotation is the indirect and implicit use of verses, narrations, poems, and the like. In addition to documenting his speech in the natural course of speech, the author leaves the comprehension of these items to the reader. The main purpose of this research is to conduct an aesthetic analysis and explain the way of processing the rhetoric figure of quotation and its functions as one of the special methods of rhetoric in Marzbannameh prose, and in the light of this knowledge, some textual nodes, as well as their implicit and semantic implications, are revealed.
The present study aims to answer the following research questions:
How is the rhetoric figure of quotation processed in Marzbannameh and what are its aesthetic aspects?
What are the functions of the rhetoric figure of quotation in Marzbannameh and can it be considered as one of the prominent and stylistic features in the prose of Marzbannameh?
Materials and Methods
The research method in this study is descriptive-analytical based on library resources. After studying the rhetorical resources about the rhetoric figure of quotation and extracting the salient features from the text of Marzbannameh, the author matched them with Quranic verses and then made an aesthetic analysis of this figure.
Discussion of the Results and Conclusions
The rhetoric figure of quotation is one of the most technical literary techniques and the most prominent stylistic features in Marzbannameh. It is applied in two areas of words and meanings in two ways: in the first instance, the author extracts verses and hadiths, poetic verses, proverbs, etc. from the chain of the original order and rhyme and texture or structure of Arabic, and uses one or more prominent words of this text with the same word or derivatives and meanings of those words in organizing his prose phrase. In the second type, the author, by preserving the structure of the verse, hadith, etc., embarks on adapting, changing, omitting, and adding to its words.
The rhetoric figure of quotation has provided the author with linguistic and lexical facilities for novelty and the construction of similes, metaphors, allusions, puns, etc. Among the various types of this figure of speech, the quotation from Quranic verses has been the focus of Varavini’s attention.
Lack of attention to the widespread use of this figure of speech in Marzbannameh sometimes causes deficiencies or errors in the meanings of words and phrases. A better understanding of the meaning, the subtleties of choosing words, and the exact relationships and proportions between them are associated with paying attention to this figure of speech.
The use of Quranic verses in Marzbannameh to organize phrases and construct similes, metaphors, and irony combinations can be seen at four different levels: 1) the use of salient words of a verse or several adjacent verses in a surah, 2) the use of prominent and frequent words from different verses of a surah, 3) the use of salient words of two or more related verses (often with verbal commonality) from different surahs and combining them, and 4) the use of verses and hadiths simultaneously.
In Marzbannameh, sometimes the words of a verse or surah are used as the figure of quotation included in a relatively long distance in the vertical axis of each of the chapters. In addition to creating coherence to understand it, it is necessary to consider all the expressions of a chapter and realize the subtleties embedded in the text. This is one of the reasons why Varavini emphasizes reading from beginning to end to get the subtleties hidden in his words.
When describing scenes and events or mentioning the personality traits of individuals and positive or negative moral actions and the ending of their actions, Varavini uses Quranic verses related to the mentioned cases and weaves the words of these verses within his phrases. This has led to the development of intentions and meanings in the text and the creation of a deep Quranic structure in the heart of the anecdotes.
With the help of the rhetoric figure of quotation and expressing Quranic themes and narration, especially in educational topics and in the heart of anecdotes in the positive words of fictional characters, Varavini added to the content richness and eloquence of his speech and also conveyed moral messages to the reader implicitly and with more inductive power.
کلیدواژهها [English]
1ـ مقدمه
مرزباننامة وراوینی یکی از یادگارهای درخشان نثر فنّی در ادبیات تعلیمی کلاسیک است. بهراستی این اثر را ازجمله شاهکارهای بلامنازع ادب فارسی در نثر مصنوع مزیّن و سرآمد همة آنها تا اوایل قرن هفتم هجری دانستهاند (رک. صفا، 1339، ج 2: ۱۰۰۶‑۱۰۰۷). صنعت حلّ یکی از صنایع مهمی است که در مرزباننامه بهطور گسترده و متنوع به کار رفته و در رونق و زیبایی نثر این کتاب نقش مؤثّری داشته است. نویسنده بهسبب برخورداری از پشتوانة غنی دینی و روایی و فرهنگی و هنر والای نویسندگی، این صنعت را با نهایت مهارت و ظرافت در متن خود استفاده کرده است. ازجمله مزیّتهای صنعت حلّ، کاربرد غیرمستقیم و ضمنی آیات و روایات و... است؛ نویسنده با نیاوردن نصّ صریح آنها، ضمن اشارة غیرمستقیم و رعایت نهایت ایجاز، علاوهبر مستندکردن سخن خود، در سیر طبیعی کلام، گسستی ایجاد نمیکند و پیبردن به این موارد را به مخاطب وامیگذارد تا با کنکاش ذهنی و کشف اشارات نهانی و روابط و تناسب دقیق موجود میان واژگان و اجزای مختلف جمله یا جملات در متن حاضر و غایب، از مطالعة متن، لذتی صدچندان بیابد. بهویژه آنگاه که نویسنده با صنعت حلّ، تشبیهات مستتر و انواع ایهام را به عبارت تزریق میکند، متن او مانند منشوری چندوجهی، ابعاد مختلفی مییابد. پرسشهای این پژوهش بدین ترتیب است:
صنعت حلّ در تناسب لفظی و آرایش کلام و سپس وسعت بخشیدن به دایرة اغراض و معانیِ مرزباننامه که هدف اصلی در نثر فنی به شمار میرود (رک. صفا، 1339: 375)، نقش اساسی دارد؛ بر این اساس، هدف اصلی این پژوهش، ارائة تعریف دقیق از صنعت حلّ، تحلیل زیباشناختی و تبیین شیوة پردازش و کارکردهای آن بهعنوان یکی از اسلوبهای ویژة سخنآرایی در نثر مرزباننامه است؛ در پرتو این شناخت، برخی از گرههای متنی و نیز دلالتهای ضمنی و معنایی آن نیز آشکار میشود.
روش تحقیق توصیفی ـ تحلیلی و براساس منابع کتابخانهای است. نگارنده پس از مطالعة منابع بلاغی دربارة صنعت حلّ و استخراج موارد برجستة این صنعت از متن مرزباننامه، به تطبیق آنها با آیات و سورههای قرآنی و سپس تحلیل زیباشناسانة این صنعت پرداخت. گفتنی است نمونههای حلِّ آیات قرآنی در مرزباننامه بسیار است و ذکر همة آنها در حوصلة این مقال نمیگنجد؛ ازاینرو مطالب بهگونهای سامان یافته است که مشت نمونة خروار باشد.
1ـ1 پیشینة پژوهش
تاکنون پژوهشی مستقل و جدّی درباب زیباییشناسی صنعت حلّ در مرزباننامه انجام نشده است. در کتاب فنّ نثر، کاربرد صنعت حلّ در مرزباننامه بهعنوان یکی از صنایع معنوی و اقسام اقتباس در قطعات فنّی کتاب معرفی شده است؛ همچنین نویسنده، ضمن توضیحی مختصر درباب این صنعت، به چند مورد از حلّ آیات و احادیث در این کتاب اشاره کرده است (رک. خطیبی، 1366: ۲۰۷ و ۵۲۵)؛ ولی دربارة انواع صنعت حلّ در مرزباننامه، کارکردها، زیباییشناسی این صنعت و هنر ویژة وراوینی در این باب، سخنی نگفته است. سالمیان و همکاران (1391) در مقالة «کاربرد عبارتهای عربی در مرزباننامه» به این موضوع، نگاهی اجمالی داشته و مطالب حسین خطیبی را در این باب تکرار کردهاند.
2ـ مروری بر صنعت حلّ در متون بلاغی
حلّ در لغت از «حلّ العقدة یحلّها حلا: فتحها، از هم بازکردن و گشودن» (ابنمنظور، 1414: ذیل حلل؛ مطلوب، 1983: 475؛ همایی، 1389: 233) گرفته شده و در اصطلاح بدیعیان، به نثر درآوردن نظم، و عکس عقد است و فقط هنگامی پذیرفته است که قالب نیکو و موقعیّت شایسته داشته باشد؛ یعنی سبک کلماتش از سبک آن نظم در خوبی و دلنشینی کمتر نباشد و هر لفظی در محل خویش قرار گیرد و کلام، پریشان و آشفته نباشد. مانند: «فإنه لمّا قبحت فعلاته و حنظلت نخلاته لم یزل سوء الظنّ یقتاده و یصدق توهمه الذی یعتاده» که حلّ این بیت از متنبّی است: «إذا ساء فعل المرء ساءت ظنونه/ و صدّق ما یعتاده من توهّم» (قزوینی، 2000: 425؛ تفتازانی، بیتا، ج 1: 475؛ هاشمی، 1410، ج 1: 342؛ مدنی، 1968، ج 1: 507؛ میرزا ابوطالب میرفندرسکی، 1381: 194؛ مازندرانی، 1375: 388).
چنانکه دیده میشود تعریف بالا از حلّ که در اغلب متون بدیعی بازتاب یافته است، کلی و ناواضح است و تنها با تأمل در مثالهای ارائهشده میتوان برداشتی از این صنعت بدیعی به دست آورد؛ یعنی در مثال بالا که در بیشتر متون بلاغی دیده میشود، شعر از بافت اصلی خود خارج شده است و نویسنده با واردکردن واژگان آن در کلام منثور خود و دخل و تصرّف در آن با ذکر برخی مشتقّات و جابهجایی الفاظ و افزودن برخی واژگان، سخن منظوم را به نثر درآورده است.
برخی بلغای عرب جزئیات حلّ شعر را اینگونه بیان کردهاند که گوهرهای بیت منظوم از آن استخراج و در بهترین شکل و قالب بهنحوی چیده شود که در دایرة وزن محصور نگردد و نویسنده از انواع صنایع بدیعی، قراین و اندیشه و اندوختة ذهنی خود، موارد متناسب با عبارت و القاکنندة معنی را به آنها بیفزاید (رک. حلبی، 1980: 325؛ نویری، بیتا، ج 7: 183). بیشتر آنچه علمای بلاغت عربی بهویژه خطیبقزوینی و پیروان او درباب حلّ و مثالهای آن ذکر کردهاند، معطوف به حلّ شعر و کلام منظوم است؛ از بین ایشان، ابناثیر و مقلّدانش مانند ابناثیر حلبی به بحث حلّ آیات و احادیث در کلام نیز پرداختهاند. ابناثیر که خود از بزرگان نثر فنّی به شمار میرود (رک. خطیبی، 1366: 102)، در دو کتاب المثلالسائر که به اسرار و فنون کتابت و تزیین آن اختصاص دارد و نیز در الوَشْی المرقوم فی حلّ المنظوم بهطور مبسوط، فن حلّ اشعار و آیات و اخبار در نثر عربی را بررسی کرده است و جایگاه آن را در کتابت، از دیگر عناصر برتر میداند (ابناثیر، 1420، ج 1: 92). براساس نظر وی درباب حلّ اشعار، گاه شعر، با ذکر همة الفاظ، گاه برخی الفاظ و گاه معنای آن در عبارت منثور حلّ میشود (رک. همان: 91‑95؛ نیز رک. عسکری، 1419: 216‑217)؛ البته این گونة حلِّ کلام منظوم و بهعبارتی اخذ مضمون شعر و تبدیل آن به نثر روان در بیشتر متون بلاغت فارسی بهعنوان صنعت مطرح نشده است؛ گرکانی نیز درباب حلّ تصریح میکند که آن را جزو صنایع نمیداند (رک. گرکانی، 1377: 271). یکی از نمونههای حلّ شعر در مرزباننامه، حلّ این ابیات مشهور از سنایی است:
ابلهی دید اشتری به چرا |
|
گفت نقشت همه کژ است چرا |
گفت اشتر که اندرین پرگار |
|
عیب نقّاش میکنی هشدار |
|
|
(سنایی، 1359: 83) |
که در این عبارت مرزباننامه دیده میشود: «مرد، اگرچه در صورت قبحی داشت، به جمالِ محاسنِ خصال هرچه آراستهتر بود، نقش از روی کار بازخواند. با خود گفت: خسرو درین پرگار عیبِ نقّاش کردست و ندانسته که رشتة گران فطرت را در کارگاهِ تکوین بر تلوین یک سر سوزن خطا نباشد» (وراوینی، 1380: 566).
ابناثیر، حلّ آیات و احادیث را از بهترین صنایع بلاغی میداند که ورای آن مرتبهای نیست؛ زیرا در این شیوه، پردازش و تنسیق عبارات متنی در پرتو امتزاج با آیات قرآنی صورت میگیرد و این شیوة بدیعی از آوردن عین آیه و حدیث در کلام شیواتر و دشوارتر است و ممارست فردی و توفیق الهی میطلبد. همچنین ضروری است نویسنده کلامی از خود به آن بیفزاید و سپس آن را بهصورتی مسجوع و آهنگین عرضه کند (ابناثیر، ج 2: 323؛ نیز رک. همان، ج 1 :134 و 137).
آنچه ابناثیر درباب اقسام حلّ آیات و احادیث ذکر کرده است، یعنی آوردن بخشی از عبارت قرآنی یا روایی در سخن، همچنین استفاده از تعابیری مانند تضمین کلی بهجای اقتباس و تضمین جزئی بهجای حلّ، تاحدی منشأ پیدایش آشفتگی در تعاریف عقد، اقتباس، تضمین و حلّ است؛ ازاینرو رویکرد متون بلاغت فارسی به مبحث حلّ گوناگون بوده و بهطور کلی مورد توجه جدّی ایشان قرار نگرفته است.
برخی اقتباس و تضمین را مترادف دانستهاند (رک. راستگو، 1392: 30) و یا حوزة معنایی تضمین را که بنابر نظر بیشتر عالمان بلاغت به آوردن مصراع یا بیت شعر دیگران در کلام تعلّق دارد، به ذکر قرآن و حدیث در سخن نیز تعمیم دادهاند. اختلاط معانی حلّ و عقد و اقتباس که در برخی متون بدیعی بین آنها تفاوتی قائل نشدهاند، از همین قبیل است (رک. راستگو، 1376: 293؛ خزائلی و ساداتناصری، 1334: 68؛ زاهدی، 1346: 352).
گروهی مثل صالح مازندرانی (1375: 388) میرزا ابوطالب میرفندرسکی (1381: 194)، همایی (1389: 233)، غلامحسین آهنی (1360 :273)، آقاولی (1373: 228) و احمد رنجبر (1385: 116) تحتتأثیر آرای خطیبقزوینی، همان تعریف کلیِ ابتدای بحث را از حلّ ارائه داده و گاهی شواهد مثال آن کتابها را نیز به همراه مثال فارسی در آثار خود ذکر کردهاند. از بین اهل بلاغت زبان فارسی، حسین خطیبی در کتاب فنّ نثر، به گرتهبرداری از متون بلاغت عربی نپرداخته است و با توجه به آرای ابناثیر و تخصّص و تفحّصی که در متون نثر عربی و فارسی داشته، تعریف مناسبتری را درباب حلّ ارائه داده است که با شیوة کاربست آن در متون ادب فارسی ازجمله مرزباننامه نیز تطابق بیشتری دارد:
«حلّ معانی آیات و اخبار با حفظ و نقل یک یا چند کلمة مشخص آن (آیات، احادیث، اشعار و امثال) تا معلوم گردد که نویسنده، در ابداع و انشاء عبارت، به مضمون و معنی آیه یا حدیث معیّنی توجه داشته و این شیوه، بیشتر در مورد آیات و احادیث مشهور مراعات میشده است» (خطیبی، 1366: 206). محققّان دیگر نیز حلّ را به همین ترتیب، اشارت به پارهای از کلمات مشخص و برجستة آیه، حدیث، شعر و مَثَل دانستهاند (یزدگردی، 1385: 21؛ نیز حلبی، 1388: 63). البته درباب این تعریف، لازم است در گونههای حلّ به برخی عبارات عربیِ تغییریافته و تبدیلشده از آیات قرآنی توجه کرد. همچنین گاه هنگام حلِّ واژگان، از مشتقّات الفاظ عبارت حلّشده نیز در متن منثور استفاده میشود.
2ـ1 تعریف دقیق صنعت حلّ
با تأمل در تعاریف و نمونههای ارائهشده از حلّ در متون بلاغی باید گفت، هیچیک از این متون، تعریف جامعی از این صنعت ارائه ندادهاند، بهطوری که جزو آرایههای ادبی به شمار آید و با شیوة کاربرد آن در نثر فارسی نیز بهطور کامل مطابقت داشته باشد. یکی از دلایل تعریف ناقص حلّ در متون بلاغی، ملازمت آن با صنعت عقد است. در کتابهای بلاغی این دو عکس هم و غالباً بهدنبال یکدیگر و یا در یک مبحث بیان شدهاند و تنها تفاوت آن دو در اختصاصیافتن صنعت عقد به کلام منظوم و صنعت حلّ به کلام منثور است. عقد در اصطلاح بدیعی عبارت از به شعر درآوردن هرگونه نثر (آیات، احادیث، امثال و اقول) است، نه به شیوة اقتباس؛ یعنی در عقد، نویسنده عبارت عقدشده را دستخوش تغییر و تبدیل بسیار میگرداند (قزوینی، 2000: 423، تفتازانی، بیتا، ج 1: 474؛ هاشمی، 1410، ج 1: 341؛ مدنی، 1968، ج 1: 506؛ مازندرانی، 1375؛ میرفندرسکی، 1381: 193). نکتة بسیار مهم اینکه گاه صنعت عقد در شعر، حاصل ترکیب و درهمآمیختگی دو یا چند آیه یا حدیث است که چکیدة آن بهنحوی موجز و آهنگین در کلام، عقد شده است:
عمدة الخیر عندنا کلمات |
|
أربع قالهن خیر البریة |
اتَّق الشّبهات و ازهد و دع ما |
|
لیس یعنیک و اعملن بنیة |
که عقد چند حدیث از پیامبر اکرم (ص) است: «الحلال بیّن و الحرام بیّن بینهما أمور مشتبهات» و «ازهد فی الدنیا بحبّک اللّه» و «من حسن إسلام المرء ترک ما لایعنیه» و «إنّما الاعمال بالنیات» (مطلوب، 1983، ج 1: 533؛ مدنی، 1968، ج 1: 506؛ مازندرانی، 1375: 387). بنابر نمونة بالا، دو صنعت عقد و حلّ میتوانند برپایة ذکر یک یا چند لفظ برجسته، مشتقّات الفاظ یا معانی آنها از یک یا چند آیه و حدیث و... با عبارت منظوم یا منثور امتزاج یابند؛ ولی باید توجه داشت، به صِرف شباهت یک واژه با الفاظ قرآنی نمیتوان به صنعت حلّ حکم کرد؛ مگر اینکه مانند مثال فوق، قراینی مثل مضمون سخن و یا الفاظ دیگر عبارت، بر این نکته صحّه گذارند. وراوینی از این قابلیت صنعت حلّ استفادة بسیاری کرده است و در بسیاری موارد، به حلّ فراتر از یک آیه نظر داشته است. او پارهای از کلمات برجستة یک سوره را در محور افقی و عمودی عبارات خود حل کرده و گاه با این صنعت بین واژگان مشترک برخی آیات در سورههای مختلف، ولی با زمینة معنایی مرتبط، ربط و پیوند برقرار کرده و حاصل آن را در تلفیق واژگان عبارات یا ساخت ترکیبات تشبیهی، استعاری، کنایی و... به کار گرفته است.
بنابراین با توجه به متون بلاغی و نیز کاربست صنعت حلّ در متون ادب فارسی باید گفت صنعت حلّ نوعی کاربرد غیرمستقیم الفاظ و معانی آیات، احادیث، اشعار، امثال و اقوال مشهور در سخن منثور و به دو صورت است:
1) در گونة اول، نویسنده، با دخل و تصرّف در آیات و احادیث و... آنها را از قید نظم و قافیه و بافت اصلی یا ساختار عربی خود خارج میکند و یک یا چند واژة برجستة آن را با همان لفظ یا مشتقّات و معانی آن در تنسیق عبارات منثور خود به کار میبرد. در این گونة حل، آمیزش واژگان قرآنی، روایی و... با کلام نویسنده بهنحوی است که تشخیص آنها در سخن نویسنده جز با شناخت آیه و حدیث و شعر و مَثَلِ حلشده ممکن نیست. مانند حلّ اجزای گزارة روایی «حُبّ الوطن مِن الإیمان» در این عبارت: «لکن نهال محبّت در مغارسِ وطن دستنشانِ ایمانست، قلعکردنِ آن دشوار دست دهد» (وراوینی،1380: 658).
2) در گونة دوم، نویسنده به تغییرات فراوان و حذف و اضافة واژگان در همان بستر گزارة قرآنی، روایی یا شعری میپردازد. البته این گونة حلّ در مرزباننامه اندک است: «و گفت: أَلآنَ حَصحَصَ الحَقُّ وَ عَسعَسَ الباطِلُ» (وراوینی، 1380: 89). در این مثال، عبارت عربی، برساخته و تغییریافته از سه آیة قرآنی است: «الْآنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ» (یوسف: ۵۱)؛ «وَ قُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْبَاطِلُ» (اسرا: ۸۱)؛ «وَ اللَّیْلِ إِذَا عَسْعَسَ» (تکویر: ۱۷). وراوینی بین این سه آیه که مشابهتهای لفظی یا معنایی دارند، پیوند برقرار کرده است و برای زیباترکردن این ربط و پیوند، واژة «عَسعَس» از سورة لیل را که با واژة «حَصحَص» هماهنگی لفظی و وزنی دارد، جایگزین «زهق» کرده است. ضمناً با توجه به معنای «عسعس» (زوال تاریکی شب)، بهطور ضمنی، باطل را به تاریکی تشبیه کرده است.
2ـ2 تفاوت حلّ با اقتباس
صنعت حلّ از چند نظر با اقتباس تفاوت دارد:
2ـ3 تفاوت حلّ با درج و تضمین
آنگونه که از تعریف اصطلاح حلّ برداشت میشود، مقصود از این صنعت، اعمال تغییرات فراوان در اصل عبارت و «به نثر درآوردن نظم» (ینثر نظماً یا نثر النظم) نه «در نثر آوردن نظم» است؛ بنابراین آوردن اشعار و امثال و اقوال بدون دگرگونی در نثر، از مصادیق تضمین است (رک. تفتازانی، بیتا، ج 1: 472؛ مازندرانی، 1376: 385؛ 211؛ رنجبر، 1385: 46). صنعت درج نیز گاه مثل اقتباس به ذکر عین آیه و حدیث در سخن (رک. خزائلی و ساداتناصری، 1334: 68) و گاه چونان تضمین، به آوردن عین اشعار و امثله در سخن (رک. خطیبی، 1366: 211) و گاه به هر دوی آنها (رک. تقوی، 1317: 324 و 325) اطلاق شده است؛ اما در حلّ، بافت اصلی شعر یا مَثَل در نثر تغییر مییابد و با دخل و تصرّف نویسنده همراه میشود؛ برای مثال، عبارت «المِکثارُ مِهذارٌ؛ پرگوی، بیهودهگوی است» در چهارمقاله با همان ساختار اصلی خود و بهطریق درج و تضمین به کار رفته است: «هرگاه که معانی متابع الفاظ افتد، سخن دراز شود و کاتب را مکثار خوانند و المِکثارُ مِهذارٌ» (نظامی عروضی، 1389: 13)؛ اما همین مَثَل در عبارت مرزباننامه با صنعت حلّ، از ساختار عربی خود خارج شده است و نویسنده با جابهجایی الفاظ آن و افزودن برخی واژگان، عبارت خود را پرداخته است: «نخواستم که من مهذارِ گزافگوی و مکثارِ بادپیمای باشم» (وراوینی، 1380: 346).
2ـ4 تفاوت حلّ و تلمیح
چنانکه از تعریف تلمیح برمیآید (رک. صباغی، 1396: 4)، واژگان حلّشده در متن آنگاه که زیرساخت داستانی داشته باشند، با تلمیح، مرز مشترک مییابند و در غیر این صورت با هم قرابتی نخواهند داشت.
2ـ5 تفاوت حلّ با ترجمه
صنعت ترجمه در متون بدیعی به این معنی است که مضمون شعر یا آیه و حدیث و... را از زبان عربی به فارسی بهشیوة نقل قول یا از زبان خود گزارش کنند (رک. همایی، 234؛ راستگو، 1392: 38)؛ ولی در صنعت حلّ، نویسنده قصد گزارش معنا را ندارد؛ بلکه برخی واژگان برجستة آیه، حدیث، شعر یا مَثَل را در تنسیق کلام خود به کار میبرد تا اصل آن عبارت بهطور غیرمستقیم در ذهن خوانندة دقیقنظر تداعی شود؛ برای مثال وراوینی در مرزباننامه به ترجمة مَثَل «لیسَ الخبرُ کالمُعاینه» نپرداخته است؛ بلکه با ذکر دو واژة «خبر» (یکی از الفاظ برجسته) و عیان (از مشتقّات معاینه) در عبارت «چنانکه ملک، جمالِ عیان در آینة خبر مشاهده کرد» (همان: 636)، بهطور تلویحی اصل مَثَل را به ذهن خواننده متبادر کرده است.
3ـ فهمیدن بهتر معنا و نکات زیباشناختی متن با صنعت حلّ
صنعت حلّ بهگونهای با عبارات مرزباننامه تنیده شده است که بدون توجه بدان، عمق معنا و برخی از ظرایف مهم زیباشناختی متن حاصل نمیشود؛ برای مثال، در بخشی از مرزباننامه آمده است: «مگر وقتِ آنست که سخطِ الهی از طایراتِ سهامِ عزیمتِ ما تاختنی بر سر قومی آرد و سرِّ اَلَم تَرَ کَیفَ فَعَلَ رَبُّکَ بَاَصحَابِ الفِیلِ اَلَم یَجعَل کَیدَهُم فِی تَضلِیلٍ، در شأن طایفهای آشکار گردد و بمنجنیقِ تَرمِیهِم بِحِجَارَة مِن سِجِّیلٍ ایشان را سنگسارِ قهرِ ما گرداند» (وراوینی، ۱۳۸۰: ۵۴۰). در شرح خطیبرهبر از «طایرات سهام» به «تیرهای پران» (صفت و موصوف) تعبیر شده است (نک. همان) و این معنی، لطف چندانی ندارد و با توجه به واژة «طایرات» و حلّ آیة «وَ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابِیلَ» (فیل: ۳) درست نیست؛ زیرا «طایرات» همچون «طیر» در معنی پرندگان بوده و مقصود از ترکیب «طایرات سهام عزیمت ما»، «پرندگان تیرهای عزیمت ما» است که بهشیوة تشبیه در تشبیه، یک بار «عزیمت» به «تیرها» تشبیه شده و بار دیگر «تیرهای عزیمت» به «پرندگان» تشبیه شده است. ارتباط تیر با پری که در انتهای آن مینهادند و لفظ «سهام» که سهمگین را به ذهن متبادر میکند نیز در انتخاب این واژگان ازسوی وراوینی مؤثّر بوده است؛ بنابراین وراوینی در این قسمت از متن، برای تهدید دشمن به قهر الهی، به آیات سورة فیل استناد کرده است و در این بین، فقط آیة سوم این سوره را ذکر نمیکند؛ زیرا واژة «طایرات» بهطریق صنعت حلّ، این آیه را نمایندگی کرده و نویسنده با استفاده از آن، ضمن استناد غیرمستقیم و رعایت ایجاز، تشبیهات زیبایی را نیز در متن ایجاد کرده است. همچنین وراوینی چنانکه شیوة او در صنعت حلّ و ربط و پیوند آیات مشابه لفظی است، در ساخت این ترکیب، به حلّ آیات دیگری که لفظ «طیر» و «طائر» در آنها به کار رفته، توجه داشته است؛ ازجمله آیة ۱۳۱ اعراف «وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسَى... وَ مَنْ مَعَهُ أَلَا إِنَّمَا طَائِرُهُمْ عِنْدَ الله» و نیز آیة ۱۴۸ این سوره که دربارة عزیمت موسی (ع) است. قرینة دیگر این نکته، ذکر واژة «طائفه» با حلّ آیة ۸۷ همین سوره (اعراف) در متن است. سورة دیگر، «یس» است که واژگان «طائر»، «رجم» (سنگسار) و «قوم» را از آیات «قالُوا انّا تَطَیّرنا بِکُم لَئِن لَم تَنتَهوا لَنَرجُمَنّکُم... قالُوا طائِرُکُم مَعَکُم» (یس: 18‑19)، در عبارت، حلّ کرده است. «طائر» در آیات این دو سوره، به معنی شگون بد است که بر این اساس، در ترکیب تشبیهی مرزباننامه، «طایرات» ایهام دارد و معنی «شومی تیرهای عزیمت ما» نیز از آن برداشت میشود.
چنانکه پیداست توجهنداشتن به کاربرد وسیع این صنعت در مرزباننامه، گاه سبب نقصان و یا راه یافتن خلل و اشتباه در معانی واژگان و عبارات شده است و این امر، نظر آقای خطیبی که دانستن موارد حلّشده در متن را در فهم متن ضروری نمیداند، تاحدی نقض میکند (رک. خطیبی، 1366: 207).
در بخشی دیگر از مرزباننامه آمده است: «او را به انواع ملاطفات مینواخت و تعاطفی که از تعارفِ ارواح در عالمِ اشباح خیزد، از جانبین در میان آمد» (وراوینی، 1380: 83).
در این عبارات با حلّ سخن پیامبر اکرم (ص): «الارواحُ جنودٌ مُجَنّده فَماتَعارَف مِنها ائتَلَف و ماتناکَرَ منها اختَلَف» (ابن ابیجمهور، 1403: 288) و ذکر برخی واژگان برجستة آن، از سنخیت درونی و نوعی الفت روحی و معنوی بین افراد بدون هیچ سابقة ظاهری و دخالت علّت ظاهری، سخن به میان آمده است. بدون توجه به این روایت، زمینة معنایی عبارت، کامل نمیشود و محتوای آن در نظر خواننده چندان مقبول و مستند نمینماید؛ نیز به همین طریق در جای دیگر میگوید: «و اگرچه در خدمت تو هیچ سابقهای جز آنکه در متعارف ارواح به معهد آفرینش رفته است و در سابق حال به مؤتلف جواهر فطرت افتاده، دیگر چیزی نداریم...» (وراوینی، 1380: 701).
نقطة اوج صنعت حلّ، زمانی است که الفاظ و سیاق جملات مرزباننامه با واژگان و مضامین و سیاق آیات حلّشده نیز همخوانی و تناسب دارد و نویسنده بهنوعی به همسانسازی و تشبیهات ضمنی در این باره دست میزند؛ مانند این بخش از مرزباننامه که ازنظر لفظی و معنایی با آیات سورة «نصر» مناسبت تام دارد و بر زیبایی و بلاغت و تأثیر متن افزوده است. در باب هفتم، داستان شیر و شاه پیلان، روباه دربارة حملة احتمالی سپاه پیلان به شیر میگوید: «تو ثابتقدم باش و دل قوی و نیّت و طویّت بر عدل و رحمت منطویدار و به فرط مجاملت و حسن معاملت با خلق خدای یکرویه باش و قوانینِ امرِ شرع و آیینِ فرمانبریِ حق پیرایة اعمالِ خود کن تا از عالمِ غیب، سرایایِ نصرت و تأیید نامزد ولایتِ تو گردانند و افواجِ فتح و ظفر به سپاهِ تو متواصل شود» (وراوینی، ۱۳۸۰: ۵۲۶). در این بخش، حلّ معانی و الفاظ آیات سوره نصر: «إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ. وَ رَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا. فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کَانَ تَوَّابًا» (نصر: 1‑3) توأمان انجام گرفته و نویسنده متناسب با آنچه در این سوره نازل شده است، بر عدالت و خوشرفتاری با خلق خدای و اطاعت از فرمان حق و قوانین شرعی و بهتبعِ آن یاری و نصرت خداوند و فتح و پیروزی قریبالوقوع تأکید میکند. ترکیبات استعاری «سرایای نصرت» و «افواج فتح و ظفر» حاصل حلّ لفظی آیات و مضمونِ سخن روباه با اندکی پس و پیش، حاصل حلّ معانی این سورة قرآنی است.
4ـ نقش ویژة صنعت حلّ در ساخت تصاویر بلاغی در مرزباننامه
چنانچه از حلّ، فقط برای تنسیق عبارت و پرداخت کلام استفاده شود و این صنعت برای انتقال مقصود نویسنده با دیگر اجزا و عناصر متن در هم تنیده نشده باشد، زیبایی و برجستگی چندانی نخواهد داشت. رابطة این صنعت با دیگر اجزا و صنایع متن، یک رابطة دوسویه است. از یکسو، صنعت حلّ، امکانات زبانی و واژگانی را برای ساخت تشبیه و استعاره و غیره در اختیار نویسنده قرارمیدهد و ازسوی دیگر، این شگردهای ادبی، به حلّ آیات و احادیث و امثال و... رونق و برجستگی خاصی میبخشند. وراوینی در اغلب موارد، این صنعت را با ترفندهای دیگر ادبی همراه کرده و جلوه و تأثیر سخن خود را دوچندان کرده است. تراکم وجوه بیانی و ازدحام صورخیال سبب میشود که با هربار دقت و ژرفنگری، گوشهای از هنرمندیها و ریزهکاریهای بلاغی نویسنده در متن، پیش چشم مخاطب آید.
در ادامه به تصویرسازیهای وراوینی در سه حوزة مهم بلاغی (تشبیه، استعاره و کنایه) با صنعت حلّ و امکانات ویژهای که این ترفند ادبی در اختیار او قرار داده است، میپردازیم؛ زیرا مبنای تلفیق عبارات در شیوة نگارش این نویسنده بر تشبیه و استعاره و کنایه نهاده شده است و این سه عنصر، ارکان اصلی در بافت کلام او به شمار میروند (رک. خطیبی، 1366: ۵۲۹ و ۵۳۱). گفتنی است بهعلت ازدحام صورخیال در عبارات مرزباننامه، تفکیک مواردی از حلّ که فقط با یک زیور ادبی دیگر همراه شده باشد، امکانپذیر نیست و ازاینرو ممکن است در یک نمونة تشبیهی، استعاره و کنایه و... نیز به کار رفته باشد.
4ـ1 حلّ و تشبیه
یکی از عرصههای فراخ هنرمندی و نازکخیالیهای وراوینی در مرزباننامه، توصیفات و تشبیهاتی است که در جایجای این کتاب درباب مکانها، حالات و شخصیّتها و... ارائه داده و در نواندیشی در تشبیه که از بارزترین ویژگیهای نثر این کتاب است (رک. همان: ۵۲۹)، از صنعت حلّ، مدد بسیار گرفته است.
ـ در بخشی از باب اول مرزباننامه که مناظرهای طولانی بین مرزبان (نویسندة کتاب) و وزیر بداندیش شاه (برادر مرزبان) درمیگیرد، آمده است: «چون ملکزاده کنانة خاطر از مکنون سرّ و مکتوم دل بپرداخت و هر تیر که در جعبة ضمیر داشت، بینداخت و عیبة عیب دستور سرگشاده کرد، شهریار بالمعیّت ثاقب و رویّتِ صائب دریافت که هرچه ملکزاده گفت: صدق صُراح بود و راه نجات و نجاح او طلبید» (وراوینی، 1380: 88).
در این عبارات، واژگان برجستهای از سورة صافات مانند «مکنون» بر حلّ آیة «کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَکْنُونٌ» (صافات: 49) و کلمات «سرّ»، «تیر انداختن»، «ثاقب» بر حلّ آیات «إِنَّا زَیَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْیَا بِزِینَةٍ الْکَوَاکِبِ. وَحِفْظًا مِنْ کُلِّ شَیْطَانٍ مَارِدٍ. لَا یَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلَى وَ یُقْذَفُونَ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ. دُحُورًا وَ لَهُمْ عَذَابٌ وَاصِبٌ. إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ» (صافات: 6‑10) دلالت دارد و از این طریق بهطور تلویحی و غیرمستقیم، وزیر بداندیش به شیطانِ راندهشده، و تیزهوشی شهریار به شهاب ثاقب و تیرهای پرتابی تشبیه شده است که مکاید شیطانی و مقاصد شوم وزیر را دفع میکند و بر وی غلبه مییابد. آنچه این تشبیه را تقویت میکند، عبارات بعدی مرزباننامه و ادامة داستان است که سرنوشت وزیر بدسرشت نیز مانند شیطان تصویر میشود: «پس بفرمود تا دستور را از دست و مسند وزارت به پایماچان ذلّ و حقارت بردند و در حبس مجرمانی که حقوق منعم خویش مهمل گذارند، بازداشتند» (وراوینی، 1380: 88). در آیات سورة حجر نیز پس از ذکر آیاتی مشابه درباب شهابباران شیاطین (رک. حجر: 16‑18)، از ماجرای خلقت آدم و سجدهنکردن شیطان و راندهشدن او از درگاه الهی و مورد لعن واقعشدن وی سخن رفته است (رک. همان: 34‑35)؛ وراوینی در این بخش برای برقراری پیوند میان آیات مشابه در سور مختلف قرآنی و سپس الگوگیری از آن در متن مرزباننامه کوشیده است. وراوینی در جملة پایانی خود نیز به حلّ احادیثی از امام علی (ع) مبنی بر «الصّدق نَجاح، الکِذب فَضّاح» (آمدی، 1366: ح 5034) و «الصّدق نجاة و کَرامة» (همان: ح ۴۳۲۲) پرداخته است.
آیات 6‑10 سورة صافات در بخشهای دیگری از مرزباننامه نیز دستمایة ساخت تشبیهات و استعارات قرار گرفته است. از آن جمله باب هفتم، آنگاه که روباه در گفتوگو با شیر دربارة حملة پیلان میگوید: «و چون کار بدینجا رسید ما را به عزمِ ثاقب و رایِ صایب روی به کار میباید نهاد و بلطفِ تدبیر دفع میباید» (وراوینی، ۱۳۸۰: ۵۲۷). کاربرد واژگان «ثاقب و دفع (دحورا)» بهطریق حلّ در این عبارات، باعث شده است بهطور تلویحی عزم شیر به شهاب درخشانی تشبیه شود که درپی دفع و رجم دشمنان شیطانصفت برآمده است. گواه این مدّعا، تشبیه سپاه پیلان به مَرَدة مردمخوار (شیطان مارد) و شیاطین در بخشهای قبلی این داستان است؛ آنگاه که کلاغی از تصمیم پیلان برای تصاحب اقلیم شیر آگاهی مییابد: «پیش از آنکه این دوزخدمان زبانیهکردار و این مَرَدة مردمخوار به مغافصت و مناهزت ناگاه در آن ولایت تازند و هجومی کنند و رجوم آفت این شیاطین فتنه به ارکان و اساطین آن دولت رسد و کار از ضبط تدارک و حدّ اصلاح بیرون رود» (همان: ۴۸۳).
بر این اساس است که وراوینی بر لزوم مطالعة کامل متن ازسوی مخاطب برای فهمیدن نکتهها و ظرافتهای نویسندگی خود در مرزباننامه تصریح دارد (رک. همان: ۷۳۷).
ـ در باب دوم مرزباننامه، داستان آهنگر و مرد مسافر، از دیوی سخن میرود که برای جبران کمک مرد مسافر و رهاندن وی از دام بلا، در اعضا و جوارح پسر پادشاه نفوذ میکند و وراوینی در توصیف حالت جنزدگی وی، بهخوبی از صنعت حلّ استفاده کرده است: «حرکاتِ ناخوش و هذیاناتِ مشوّش از گفتار و کردارِ او (پسر) بادید آمد و دیوِ خنّاس همچو کنّاسی در تجاویفِ کاریزِ اعضا و منافذِ جوارحِ او تردّد میکرد، گاه چون وسواس در سینه نشستی و راه بر صُعَداءِ انفاس ببستی، گاه چون خیال در سَر افتادی و مصباحِ بصیرت را در زجاجة فطرت مظلم گردانیدی تا دیدبان بصر از مشبّکة زجاجی همه تمویهاتِ باطل دیدی» (وراوینی، ۱۳۸۰: ۱۴۸).
در این عبارات، وراوینی با استفاده از صنعت حلّ و با ذکر واژگان برجستة قرآنی، آیات مرتبط از چند سوره را درهم ادغام کرده و با رعایت ایجاز، مفاهیم مندرج در آن آیات را در قالب عبارات و ترکیبات وصفی و تشبیهی به خواننده القا میکند. نخستین سوره، مائده است که در آیاتی از آن، چندین بار از اعضای بدن مثل صورت، چشم، قلب و دهان و دست و پا و گوش و بینی و دندان و... یاد شده است و وراوینی در ذکر واژگان «اعضا و جوارح» به این امر عنایت داشته و از این سوره، واژگان «جوارح» (آیة ۴)، «انفاس» (آیات ۵۲، ۷۰ و...) و «صدور» (آیة ۷) را در عبارات خود حلّ کرده است. سورة دوم، ناس است که نویسنده، واژگان «دیو، خنّاس، وسواس و سینه (صدور)» را از آیات چهار و پنج و شش آن در عبارت خود حلّ کرده است. سورة سوم، الرحمن است که با توجه به کلمة «جن»، واژة «منافذ» را از حلّ «نفذ» در آیة «یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لَا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَانٍ» (الرحمن: ۳۳) به کار برده است. همچنین وراوینی، واژگان «مصباح، زجاجه، بصر، مظلم» را از آیات سی و پنج و سی و هفت و چهل سورة نور اخذ کرده است. «مصباح» و «زجاجه» عیناً در آیة سی و پنج آمده است. «بصر و بصیرت» مشتق از واژة «ابصار» است که پنج بار در این سوره تکرار شده و «مظلم» نیز مشتقشده از «ظلمات» است که دو بار در آیة چهل این سوره به کار رفته است. ترکیبات تشبیهی «مصباح بصیرت»، «دیدهبان بصر»، «زجاجة فطرت» و تعبیر استعاری «مشبّکة زجاجی» (استعاره از چشم) در عبارات یادشده نیز حاصلِ حلِّ واژگان همین آیات است که امکان خلق تصاویر بلاغی جدید را به نویسنده اعطا کرده است. نیز براساس روایات، وسواسِ خنّاس زمانی در دل نفوذ میکند که انسان از یاد خدا غافل شود (رک. طبری، ۱۴۱۲، ج ۳۰: 228؛ آلوسی، ۱۴۱۵، ج ۱۵: ۵۲۶). در آیة هفدهم سورة جن هم «عذاباً صَعدا» ویژة کسانی است که از یاد خدا رویگردان شدهاند. با آگاهی از این نکته، واژة «صُعَداء» که در این عبارت به معنای نفس سرد آمده، تداعیگر «صَعدا» در سورة جن است و ازسوی دیگر با واژة «صَعیدا» در سورة مائده، که ذکر آن رفت، جناس ناقص میسازد. این امر ازسویی نشاندهندة انتخابهای دقیق و حسابشدة وراوینی از واژگان قرآنی و استفاده از آن در قالب صنعت حلّ است و ازسوی دیگر، اشراف وی بر ظرایف و مناسبات دقیق بین آیات و سورههای قرآنی و مهارت وی را در تعامل با متن غایب بیان میدارد. با توجه به قراین ذکرشده از سورة جن، تعابیر «هذیان مشوش» و «چون خیال در سر او افتادی» نیز با توجه به آیات «وَأَنَّهُ کَانَ یَقُولُ سَفِیهُنَا عَلَى اللَّهِ شَطَطًا... کادُوا یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَدًا» (جن: ۴ و ۱۹) در متن به کار رفته است.
جناس ناقص بین «خنّاس و کنّاس» و اشتقاق بین «بصر و بصیرت» نیز بر زیبایی و آهنگ واژگان حلّیافته در متن افزوده است. وراوینی در جای دیگر نیز ترکیبات تشبیهی «مشکاة زجاجی بصر» و «مصابیح هدایت» را با استفاده از حلّ آیة یادشده ساخته است.
ـ «خضر از چشمة حیوان چاشنیِ زلالِ انهارش گرفته، ادریس از سایة طوبی به ظلالِ اشجارش آرزومند شده» (وراوینی، 1380: 652).
نویسنده با استفاده از صنعت حلّ و کاربرد تعابیری مانند «زلال انهار» «اَنْهَارٌ مِنْ مَاءٍ غَیْرِ آسِنٍ» (محمد: 15) و «ظلال اشجار» «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی ظِلَالٍ وَعُیُونٍ» (یس: 41) که در آیات قرآنی در وصف نهرهای زلال و سایة درختان بهشتی ذکر شده است، بهطور مضمر چشمههای جوشان آن کوه و سایة درختان آن را به نهرها و درختان بهشتی با همة ویژگیهای آن تشبیه کرده است. این تشبیه نهانی در کنار تشبیهات تفضیلی موجود در عبارت و خلق حالت تشبیه در تشبیه، بر جلوه و بلاغت متن افزوده است. ضمن اینکه نویسنده برای برقراری جناس بین «زلال و ظلال» از حلّ ترجمة «ماء غیر آسن» و برای ایجاد سجع متوازی در کلام از ترکیب وصفیِ مقلوب «زلال انهار» و ترکیب اضافی «ظلال اشجار» استفاده کرده است.
از این دست توصیفات قرآنی در مرزباننامه بسیار است و در اغلب موارد، وراوینی هنگام وصف بیشه یا مرغزارِ حکایات خود، با حلّ واژگان آیاتی از قرآن که در توصیف بهشت و مواهب بهشتی نازل شده است، بهطور ضمنی و غیرمستقیم، درختان و نهرها و سایر متعلّقات بیشه را به اشجار و انهار بهشتی تشبیه میکند؛ مانند باب نهم، در داستان راسو و زاغ در توصیف مرغزاری که راسو قصد اقامت در آن را میکند، آمده است:
ـ «در روضة این نعیم، مقیم باید بود» (وراوینی، ۱۳۸۰: ۶۸۱). این عبارت نیز در نتیجة حلّ آیات «فَهُمْ فِی رَوْضَةٍ یُحْبَرُونَ» (روم: 15) و «وَ رِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَهُمْ فِیهَا نَعِیمٌ مُقِیمٌ» (توبه: 21) ساخته و پرداخته شده است که بر توصیف باغهای بهشتی و نعمتهای پایدار آن دلالت دارند؛ بنابراین نویسنده با حلّ این آیات، علاوهبر بهرهگیری از بلاغت قرآنی و همآوایی لفظی میان نعیم و مقیم، بهطور مضمر، مرغزار را به باغ بهشتی تشبیه کرده است. از این قبیل است توصیفی که دربارة یک بیشه در باب چهارم ارائه داده است:
ـ «کس از مقاطفِ اشجارش بقواصی و دوانی نرسیده، روزگار از مجانیِ ثمارش دستِ تعرّضِ جانی بریده، نخل و اعناب چون کواعبِ اتراب بر مهرِ بکارتِ خویش مانده» (وراوینی، 1380: 278).
این عبارات تشبیهی را نیز وراوینی با حلّ آیات سورههایی مانند حاقّه، نبأ، یس و الرحمن نگاشته که در آنها به وصف درختان، میوهها و حوران بهشتی پرداخته شده است؛ از آن جمله میتوان به آیات «قُطُوفُهَا دَانِیَةٌ» (حاقه: 23)، «حَدَائِقَ وَ أَعْنَابًا.وَ کَوَاعِبَ أَتْرَابًا» (نبأ: 32‑33)، «وَجَاءَ مِنْ أَقْصَى الْمَدِینَةِ رَجُلٌ... إِلَّا کَانُوا عَنْهَا مُعْرِضِینَ» (یس: 46 و20)، «وَجَعَلْنَا فِیهَا جَنَّاتٍ مِنْ نَخِیلٍ وَأَعْنَابٍ... لِیَأْکُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ» (یس: 34‑35)، «وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ یَسْجُدَانِ... وَجَنَى الْجَنَّتَیْنِ دَانٍ... فِیهِنَّ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَلَا جَانٌّ» (الرحمن: 6 و 54 و 56؛ نیز رک. همان: 74) اشاره کرد. بر این اساس، وراوینی علاوهبر تشبیهات قرآنی آشکار متن، بهطور مضمر، بیشه و متعلّقات آن را به بهشت و لوازم آن تشبیه کرده و حتی برتری داده است؛ زیرا برپایة توصیف قرآن (نک. حاقه: 23 و انسان: 14) میوههای بهشتی در دسترس افرادند؛ ولی میوههای درختان بیشة یادشده، دسترسیناپذیرند. «بر مهر بکارت بودن» در این عبارت نیز کنایه در وجهشبه و دالّ بر در دسترسنبودن و لمسنشدن است که وراوینی آن را با حلّ آیة «فَجَعَلْنَاهُنَّ أَبْکَارًا» (واقعه: 36) ساخته که در قرآن در وصف زنان بهشتی آمده است. همچنین نویسنده بین «نخل و اعناب» و «کواعب اتراب» سجع متوازی و بین «مجانی و جانی» جناس زائد برقرار کرده و در مورد اخیر نیز به سورة الرحمن تأسّی کرده است که واژگان «جان، جنّتان، مرجان، زوجان، جنی، جنّتین» در آن تکرار میشوند و همآوایی لفظی و گاهی جناس دارند.
علاوهبر تشبیهاتی که ذکر آن گذشت، صنعت حلّ، امکان ترکیبسازیهای زیبا و بدیع را در مرزباننامه موجب شده است. از آن جمله میتوان به ترکیبات تشبیهی زیر اشارهکرد:
ـ «یکرانِ عزم از قنطرة چهار چشمة دنیا اکنون میجهاند...» (وراوینی، 1380: 107).
وراوینی در ترتیب و تنسیق عبارت بالا، از حلّ آیات «یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ... وَالْقَنَاطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ... ذَلِکَ مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا.... لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ...» (آلعمران: ۱۳‑۱5) و نیز روایت حضرت عیسی مبنی بر «انّما الدّنیا قَنطرة، فَاعبروها و لاتَعمروها» (شیخ مفید، 1414: 43) یاری گرفته است. «یکران» را از واژة «خَیل» و «قَنطره» را در معنی «پل» از روایت حضرت عیسی اخذ کرده است که البته با «قناطیر المقنطره» جناس شبهاشتقاق میسازد. «چشمه» را از «انهار» در آیة پانزدهم گرفته که در این عبارت به معنی «دهانه و جهت» است و با معنای دیگر «عین» در آیة سیزده جناس تام دارد و ازسوی دیگر در معنی «دهانه» با «یکران» و به قرینة «قنطره» در معنای دیگر خود یعنی «نهر»، ایهام تناسب دارد. «دنیا» را نیز از روایت حضرت عیسی و نیز آیة چهارده آلعمران در متن به کار برده که در کنار «قنطرة چهارچشمه»، ترکیبی تشبیهی را به دست داده است. این افزایش در ترکیب، به دلایلی که گفته شد، دلانگیزی تشبیه را بیشتر کرده است.
ـ «و رسالات بهاءالدین بغدادی... اگر بهائی باشد، بثمنِ هر جوهر ثمین که ممکن بود، حَصَیاتی که در مجاری انهار بیانش یابند ارزان و رایگان نماید» (وراوینی، 1380: 13).
«انهار بیان» بدون توجه به صنعت حلّ، فقط یک اضافة تشبیهی است که بیان در آن به نهرها تشبیه شده است و چندان لطفی ندارد؛ اما این ترکیب با توجه به واژة «مجاری» و حلّ آیة «جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ» (ابراهیم: ۲۳)، درواقع، نویسنده بیانِ بهاءالدین بغدادی را به چشمههای جوشان و زلال بهشتی با همة ویژگیهای آن تشبیه کرده است.
ـ «اگر مصباحِ بصیرت افروختی و صباحِ این هدایت دریافتی، مبارک» (وراوینی، ۱۳۸۰: ۳۸۸).
این عبارت داستانی نیز با حلّ الفاظ و معانی آیات «فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ... یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَکَةٍ... یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشَاءُ... فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَ الْآصَالِ... فیه الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصَار» (نور: 35‑37) پرداخته شده است و با ساخت ترکیبات تشبیهی «مصباح بصیرت» و «صباحِ این هدایت» و برقراری جناس زاید بین «مصباح و صباح» و واجآرایی حروف «ص، ب، ر» بر برجستگی و زیبایی آن افزوده شده است.
ـ «و دیدة حقودِ حسود از ملاحظتِ جمالِ حضرتش در مراقدِ غفلت تا صبحِ قیامت غنوده» (وراوینی، ۱۳۸۰: ۶۴۶).
در این جملة دعایی، وراوینی به آیاتی از سورة «یس» ازجمله «قَالُوا یَا وَیْلَنَا مَنْ بَعَثَنَا مِنْ مَرْقَدِنَا... لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَا أُنْذِرَ آبَاؤُهُمْ فَهُمْ غَافِلُونَ» (یس: ۶ و 52) نظر داشته است؛ زیرا در این آیات، از برخورد نادرست غافلان و کافران با هشدارهای پیامبر و فرجام این بیتوجهی و حسرت و ندامت ایشان در قیامت سخن میرود؛ وراوینی با اخذ واژههای «مرقد و غافلون» از این دو آیه و حلّ آن دو در قالب ترکیب بدیع تشبیهی «مراقد غفلت» و تشبیه ضمنی دشمنان ممدوح به مخالفان پیامبر، از خدا میخواهد ایشان را همچون کافران، پیوسته در خواب غفلت و محروم از دیدار جمال حضرتش بدارد.
4ـ2 حل و استعاره
در مرزباننامه، صنعت حلّ در ساخت استعارههای بدیع و دقیق از نوع مصرّحه و مکنیّه مؤثّر بوده است که برای نمونه به چند مورد اشاره میشود:
ـ «این فسانه ازبهر آن گفتم تا تو از جهتِ عُقاب همه نیکو نیندیشی و از خطفة صواعق او ایمن نباشی» (وراوینی، ۱۳۸۰: ۶۸۶).
«خطفة صواعق» ترکیبی برآمده از حلّ و پیوند آیات «یَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ... یَکَادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ» (بقره: 19‑20) و «دُحُورًا وَ لَهُمْ عَذَابٌ وَاصِبٌ. إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ» (صافات: 9‑10) است که در این عبارت، استعاره از آسیب و گزند حملات احتمالی عقاب است. «عُقاب»، عِقاب در معنی عذاب را به ذهن متبادر میکند که در آیة نُهم سورة صافات هم به کار رفته است و بر این اساس، با همآیی این واژگان سبب شده است حملات برقآسای عقاب بهطور تلویحی به عذاب الهی تشبیه شود؛ این امر بر شدّت حملات عقاب تأکید کرده و گسترة معنایی و بلاغی را توسعه داده است.
ـ «خبیثات را از طیّبات دور انداختم و ابکار را از ثیّبات تمیز کردم» (وراوینی، 1380: 8).
در عبارت بالا، وراوینی متناسب با حال و هوای متن و بحث از خطبه و خواستگاری، با حلّ آیات «الْخَبِیثَاتُ لِلْخَبِیثِینَ وَ الطَّیِّبَاتُ لِلطَّیِّبِینَ» (نور: ۲۶) و «ثَیِّبَاتٍ وَأَبْکَارًا» (تحریم: ۵) «خبیثات و طیّبات» را بهترتیب بهعنوان استعاره از «آثار ناپسند و آثار برجسته» و «ابکار و ثیّبات» را بهترتیب بهعنوان استعاره از آثار بکر و بدیع و آثار غیر بدیع ذکر کرده است. «تمیز» در معنی «پاک» به قرینة «طیّبات» ایهام تناسب دارد و به همین قرینه، «ابکار»، «افکار» و «ثیّبات»، «سیّئات» را به ذهن متبادر میکند.
ـ «مرا سینة امل از شرح این سخن منشرح شد» (وراوینی، 1380: 21). ترکیب استعاری «سینة امل» و نیز ترتیب و تنسیق این عبارت، براساس حلّ آیات «رَبِّ اشرَح لِی صَدری» (طه: 25) و «ألَم نَشرَح لَکَ صَدرَک» (انشراح: 1) صورت گرفته و در ضمن آن، نویسنده به نام دیگر سورة انشراح، یعنی «شرح» نیز توجه داشته است. همچنین خلاقیّت نویسنده در تعامل هرچه بیشتر با متن غایب با ایجاد جناس در واژة «امل و الم» که در متن مرزباننامه حضور لفظی ندارد، توجهبرانگیز است. ضمن اینکه بین «شرح و منشرح» نیز با «نشرح» جناس ناقص و اشتقاق برقرار کرده است.
ـ «بعنایت و شفقت مخصوص گشتند و بنیانِ عدل و رأفت مرصوص یافتند» (وراوینی، ۱۳۸۰: ۴۵۱).
ترکیب استعاری «بنیان عدل» در متون مختلف تکرار شده و تاحدی جلوة بلاغی خود را از دست داده است؛ اما وراوینی با حلّ آیة «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیَانٌ مَرْصُوصٌ» (صف: 4) و پیوند دادن آن با آیات ۲۶، ۷۶ و۹۰ سورة نحل ازطریق حلّ واژگان «بنیان و عدل»، به این ترکیب، برجستگی و جلوة تازهای بخشیده و علاوهبر این، بین «مرصوص» و «مخصوص» نیز جناس ناقص برقرار کرده است.
ـ «چنانکه امروز از موات آن خیر جز رمیم و رفات نماندست» (وراوینی، ۱۳۸۰: ۷۴۲).
در این عبارت، «آن خیر» کنایه از موصوف یعنی کتابخانه است که در یک استعارة مکنیّه، به جسم بیجانی تشبیه شده که جز استخوانهای پوسیده از آن باقی نمانده است. این کنایه و استعاره، حاصل حلّ آیات «إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی الْمَوْتَى وَآیَةٌ لَهُمُ الْأَرْضُ الْمَیْتَةُ... وَ هِیَ رَمِیمٌ» (یس: 12‑13 و 78) و «أَإِذَا کُنَّا عِظَامًا و َرُفَاتًا» (اسرا: ۴۹ و نیز نک. ۹۸) و «دُعَاءَهُ بِالْخَیْرِ» (اسرا: ۱۱ و نیز رک. ۳۵) است.
درواقع، واژگان آیات حلّشده در عبارات مرزباننامه، چون حلقههای زنجیر به هم متّصلاند و هرکدام، واژه و آیه و موضوعی دیگر را به دنبال دارد که پردازش کلام در پرتو آن شکل گرفته است.
4ـ3 حل و کنایه
صنعت حلّ، امکان ساخت کنایات هنری ازجمله کنایه از موصوف را نیز به وراوینی داده و وی در برخی عبارات بهجای ذکر نام افراد یا ضمایر از کنایهای مناسب با موضوع استفاده کرده و اینگونه بر بلاغت، زیبایی و انسجام و تنوّع متن افزوده است.
ـ «دستور به خدمتِ خسرو آمد و آن حاملِ بار امانت را تا وقتِ وضعِ حمل، امان خواست، خسرو نپذیرفت» (وراوینی، 1380: 627).
«حامل بار امانت» در داستان ایراجسته و خسرو، کنایه از همسر باردار پادشاه و بهطریق صنعت حلّ، برآمده از واژگان «امانت و حامل» در آیة معروف «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ... فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَهَا وَ حَمَلَهَا الْإِنْسَانُ» (احزاب: ۷2) است. بر این اساس، این تعبیر کنایی در معنای دیگر خود یعنی انسان، ایهام تناسب دارد. همچنین نویسنده با ایجاد جناس اشتقاق بین «حامل و حمل» و جناس زائد بین «امان و امانت» بر زیبایی صنعت حلّ و عبارت افزوده است.
در برخی موارد، نویسنده برای تکریم و تعظیم، بهجای ذکر صریح نام خداوند، با حلّ آیات قرآنی، کنایاتی زیبا و بدیع متناسب با مضمون سخن خود درباب آفریدگار (موصوف) میآفریند و بدین ترتیب بدون استناد به آیات مربوط و رعایت مراتب ایجاز و بلاغت، آن تعابیر را جایگزین نام خداوند میکند:
ـ «و این نکته بدان که مقدّر اقوات و مدبّر اوقات، قوت را علّت زندگانی کردست» (وراوینی، ۱۳۸۰: ۱۹۸). ترکیب کنایی «مقدّر اقوات» به معنی اندازهگیرندة روزیها، حاصل حلّ عبارت قرآنی «... وَ قَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتَهَا» (فصلت: 10) و مدبّر اوقات برآمده از تعبیر دعایی «مدبّر الیل و النهار» است که با یکدیگر سجع متوازی را رقم زدهاند و نویسنده بین «اقوات و اوقات» جناس قلب بعض و بین «اقوات و قوت» جناس اشتقاق ایجاد کرده و بر آهنگ و موسیقی سخن افزوده است. چنانکه پیداست استفاده از ترکیب کنایی «مقدّر اوقات» بهطریق صنعت حلّ و در تناسب با مضمون کلام، تأثیر و زیبایی بیشتری نسبتبه کاربرد مستقیم نام پروردگار داشته است.
ـ «شتر گفت: ای نامنصف ناپاک و ای اثیم افّاکِ سفّاک» (وراوینی، ۱۳۸۰: ۶۱۵). تعبیر کنایی و دشنامگونة «اثیم افّاک» از حلّ آیة «وَیْلٌ لِکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ» (جاثیه: 7) به دست آمده است و با واژة «سفّاک» نیز جناس ناقص دارد. ضمن اینکه نویسنده با ظرافت و هنرمندی، حرف عطف و صوت ندا را بهگونهای در کنار «اثیم افّاک» قرار داده است که با معنای آیه «وای بر هر دروغزن گناهپیشه» از این لحاظ نیز هماهنگی داشته باشد.
ـ «پسر دست به اتلاف و اسراف درآورد و با جمعی از اخوانِ شیاطین، خوان و سماطِ افراط بازکشید و در ایّامی معدود، سود و زیانی نامحدود برافشاند» (وراوینی، ۱۳۸۰: ۱۶۲).
در باب دوم، از دوستان مسرف پسر دهقان، بهطریق کنایه از موصوف با لفظ «اخوان شیاطین» یاد کرده است که علاوهبر استناد غیرمستقیم به آیة «إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُوا إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ» (اسرا: 27)، با فحوای کلامْ مناسبت تام دارد. در همین عبارت، «ایّامی معدود» نیز حلّیافتة «ایّامٍ مَعدوداتٍ» (بقره: 148 و 184) سورة بقره است و وراوینی با برقراری جناس بین «اخوان و خوان» و «معدود و محدود» بر آهنگ و زیبایی سخن خود افزوده است.
ـ «آن به که با دادمه از درِ مصالحت درآئی و مکاشحت بگذاری و نفضِ غبارِ تهمت را بخفضِ جناحِ ذلّت پیش آئی» (وراوینی، 1380: ۳۳۳) که در آن تعبیر کنایی «خفض جناح» به معنی نهایت تواضع و فروتنی با حلّ آیة «وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ» (اسراء: 24) به کار رفته و بین «خفض و نفض» نیز جناس برقرار شده است (نیز رک. وراوینی، ۱۳۸۰ :549).
5ـ نتیجهگیری
صنعت حلّ یکی از فنّیترین شگردهای ادبی و برجستهترین ویژگیهای سبکساز در مرزباننامه است و آن در دو حوزة الفاظ و معانی به دو شیوه اعمال میشود: در گونة اول، نویسنده، آیات و احادیث، ابیات شعری، امثال و غیره را از قید نظم و قافیه و بافت اصلی یا ساختار عربی خود خارج میکند و یک یا چند واژة برجستة آن را با همان لفظ یا مشتقّات و معانی آن واژگان در تنسیق عبارت منثور خود به کار گیرد؛ در گونة دوم، نویسنده با حفظ ساختار آیه و حدیث و... به دخل و تصرّف و تغییر و حذف و اضافة واژگان آن میپردازد؛ بنابراین حلّ با آوردن نصّ آیات و احادیث، امثال و اشعار با همان صورت اصلی در نثر تفاوت دارد و آن موارد را باید از نوع اقتباس یا تضمین و... به شمار آورد.
صنعت حلّ، امکانات زبانی و واژگانی را برای تازهگویی و ساخت تشبیه، استعاره، کنایه، جناس و... در اختیار نویسنده قرار داده و از بین انواع گوناگون این صنعت، وراوینی به حلّ آیات قرآنی، بیشتر توجه داشته است.
توجهنداشتن به کاربرد وسیع این صنعت در مرزباننامه، گاه سبب نقصان و یا راه یافتن خلل و اشتباه در معانی واژگان و عبارات شده و درک بهتر معنا، ظرایف گزینش کلمات و روابط و تناسبات دقیق میان آنها در پرتو توجه به صنعت حل، میسّر است.
ازجمله نکات مهم زیباشناسانه درباب کاربرد صنعت حلّ در مرزباننامه، برقراری ربط و پیوند بین آیات متعدّد و مرتبط قرآنی و بیان آنها در قالب عبارات یا ترکیبات موجز و موثّر با حفظ دقایق بلاغی موجود میان آنهاست؛ هر اندازه خواننده با آن کلام وحیانی انس و الفت بیشتری داشته باشد، از تعدّد دلالتها و بسط مضمونی، بهرة بیشتری میبرد.
حلّ آیات قرآنی در مرزباننامه برای پرداخت عبارات و نیز ساخت ترکیبات تشبیهی، استعاری و کنایی، در سطوح مختلفی دیده میشود: 1) حلّ واژگان برجستة یک آیه یا چند آیة همجوار در یک سوره؛ 2) حلّ واژگان برجسته و پربسامد از آیات مختلف یک سوره؛ 3) حلّ واژگان برجستة دو یا چند آیة مرتبط (غالباً دارای اشتراک لفظی) از سورههای مختلف و تلفیق آنها؛ 4) حلّ توأمان آیات و احادیث.
در مرزباننامه گاه واژگان حلّشده از یک آیه یا سوره بهنحوی با فاصلة نسبتاً زیاد در محور عمودیِ هریک از ابواب گنجانده شده که ضمن ایجاد انسجام، برای دریافت آن باید همة عبارات آن باب را از نظر گذراند تا به لطائف تعبیهشده به این شیوه در متن پی برد. یکی از دلایلی که وراوینی بر خوانش آغاز تا پایان متن برای فهمیدن دقایق نهفته در کلام خود تأکید دارد، همین امر است.
وراوینی به هنگام توصیف مناظر و حوادث یا ذکر ویژگیهای شخصیّتی افراد و کنشهای مثبت یا منفی اخلاقی و فرجام اعمال آنان، به حلّ آیات قرآنی مرتبط و تنیدن واژگان این آیات با عبارت خود میپردازد و این امر به توسعة اغراض و معانی موجود در متن و ایجاد ژرفساخت قرآنی در بطن حکایات انجامیده است. اوج صنعت حلّ در مرزباننامه زمانی است که الفاظ و سیاق جملات مرزباننامه با واژگان و مضامین و سیاق آیات حلّشده نیز همخوانی و تناسب دارد و نویسنده بهنوعی به همسانسازی و تشبیهات ضمنی در این باره دست میزند.
وراوینی با صنعت حل و بیان ضمنی و غیرمستقیم مضامین و مفاهیم قرآنی و روایی در جایجای متن و بهویژه در مباحث تربیتی و رویکردهای تعلیمی و نیز در بطن حکایات و از زبان شخصیتهای مثبت داستانی، بر غنای محتوایی و فصاحت سخن خود افزوده؛ همچنین پیامهای اخلاقی را بهطور تلویحی و با قدرت القاگری بیشتری به مخاطب انتقال داده است.
یزدگری، حسن (1385). مقدمة نفثةالمصدور، تهران: توس.