نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آیت الله بروجردی، بروجرد، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
Abstract
Asadi’s Shahnameh (Zarrinqabaname) is one of the longest epic poems putting aside Ferdowsi’s Shahnameh, which deals with the heroism of Zarrinqaba and the Rostam family in the era of the Prophet Suleiman (Solomon) and the kingdom of Kaykhosrow. The author of this poem and the time of its composition are unknown, but based on stylistic evidence, it can be guessed that this work was written after the ninth century. The familiarity of epic literature researchers with the manuscript version of this poem goes back to recent years; in 2014, this work was published with the introduction, correction and commentary of Sajjad Aidenloo (a researcher of epic literature). The publication and introduction of this nearly-unknown poem by Sajjad Aidenloo is an important and valuable job that makes the scope of research in the field of heroic texts by researchers in this field wider and more accurate. Since the researchers of epic literature need revised and elaborate texts, the author of this study offers some suggestions in reviewing some parts of this book to be examined and used in later editions of this work.
Introduction
Asadi’s Shahnameh (Zarrinqabaname) is one of the less-known heroic-folk poems that, according to its corrector, was written in the Safavid era. The manuscript version of this poem has apparently not been known to any of the early epic scholars. Prior to the publication of this poem, for the first time in 1994, Soltani Gerd Faramarzi, in his book Simorgh, in the realm of Iranian culture, briefly introduced it.
Zarrinqabaname, with 23123 couplets, is the longest published poem after Ferdowsi’s Shahnameh. In this poem, Solomon (Suleiman) the Prophet sends an envoy named Zarrinqaba to the court of Iran during the reign of Kaykhosrow and asks him to invite the king and the Persian heroes to the religion of God. Zarrinqaba, who is an iron hero, comes to Iran with an army of elves and fairies and captures a number of Iranian heroes. Kaykhosrow gets help from Rostam, who is in India. Rostam hastens to Iran and then to the court of the Prophet Solomon. In the court of Solomon, Rostam answers the religious questions asked and satisfies Solomon. The Prophet of God instructs Rostam to imprison the demon Efrit on Qaf Mountain. Rostam is initially caught in the spell of the Efrit, but finally frees himself and imprisons her and brings her to Solomon. During Rostam's battle with demons of Mount Qaf, seven divisions from India, China, Mazandaran, Rome, etc., are fighting the Iranian division and a number of Rostam's descendants. At the end of the poem, Rostam defeats the enemies and finally defeats Zarrinqaba, his grandson and Jahangir's son. The end of the story leads to peace and reconciliation.
The name and address of the poet are not mentioned in the text, but in the version of the National Library and in the second manuscript of the Library of the Parliament, the name of the poet is mentioned as "Asadi".
The poem of Zarrinqabaname has been corrected in recent years by Sajjad Aidenloo, a hardworking researcher on epic literature.
Aidenloo has used the following three manuscripts correcting Zarrinqabaname:
1- The manuscripts of the National Library of Iran, numbered 1609, which is the basis for the correction of the poem of Zarrinqabaname and is marked with the abbreviation "ک". This copy was written by a scribe named Mohammad Baqer Qazvini on 5 Shawwal 1271 AH in Lahijan.
2- The first copy of the Library of the Parliament, which is registered under number 1170. This version is marked in the correction of the poem of Zarrinqabaname with the abbreviation "م".
3- The second manuscript of the Library of the Parliament with the abbreviation "م ا " numbered as13581.
Since the version of the National Library with the abbreviation " ک" is older and more authentic than the other two versions, it is taken as the basis for correcting Zarrinqabaname along with two other versions.
Materials and Methods
One of the important trends in the last few decades has been the correction of poetic and prose epic texts that are part of the heritage in epic literature. Zarrinqabaname is also one of these epic texts that can be taught as a textbook on ‘Persian Epic Texts’ and ‘Research in Versions and Corrections of Epic Texts’ in the PhD course on epic literature. Since such sources need accurate and complete correction, the author of this study considers the method of scientific-critical correction and offers suggestions that a proofreader can use in the second edition.فاصله حذف شود. The present research was done using the descriptive-analytical method, known as the library method.
Discussion
The points that need to be considered in the correction of Zarrinqabaname are the following:
1- The time of composing the poem: As the time of composing Zarrinqabaname is probably from the early ninth century AH to the beginning of the Qajar dynasty, it is better to reconsider the exact time of composing this poem in the tenth century.
2- Modifying the titles and their exact placement: In the printed version of Zarrinqabaname, nearly most of the titles are not in their original place and this confuses the readers. Therefore, it is necessary to modify each of the titles and put them in their original place.
3- Correct recording of verses: In Zarrinqabaname edited by Aidenloo, there are verses that have apparently not been recorded and corrected properly and the text needs to be revised.
4- Printed errors:One of the most important issues that should be considered in the next editions of Zarrinqabaname is to eliminate many typographical and printed errors.
5- Interpretation and explanation of words and verses:In the comments on Zarrinqabaname, in some cases, the meanings of words and verses are presented which, in the opinion of the author, need to be revised.
6- Editing the verses: In correcting Zarrinqabaname, in many cases, the rules of correctness have not been observed and in the places where these rules have been used, sometimes they have not been used correctly.
Conclusion
The poem Zarrinqabaname, which until recently was one of the least-known texts in epic literature, was corrected and published in 2014 by Sajjad Aidenloo. As in recording and correcting this book, there are items that need to be reviewed, the author of this article suggested the following points:
A) Since most of the titles in the text of the poem are transliterated, it is necessary for all of them to be in their original place.
B) Correction of many typographical errors that have caused the text to be misread.
C) Reviewing the recording of some verses.
D) Reviewing and correcting the description of some words and verses.
E) Proper editing of the text.
کلیدواژه‌ها [English]
1ـ مقدمه
شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) 1 ازجمله منظومه‌های کمترشناختهشدة پهلوانی ـ عامیانه است که به عقیدة مصحح آن، در عهد صفویه سروده شده است. گویا نسخة دست‌نویس این منظومه برای هیچ‌یک از حماسه‌پژوهان متقدّم شناخته‌شده نبوده است. پیش از چاپ این منظومه، برای نخستین‌بار در سال 1372، سلطانی گردفرامرزی در کتاب سیمرغ در قلمرو فرهنگ ایران، به‌شکلی موجز و خلاصه به معرفی آن پرداخت. ایشان دربارة نسخة دست‌نویس شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) که محمدحسین سرداغی در اختیارشان گذاشته است، چنین می‌نویسد: متأسفانه این کتاب از اول و آخر مقداری افتادگی دارد و نمی‌توان دانست که چه نام دارد؛ اما هرچه هست حماسه‌ای دینی است که عناصر ملی و دینی را با هم درآمیخته است (سلطانی گردفرامرزی، 1372: 66‑67).
شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) با 23123 بیت، بلندترین منظومة چاپ‌شده بعد از شاهنامة فردوسی است. در این منظومه، سلیمان نبی فرستاده‌ای به نام زرّین‌قبا را در زمان پادشاهی کیخسرو به دربار ایران روانه می‌کند و از او می‌خواهد تا شاه و پهلوانان ایرانی را به دین خدا دعوت کند. زرّین‌قبا که پهلوانی رویین‌تن است به همراه لشگری از جن و پری به ایران می‌آید و تعدادی از پهلوانان ایرانی را به بند می‌کشد. کیخسرو در هندوستان است و از رستم یاری می‌طلبد؛ او به‌شتاب خود را به ایران و سپس به دربار سلیمان نبی (ع) می‌رساند. رستم در دربار سلیمان (ع) به پرسش‌های دینی پاسخ می‌دهد و رضایت حضرت سلیمان (ع) را جلب می‌کند. پیامبر خدا، رستم را مأمورِ به بند کشیدن عفریت‌دیو می‌کند که در کوه قاف است. رستم در ابتدا در طلسمِ عفریت‌دیو گرفتار میشود؛ ولی سرانجام خود را می‌رهاند و او را به بند می‌کشد و به نزد سلیمان (ع) می‌آورد. هم‌زمان با نبرد رستم با دیوانِ کوه قاف، در ایران نیز هفت لشکر، از هند و چین گرفته تا مازندران و روم، به نبرد با لشگر ایران و تعدادی از نوادگان رستم می‌پردازند. در پایان منظومه، رستم که از نزد سلیمان نبی (ع) آمده است، بر انیرانیان شکست سختی وارد می‌کند و سرانجام، زرّین‌قبا را ـ که نوة او و پسر جهانگیر است ـ مغلوب می‌کند و پایان داستان به صلح و آشتی می‌انجامد.
منظومة شاهنامة اسدی در نسخ خطی به نامهای شاهنامة حکیم اسدی، داستان‌های رستم و سلیمان، گرشاسب‌نامه و کریمان‌نامه و رستم‌نامه، زرّین‌قبای هفت لشکر و زرّین‌قبای حکیم اسدی طوسی آمده است؛ ولی مصحح منظومه، به استناد ذکر نام زرّین‌قبا در سرآغاز و ترقبة نسخة خطی دومِ کتابخانة مجلس از این کتاب و نیز به‌نوعی، محوریّت زرّین‌قبا در این منظومه، عنوان زرّین‌قبانامه را برای آن پیشنهاد داده است (رک. زرّین‌قبانامه، 1393، مقدمة مصحح: 39). نام و نشانی از شاعر در متن منظومه نیست؛ ولی در نسخة کتابخانة ملی و در دست‌نویس دوم کتابخانة مجلس، نام شاعر «اسدی» ذکر شده است «که با توجه به زبان متأخر این متن نسبت‌به زبان عصر اسدی طوسی، انتساب متن به اسدی طوسی قطعاً غلط است» (قائمی، 1391: 118).
منظومة شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه)، در سال‌های اخیر به‌همّت دکتر سجاد آیدنلو، پژوهشگر پُرکار و نکته‌سنجِ ادبیات حماسی، تصحیح و تعلیق شده است. تصحیح چنین منظومة بلندی با بیش از بیست و سه هزار بیت، کاری دشوار و طاقت‌فرساست که به نظر نگارنده، آیدانلو با احیا و معرفی آن، کاری ستودنی و بسیار باارزش ارائه داده است. آیدنلو مقدمه‌ای مفصل بر زرّین‌قبانامه نوشته است؛ به‌گونه‌ای که در این مقدمة 176 صفحه‌ای به مواردی مانند نام منظومه، سراینده و زمان نظم منظومه، موضوع زرّین‌قبانامه، کیفیت نظم، برخی ویژگی‌های سبکی مانند نکات زبانی، مسائل دستوری، بلاغت، نکات موضوعی یا اندیشگی، نکات داستانی و الگوگیری از داستان‌های دیگر پرداخته است.
آیدنلو در تصحیح شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) از سه نسخة خطی زیر بهره برده است:
1) نسخة کتابخانة ملی ایران به شمارة 1609 که اساس تصحیح منظومة شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) بوده و با نشانة اختصاری «ک» مشخص شده است. این نسخه را کاتبی به نام محمدباقر قزوینی به تاریخ پنجم شوال 1271 ق. در شهر لاهیجان کتابت کرده است؛
2) نسخة اول کتابخانة مجلس که به شمارة 1170 ثبت شده است. این نسخه در تصحیح منظومة شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) با نشانة اختصاری «م» مشخص شده است؛
3) دست‌نویس دوم کتابخانة مجلس با نشانة اختصاری «م ا» و به شمارة 13581.
نسخة کتابخانة ملی با نام اختصاری «ک»، از دو نسخة دیگر قدیمی‌تر و معتبرتر است؛ ازاین‌رو، اساس کار تصحیح شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) قرار گرفته؛ البته مصحح از دو نسخة دیگر نیز استفاده کرده است.
1ـ1 پیشینة پژوهش
پیشتر دربارة شاهنامة اسدی، پژوهش‌هایی صورت گرفته است؛ ازجمله: برای نخستین‌بار، سلطانی گردفرامرزی در کتاب سیمرغ در قلمرو فرهنگ ایران، در بخش سیمرغِ چاره‌گر، به معرفی اجمالی شاهنامة اسدی پرداخته و به نسخه‌ای بی‌نام از آن اشاره کرده است (سلطانی گردفرامرزی، 1372: 66‑67). سجاد آیدنلو، مصحح شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) نیز سه مقاله با عنوان‌های «برخی نکات و بن‌مایه‌های داستان منظوم پهلوانی عامیانة زرّین‌قبانامه» (1392 الف: 1‑40)، «چند واژة نادر و نویافته در منظومة پهلوانی زرّین‌قبانامه» (1392 ب: 21‑38) و «زرّین‌قبانامه، منظومة پهلوانی ناشناخته» (1393: 7‑38) دربارة این اثر نوشته که البته این سه مقاله را برای مقدمة منظومة زرّین‌قبانامه استفاده کرده است.
یکی از پرکارترین پژوهشگران در حوزة شاهنامة اسدی، فرزاد قائمی است که نخستین مقالة خود را در این زمینه با عنوان «معرفی انتقادی، متن‌شناسی و نقد متنی حماسة ناشناختة شاهنامة اسدی» (1391: 105‑131) پیش از چاپ منظومة تصحیح سجاد آیدنلو به رشتة تحریر درآورده و در آن، به بررسی و توضیح نسخة دست‌نویس این منظومه پرداخته است. او در قسمت‌هایی از مقالة «بررسی متن‌شناختی جایگاه سلیمان (ع) در روند تکوین حماسه‌های ایرانی» اشاراتی به جایگاه حضرت سلیمان در منظومة شاهنامة اسدی داشته (1394: 117‑136). او در مقالة «بررسی سنت‌های قصه‌خوانی ـ نقالی و ساختار روایی «دایره‌ای» در حماسه‌های شفاهی بنیاد (بر مبنای مطالعه تطبیقی و موردی سنت‌های نمایشی و ادبی)» بخش‌هایی را به ساختار روایی این منظومه اختصاص داده است (1395: 101‑132). فرزاد قائمی همچنین در مقالة «تبلور ادبی عرفان اشراقی در ادبیات شفاهی شیعه پیشاصفوی (مطالعة موردی شاهنامة اسدی)» متن منظومة شاهنامة اسدی را ازنظر ایدئولوژی تصوف و تشیع بررسی کرده است (1398: 105‑125)؛ همچنین در مقالة انگلیسی « When Literature and Religion Intertwine: Rostam as a Pre-Historic Iranian Hero or the Shi’itic Missionary» به تأثیرات ایدئولوژیک مذهب رسمی شیعه در شکل‌گیری شخصیت رستم ـ قهرمانی ملی و مذهبی که قهرمانی را با عرفان و دین اسلام را با دین زرتشتی درهم می‌آمیزد ـ در منظومة شاهنامة اسدی پرداخته است (2019: 242‑261). او در مقالة «متن‌شناسی انتقادی (نقد متنی) نسخ یکی از نظیره‌های شاهنامة فردوسی (شاهنامة اسدی) و ارائة الگوی عملی جدیدی برای ارزیابی کیفی ـ کمّی نسخ یک متن به یاری مطالعة موردی» ـ ارائه‌شده در همایش «شاهنامه پس از شاهنامه» ـ به طرح عملی یکی از نظریات مهم نقد متنی (دوازده قانون بنیادین آلند) در نقد متنی شاهنامة اسدی پرداخته و اصالت روش التقاطی ـ انتقادی را با الگوی ترجیح سلسله‌مراتبی برای ویرایش این متن نشان می‌دهد (1395: 426‑445).
از بین مقالات و آثار نگارش‌یافته دربارة شاهنامة اسدی، تنها در مقالة کامران ارژنگی با عنوان «چو زرین قبایش بخوانی رواست؟ نقد و بررسی زرین‌قبانامه (منظومة حماسی شاهنامة اسدی)» به نقد تصحیح منظومة زرین‌قبانامه به‌کوشش سجاد آیدنلو پرداخته شده است (1397: 111‑124). این اثر، نکات مهمی را دربارة تصحیح منظومة شاهنامة اسدی (زرین‌قبانامه) مطرح کرده است؛ ولی با توجه به دلایل زیر، نگارنده ضروری دید تا این مقاله را با عنوان «پیشنهادهایی دربارة تصحیح منظومة شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه)» به رشتة تحریر درآورد:
الف) مقالة یادشده به همة ابیاتی که به تصحیح دوباره نیاز دارد، نپرداخته و تنها گلچینی از آنها را ارائه کرده است؛
ب) بسیاری از مواردی که در ذیل «پیشنهادی برای تصحیح متن کتاب» آمده است، فقط اشتباهات چاپی است و این امر باعث شده است تا چنین اشتباهات چاپی‌ای جزو تصحیح نادرست ابیات به شمار آید؛
ج) در این مقاله به موضوع «شرح و تعلیق واژگان و ابیات» و ضرورت بازنگری در برخی از آنها پرداخته نشده است؛
د) به غلط‌های ویرایشی و سجاوندی و ضرورتِ پرداختن به آن اشاره نشده است؛
ه) در بخش سرنویس‌ها، فقط به جابه‌جایی دوازده سرنویس اشاره شده است؛ درحالی‌که حدود پنجاه سرنویس به اصلاح نیاز دارد.
گفتنی است نگارنده، به‌جز ذکر برخی غلط‌های چاپی، نکات یادشده در مقالة کامران ارژنگی را در این مقاله مطرح نکرده است و نکات ذکرشده در این مقاله برای نخستین‌بار است که بررسی میشود.
2ـ بحث و بررسی
یکی از جریانات مهم و البته ضروری در چند دهة اخیر، تصحیح متون حماسی منظوم و منثوری است که جزو میراث ادب حماسی به شمار می‌آیند. منظومة شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) نیز ازجملة همین متون حماسی است که می‌تواند برای منبع درسیِ «متون حماسی پارسی» و «تحقیق در نسخه‌ها و تصحیحات متون حماسی» در مقطع دکتری ادبیات حماسی تدریس شود. چنین منابعی به تصحیحی دقیق و کامل نیاز دارند؛ بنابراین نویسندة این مقاله با توجه به روش تصحیح علمی ـ انتقادی، پیشنهادهایی را در ادامه ارائه می‌کند تا مصحح محترم در صورت لزوم در چاپ دوم، به آنها توجه داشته باشد.
2ـ1 زمان سرایش منظومه
همانگونه که در مقدمة مصحح بر منظومة شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) آمده است، «چون نام و هویّت سرایندة زرّین‌قبانامه دانسته نیست و برخلاف شاهنامه و منظومه‌هایی نظیر گرشاسب‌نامه، بهمن‌نامه و کوش‌نامه هیچ اشاره‌ای نیز به ممدوح یا مهتران عصر در آن وجود ندارد، تعیین قطعی زمان نظم آن ممکن نیست» (زرّین‌قبانامه، 1393: 43). با توجه به این توضیحات، مصحح محترم بنابر استفادة شاعر از چندین واژه مانند «بابا»، «عرضه»، «نوچه»، و «یابو»، آمدن ساقی‌نامه در منظومه، استفادة شاعر از بیتی از سام‌نامه و نیز اشاره به داستان زنده‌ماندن کیخسرو تا آخرالزمان و کمربستن نزد حضرت مهدی (عج) نتیجه می‌گیرد که زمان نظم منظومه مربوط به عهد صفویه و احتمالاً قرن دهم هجری است (همان: 6‑43 و 170). به نظر می‌رسد به استناد دلایل یادشده نمی‌توان به‌طور قطع، زمانِ سرایش شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) را در بازة عصر صفوی و حتی دقیق‌تر، در قرن دهم دانست؛ زیرا همة ویژگی‌هایی که مصحح محترم برشمرده‌اند، بدون استثنا در اشعار عصر افشاریه، زندیه و اوایل قاجاریه نیز دیده میشود.
قائمی، برخلاف عقیدة آیدنلو، به استناد مصرع «به روز جوانی به عمر دراز» در نسخة خطی این کتاب در کتابخانة مجلس که زیر آن خط کشیده شده است، نتیجه می‌گیرد که این مصرع، ماده‌تاریخ زمان سرایش منظومه است؛ یعنی سال 809 ق. که ابتدای قرن نهم میشود.
به عقیدة نگارنده، با توجه به اینکه احتمالاً بازة زمان سرایش شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) از اوایل قرن نهم تا اوایل سلطنت قاجاریه است، بهتر است در تعیین دقیق زمان سرایش این منظومه در قرن دهم بازنگری شود.
2ـ2 اصلاح سرنویس‌ها و جایگذاری دقیق آنها
در نسخة چاپ‌شدة شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه)، تقریباً بیشتر سرنویس‌ها در جای اصلی خود قرار ندارند و همین امر موجب سردرگمی خوانندگان میشود؛ ازاین‌رو لازم است که هریک از سرنویس‌ها اصلاح و در جای اصلی خود قرار گیرند.
جدول شمارة 1: توضیح سرنویس‌ها
|
1 |
سرنویس بیت 5971 بر سر بیت 5950 بیاید. |
|
25 |
سرنویس بیت 16295 بر سر بیت 16163 بیاید. |
|
2 |
سرنویس بیت 6125 ارتباطی با داستان ندارد و باید سرنویس بیت 6209 در اینجا آورده شود. |
|
26 |
سرنویس بیت 16363 بر سر بیت 16295 بیاید. |
|
3 |
سرنویس بیت 6572 بر سر بیت 6541 بیاید. |
|
27 |
سرنویس بیت 16435 بر سر بیت 16422 بیاید. |
|
4 |
سرنویس بیت 6856 بر سر بیت 6840 بیاید. |
|
28 |
سرنویس بیت 16726 باید حذف شود؛ زیرا داستانی در این باره وجود ندارد. |
|
5 |
سرنویس بیت 7030 بر سر بیت 7012 بیاید. |
|
29 |
سرنویس بیت 16866 بر سر بیت 16764 بیاید. |
|
6 |
سرنویس بیت 7206 بر سر بیت 7189 بیاید. |
|
30 |
سرنویس بیت 16952 بر سر بیت 16910 بیاید. |
|
7 |
سرنویس بیت 7394 بر سر بیت 7380 بیاید.
|
|
31 |
سرنویس بیت 17120 بر سر بیت 17075 بیاید. |
|
8 |
سرنویس بیت 7746 حذف شود و به‌جایش سرنویس بیت 7782 آورده شود. |
|
32 |
سرنویس بیت 17620 بر سر بیت 17578 بیاید. |
|
9 |
سرنویس بیت 8002 بر سر بیت 7954 بیاید. |
|
33 |
سرنویس بیت 17726 بر سر بیت 17651 بیاید. |
|
10 |
سرنویس بیت 9411 بر سر بیت 9396 بیاید. |
|
34 |
سرنویس بیت 18264 بر سر بیت 18216 بیاید. |
|
11 |
سرنویس بیت 9834 بر سر بیت 9828 بیاید. |
|
35 |
سرنویس بیت 19291 بر سر بیت 19279 بیاید. |
|
12 |
سرنویس بیت 10446 بر سر بیت 10398 بیاید. |
|
36 |
سرنویس بیت 19427 بر سر بیت 19394 بیاید. |
|
13 |
سرنویس بیت 10805 بر سر بیت 10762 بیاید. |
|
37 |
سرنویس بیت 19457 بر سر بیت 19438 بیاید. |
|
14 |
سرنویس بیت 11133 بر سر بیت 11164 بیاید. |
|
38 |
سرنویس بیت 19551 بر سر بیت 19502 بیاید. |
|
15 |
سرنویس بیت 11257 بر سر بیت 11213 بیاید. |
|
39 |
سرنویس بیت 19623 بر سر بیت 19556 بیاید. |
|
16 |
سرنویس بیت 11737 بر سر بیت 11657 بیاید. |
|
40 |
سرنویس بیت 19671 بر سر بیت 19627 بیاید. |
|
17 |
سرنویس بیت 11787 بر سر بیت 11819 بیاید. |
|
41 |
سرنویس بیت 19771 بر سر بیت 19767 بیاید. |
|
18 |
سرنویس بیت 12821 بر سر بیت 12784 بیاید. |
|
42 |
سرنویس بیت 19809 بر سر بیت 19775 بیاید. |
|
19 |
سرنویس بیت 12905 بر سر بیت 12852 بیاید. |
|
43 |
سرنویس بیت 19905 بر سر بیت 19879 بیاید. |
|
20 |
سرنویس بیت 14982 بر سر بیت 14941 بیاید. |
|
44 |
سرنویس بیت 20117 بر سر بیت 20022 بیاید. |
|
21 |
سرنویس بیت 15368 بر سر بیت 15364 بیاید. |
|
45 |
سرنویس بیت 20201 بر سر بیت 20171 بیاید. |
|
22 |
سرنویس بیت 15488 بر سر بیت 15480 بیاید. |
|
46 |
سرنویس بیت 20821 بر سر بیت 20789 بیاید. |
|
23 |
سرنویس بیت 15838 بر سر بیت 15814 بیاید. |
|
47 |
سرنویس بیت 20871 بر سر بیت 20851 بیاید. |
|
24 |
سرنویس بیت 15913 بر سر بیت 15868 بیاید. |
|
48 |
سرنویس بیت 21275 بر سر بیت 21252 بیاید. |
|
|
|
|
49 |
سرنویس بیت 22713 بر سر بیت 22684 بیاید. |
2ـ3 ضبط صحیح ابیات
در شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) به‌تصحیح آیدنلو، با ابیاتی روبه‌رو هستیم که ظاهراً به‌درستی ضبط و تصحیح نشده است و باید در تصحیح آنها بازنگری شود. نگارنده در ادامه به تعدادی از آنها می‌پردازد و وجه صحیحشان را پیشنهاد می‌دهد:
|
پراندیشه از کار چرخ فلک |
|
که آیا چه آمد همی یک‌به‌یک |
|
|
|
(بیت 122) |
با توجه به نسخة «م»، «آرد» صحیح است؛ زیرا با توجه به معنا و بافت بیت، کیخسرو منتظر است تا چرخ چه تقدیری برایش رقم بزند.
***
|
چو بشنید کیخسرو پاک‌تن |
|
که آمد به رزمش همه اهرمن |
|
نشسته ابر تخت بر سر کلاه |
|
رسیدند گردان به نزدیک شاه |
|
|
|
(بیت 189‑190) |
با توجه به واژة «چو» در مصرع اول که جمله را شرطی می‌کند، مصرعِ اولِ بیت دومِ یادشده در متن، به‌صورت جمله‌ای حالیه آمده است که صحیح نیست و باید این مصرع، جواب شرط باشد؛ پس نسخه‌بدل «م» و «م ا» صحیح‌تر به نظر می‌رسد: «نشست از برِ تخت بر سر کلاه».
***
|
تو را رزم در دهر با رای کیست؟ |
|
در این رزم جُستن مراد تو چیست؟ |
|
|
|
(بیت 283)
|
بیت، سؤالی است که گودرز با نامه از زرّین‌قبا می‌پرسد. به نظر می‌رسد مصرع اول، انتخاب‌شده از نسخة «ک» و «م ا»، صحیح نباشد؛ زیرا گودرز می‌داند که زرّین‌قبا، با رای سلیمان (ع) به رزم ایرانیان آمده است و در دو بیت بعد اشاره می‌کند که:
|
ز پیش سلیمان علیه‌السلام |
|
رسیدی چنان تند و جوینده‌کام |
با توجه به این توضیحات، نسخه‌بدل «م» صحیح است:
|
تو را رزم در دهر باری به کیست؟ |
|
در این رزم جستن مراد تو چیست؟ |
|
***
|
||
|
سرانجام بیژن کمین کرد زود |
|
که آرد ز جانش یکی تیره دود |
|
|
|
(بیت 395) |
در این بیت، «کمین‌برگشودن» (نسخه‌بدل م ا) صحیح است، نه «کمین‌کردن»؛ زیرا در دو بیت قبل‌تر، بیژن سرِ راه بر پری می‌بندد (راه او را می‌بندد) و سپس در این بیت، کمین بر او می‌گشاید (بر او حمله می‌کند) تا از جانش دودِ تیره برآرد. درحقیقت، بعد از بستن راه بر کسی، بر او کمین می‌گشایند و حمله می‌کنند، نه اینکه بر او کمین کنند.
***
|
تو را هم بدانم نژاد و گهر |
|
چه نامی خبر ده مرا از پدر |
|
|
|
(بیت 473) |
از آنجا که در بیت 470، بیژن به زرّین‌قبا می‌گوید: «نژاد از که کاری (؟) (شاید: داری) تو ای بدگهر؟»، ازاین‌رو، صحیح به نظر نمی‌رسد که در بیت 473 بگوید: «تو را هم بدانم نژاد و گهر». شاید این بیت در اصل اینگونه بوده است: «تو را من ندانم نژاد و گهر» (تصحیح قیاسی).
***
|
چرا تو نگویی همی نام خویش؟ |
|
به زرّین‌قبا خوانده‌ای کام خویش |
|
|
|
(بیت 1656)
|
«نگویی همی» از نسخة «م» و «م ا» انتخاب شده است؛ درحالی‌که نسخة اساس (ک)، «همی ناوری» است که با توجه به معنای صحیح آن، می‌تواند در متن بیاید و «نگویی همی» به پی‌نویس برده شود.
***
|
که آمد جهان‌بخش در کارزار |
|
یکی نره شیری است گاه شکار |
|
|
|
(بیت 1761) |
نسخة «ک» اساسِ تصحیح است؛ ازاین‌رو واژة «گاه» که از نسخة «م» انتخاب شده است، ازنظر معنایی و سبکی، هیچ‌گونه برتری‌ای به «کاید» موجود در نسخة «ک» ندارد. پس بهتر است «کاید» در متن آورده شود و «گاه» به پی‌نویس برده شود.
***
|
اگر نه بسی رزم در پیش بود |
|
هزبرِ بلا پیش او میش بود |
|
|
|
(بیت 1771) |
با توجه به معنا و بافت داستان، «من» موجود در نسخة «م» و «م ا» صحیح است.
***
|
به شاهان و گردان چنین گفت گو |
|
که کردم خرد را یکی پیشرو |
|
|
|
(بیت 2604) |
هیچ شاهی به همراه رستم در این جنگ نیست؛ بنابراین به نظر می‌رسد «شاهو» صحیح باشد؛ زیرا این پهلوان از ابتدای جنگ، همراه رستم است.
***
|
همه هرچه گفت، آن سمنبر بگفت |
|
سلیمان رخش همچو گل برشگفت |
|
بفرمود تا باد برداردش |
|
به بیت‌المقدس روان آردش |
|
|
|
(بیت 3391‑3392) |
در ابیات بالا، حضرت سلیمان (ع) که در سرزمین چین است به باد دستور می‌دهد تا لاقیس دختر طغرایِ چینی را به بیت‌المقدس ببرد. در زبان فارسی وقتی فردی به فرد دیگری می‌گوید که کسی یا چیزی را به فلان‌جا «بیاورد»، درحقیقت خودِ آن فرد باید در آنجا باشد؛ مثلاً در جملة «علی به حسن گفت که محمد را به تهران بیاورد»، باید علی خود، در تهران باشد؛ ولی اگر علی در تهران نباشد، گفته میشود «علی به حسن گفت محمد را به تهران ببرد» یا «علی به حسن گفت محمد را در تهران بگذارد». در این بیت نیز نسخة اساس (ک)، صحیح است که از فعل «گذاردن» به معنی «نهادن» استفاده شده است: «به بیت‌المقدس که بگذاردش»؛ و استفاده از فعل «آوردن» ناصحیح است.
***
|
دگر روز چون شاه سیارگان |
|
برآورد رخشنده زرّین‌سنان |
|
نشست از برِ شیرِ جنگ سپهر |
|
بر آراست روی زمین را به مهر |
|
بزد یکّه بر لشکر زنگبار |
|
به یک دم برآورد از ایشان دمار |
|
|
|
(بیت 3793‑3795) |
با توجه به معنای ابیات، صحبت از آمدن خورشید به برج اسد (یعنی فرارسیدن مرداد ماه) نیست؛ بلکه سخن از سوارشدن خورشید بر اسب آسمان با سنان زرّین و یورش بر لشکر شب است؛ پس نسخة «م ا» صحیح است: «نشست از برِ خنگ سبز سپهر».
***
|
ز سیصد منش تیغ بُد بر کمر |
|
چه گردون به کفتش یکی بد سپر |
|
|
|
(بیت 3826)
|
در نسخة اساس (ک)، «کتف» آمده و حتی در دو بیت بعدتر نیز واژة «کتف» آمده است؛ ولی مصحح در این بیت به‌جای «کتف» از «کفت» استفاده کرده است و نسخه‌بدل را بر نسخة اساس مرجح دانسته است؛ احتمالاً با این استدلال که «ضبط دشوارتر، برتر است» (آیدنلو، 1397: 4). این درحالی است که همیشه اینگونه نیست (به‌ویژه در این بیت)؛ زیرا مثلاً در دو بیت بعدتر هم شاعر باید از «کفت» استفاده می‌کرد؛ ولی از واژة «کتف» بهره برده است.
***
|
ندانم چه سازم بدین لشکری |
|
مگر پاک یزدان کند داوری |
|
|
|
(بیت 4310) |
رستم در برابر لشکر دیوان درمانده است؛ ازاین‌رو به یاری پاک یزدان چشم دارد؛ پس «داوری» در مصرع دوم معنای درستی ندارد. احتمالاً «یاوری» بوده که نسخه‌نویسان آن را تحریف کرده‌اند.
***
|
به دستش یکی تند سارنج بود |
|
برِ رستم آمد به‌کردار دود |
|
|
|
(بیت 4362) |
مصحح محترم در مقدمة کتاب نوشته‌اند: «تا جایی که نگارنده بررسی کرده است، «سارنج» به معنای نوعی رزم‌افزار در فرهنگ‌ها و متون نیست و این معنای واژه، فعلاً منحصر به یگانه کاربرد آن در زرّین‌قبانامه است» (زرّین‌قبانامه، 1393، مقدمة مصحح: 75).
با بررسی دقیق طومارهای متاخّر نقالی، ازجمله مشکین‌نامه و زریری‌نامه، موسوم به شاهنامة نقالان، می‌بینیم که واژة سارنج، واژه‌ای کم‌کاربرد نیست و حتی بارها در این طومارها رزم‌افزاری در دست پهلوانان یا دیوان است و ازاین‌رو منحصر به یگانه کاربرد آن در زرّین‌قبا نیست (برای نمونه رک. مشکین‌نامه، 1386: 60 و شاهنامة نقالان، 1396: 689، 1037، 1655، 2119). مرشد عباس زریری در تشریح حربة سارنج می‌نویسد: «دستة سارنج، میلی از فولاد و طول آن، به‌قدر عصایی است که در دست می‌گیرند و سر آن میل، کاسة بزرگی از فولاد و لب کاسه، دور تا به دور، یک ردیف سوراخ و در هر سوراخ، حلقه‌ای و در هر حلقه، یک قطعه زنجیر و بر سر هر زنجیری، یک عدد گوی مفرغ است. زنجیرها کوتاه و بلند و گوی‌ها، کوچک و بزرگ است...» (همان: 2164).
این رزم‌افزار در فرهنگ‌‌لغت‌ها و متون متقدّم نیامده و فقط در طومارهای نقالی متأخر از آن یاد شده است؛ به عقیدة نگارنده، علت این امر آن است که احتمالاً واژة «سارنج» محرّفِ «ساریخ»، نوعی سلاح چوبی است که بر سر آن چند زنجیر کوتاه تعبیه کرده‌اند و بر سر هر زنجیر، گویی از فولاد نصب می‌کنند (خلف تبریزی، 1393: 1070؛ محمد پادشاه، 1363: 2298 ذیل ساریخ). واژة ساریخ بارها به همین معنا در منظومة سام‌نامه نیز استفاده شده است (رک. سام‌نامه، 1392: 571‑574 و 575 و 578). واژة «ساریخ» نیز شکلی دیگر از «سالیخ» است که به همان معنی در کتاب راحة‌الصدور به کار رفته است: «سراج‌الدین طیره شد، گرزی براند تا بر سر سرهنگ زند؛ او هم جان را به سالیخ دفع کرد. سالیخ شکسته شد ملاطف‌ها بیرون افتاد» (راوندی، 1386: 349).
***
|
به یک هفته زی قلة هفتمین |
|
رسیدند از قلّة چارمین |
|
|
|
(بیت 4490) |
براساس نسخه بدلِ «م» در مصرع اول و نسخة اساس «ک» در مصرع دوم، بیت به این شکل صحیح است:
|
به یک هفته از قلة هفتمین |
|
رسیدند زی قلّة چارمین |
زیرا براساس داستان، رستم برای نجات اسبش به‌سوی قلّة چهارم می‌رود نه به‌سمت قلّة هفتم. در بیت 4382 نیز آمده است که قلعه در قلّة چهارم است و در بیت 4398 می‌گوید که اسب رستم در آن دژ است.
***
|
به یاری یزدان کیهان خدیو |
|
بگویم کنون از هزبر بلا |
|
|
|
(بیت 5434) |
«خدیو» با «بلا» هم‌قافیه نیستند. «خدیو» احتمالاً محرّفِ «خدا» بوده است.
***
|
دگر پور او شیر هندوستان |
|
جهان‌بخش جنگیّ گیتی‌ستان |
|
|
|
(بیت 5814) |
در نسخة اساس (ک)، «شاه» آمده است که باید به‌جای «شیر» در متن آورده شود. شاه در اینجا معنای استعاریِ «برتر و مقدّم» را دارد (رک. دهخدا، 1377: ذیل شاه). مصحح ظاهراً شاه را به معنی حقیقی پادشاه دانسته؛ به همین دلیل از نسخه‌بدلِ «شیر» به‌جای «شاه» استفاده کرده است؛ این درحالی است که «شاه» در اینجا معنای استعاری دارد، نه حقیقی؛ مانند واژه‌های شاه‌دزد، شاه‌کلید و... .
***
|
که ناگاه انکوس جادو رسید |
|
دو لشکر بدان گونه در جنگ دید |
|
|
|
(بیت 5876) |
ضبط هر سه نسخه اینگونه است؛ ولی با توجه به اینکه انکوس جادو (مادرِ قهرش دیو)، در کوه قاف و درحال نبرد با رستم است و در این جنگ (نبرد هفت لشکر) حضور ندارد و همچنین تنها ساحرة موجود در نبرد هفت لشکر، براقیس جادوست، ازاین‌رو مصرع اول اینگونه تصحیح قیاسی شود: «که ناگه براقیس جادو رسید...».
***
|
تهمتن مر آن هفت قلعه گرفت |
|
زمانه ز نیروی او شد شگفت |
|
|
|
(بیت 6601) |
در هیچ‌جای شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) سخن از هفت قلعه نیست؛ بلکه از هفت قُلّة کوه قاف سخن به میان آمده است که دیوان در آنجا سکونت دارند (برای نمونه رک. ابیات 2581 و 10353)؛ پس «قلعه» به «قلّه» تصحیح قیاسی شود.
***
|
تو سر بهر پیکار افراختی |
|
سوی جنگ او پیل را تاختی |
|
|
|
(بیت 7068) |
«پیل را» موجود در نسخة اساس (ک) صحیح نیست؛ زیرا در چند بیت قبل‌تر (بیت 7063) شمیلاس، در نبرد با زال بر اسب سوار است نه بر پیل؛ پس نسخة «م» و «م ا» با واژة «بارگی» صحیح است.
***
|
سرافراز زرّین‌قبا با پری |
|
همان خادم خاص با داوری |
|
رسیدند نزد لب جویبار |
|
که بُد خیمة مه رخِ نامدار |
|
|
|
(بیت 7301‑7302) |
منظور از خادم خاص در اینجا، خادمِ خاصِ مهرناز (دختر خاقان چین) است که پیغام عاشقانة مهرناز را برای زرّین‌قبا آورده است. خادم خاص مهرناز، اگر پیغام‌آور جنگ و ستیز بود، عبارت «با داوری» صفت مناسبی برای او می‌توانست باشد؛ ولی چون او پیغام‌آور دوستی و عشق است، «باداوری» صفت نامناسبی است و براساس نسخة «م» صفت «بی‌داوری» صحیح است.
***
|
نمی‌ترسی از صخرة نامدار |
|
تو ای بدگهر مرغ مردارخوار؟ |
|
که با دشمن او کنی داوری |
|
بخواهی به پیکار اویش بری؟ |
|
|
|
(بیت 8987-8988) |
واژة «داوری» که براساس نسخة «ک» و «م» در متن آمده، نادرست است و نسخة «م»، یعنی «یاوری» صحیح است؛ زیرا سرخاب دیو به سیمرغ می‌گوید: «از صخره دیو نمی‌ترسی که دشمنش (یعنی رستم) را یاوری دهی؟».
***
|
همان بحر اخضر بود پیش کوه |
|
که از هول او چرخ گردد ستوه |
|
نه هرگز کسی کرده زان سو گذر |
|
نداند کس آن بحر را پا و پر |
|
|
|
(بیت 9803-9804) |
«پا و پر» به معنای تاب، طاقت، قدرت و توانایی و نیروست. در این بیت با توجه به ابیات پس‌و‌پیش، سخن از بزرگی و بی‌کرانگی دریای اخضر است؛ بنابراین به نظر می‌رسد ضبط صحیح، «پا و سر» باشد؛ یعنی از پا تا سر؛ اول و آخر. نمونه:
|
یکایک هرچه می‌دانم سر و پای |
|
بگویم با تو گر خالی بود جای |
|
|
|
(نظامی، 1378، ج 1: 162) |
اگر ضبط صحیح نسخه، «پا و سر» باشد، معنی ابیات اینگونه میشود: هرگز کسی از بحر اخضر گذر نکرده است و هیچ‌کس، اول و آخر آن دریا را نمی‌داند (به‌قدری گسترده است که کسی ابتدا و انتهای آن را نمی‌داند).
***
|
یکی نامه را رستم زالِ سام |
|
برد پیش جبّارِ گسترده‌کام |
|
|
|
(بیت 9881) |
«را» به «از» تصحیح قیاسی شود؛ زیرا با توجه به متن که «را» است، معنی اینگونه میشود: رستم نامهای را به نزد «جبّار شاه» می‌برد؛ که این معنی با توجه به سیاق داستان صحیح نیست؛ زیرا حاملِ نامه، بهرام است نه رستم و به همین دلیل «از» صحیح است و معنی بیت اینگونه میشود: [بهرام] نامهای از رستم به نزد جبار شاه می‌برد.
***
|
سر و یال بگرفتش از کین دلیر |
|
بکندش سر از تن به‌کردار شیر |
|
برون کرد کاردِ تهمتن ز بند |
|
که ارچنگ سالار را سرفکند |
|
|
|
(بیت 10290‑10291) |
جای این دو بیت باید عوض شود؛ زیرا کریمان [فاعل بیت] کاردِ رستم را که با آن، سر از تنِ ارژنگ جدا کرده بود، از بند بیرون می‌آورد و سر از تنِ ارچنگ (ارژنگ) جدا می‌کند.
***
|
برانگیخت بور ابرِش رخش زاد |
|
به پیکار مهراس عادی‌نژاد |
|
|
|
(بیت 12782) |
ابرش به فتح «را» صحیح است.
***
|
برآورد نهصد منی دهره را |
|
که از وی بدّرد دل زُهره را |
|
|
|
(بیت 13047) |
زُهره مطرب فلک و سیاره‌ای منتسب به مغنیان و آوازخوانان و رقاصان است (رک. معین، 1391: ذیل زهره)؛ ازاین‌رو، اینکه دهرة نهصد منی مهراسِ عادی، دل زُهره از هم بدرد، معنای درستی ندارد. اگر مثلاً به‌جای زُهره، بهرام (جنگجوی فلک) بود، معنای بیت صحیح می‌شد. به عقیدة نگارنده، نسخة «م» با واژه‌های «دل و زَهره» صحیح است؛ زیرا دل و زَهره مجاز از جرأت و جسارت است و شاعر می‌گوید: دهرة نهصد منیِ مَهراس، جرأت و جسارت انسان را از هم می‌درد. شاعر در بیت بعد نیز از ترکیب «دهرة دل شکر» استفاده کرده است.
***
|
از آن پس بنوشد سه صد من شراب |
|
مزه برّه گاویش باشد کباب |
|
|
|
(بیت 14726) |
«گاویش» به معنیِ ظرف دوغ و شیر است و در اینجا با توجه به داستان، معنای صحیحی ندارد. لازم است «گاویش» به «گامیش» تصحیح قیاسی شود. گامیش مخفف گاومیش است و بارها به این صورت در شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) آمده است؛ ازجمله در بیت 9017.
***
|
کنون از جهان‌بخش جنگی نهنگ |
|
سخن بشنو ای مرد باهوش و هنگ |
|
|
|
(بیت 16237) |
«جهان‌بخش جنگی نهنگ» نادرست است؛ زیرا «جنگی نهنگ»، صفت جهان‌بخش(پورِ رستم) نیست؛ بلکه منظور از جنگی نهنگ، «نهنگ دژم»، پورِ ارژنگ‌دیو است که در این بخش از داستان، با جهان‌بخش به رزم و نبرد می‌پردازد؛ پس مصرع اول اینگونه تصحیح قیاسی شود: «کنون از جهان‌بخش و جنگی نهنگ».
***
|
سپر بر سر آورد و بنهفت چهر |
|
که زد بر سرش گرد پرخاشخر |
|
|
|
(بیت 16346) |
با توجه به قافیة مصرع دوم، نسخة «م» که «سر» است در متن آورده شود؛ زیرا «چهر» با «پرخاشخر» هم‌قافیه نیست. در سنت ادب حماسی، بارها از عبارت «سر زیر سپر نهان‌کردن» استفاده شده است، نه «چهره زیر سپر نهان‌کردن».
***
|
بَر و گردن و ساعدش همچو عاج |
|
گرفته ز یاقوت رمان خراج |
|
|
|
(بیت 16784) |
مصحح محترم در مصرع دوم، سرخیِ بر و گردن و ساعد یار را باج‌ستان و برتر از یاقوت سرخ دانسته است (رک. زرّین‌قبانامه، 1393، تعلیقات: 1344)؛ این درحالی است که چنین معنایی از بیت برداشت نمی‌شود؛ زیرا در مصرع اول آشکارا سپیدیِ بر و گردن و ساعد یار به عاج (که سپید است نه قرمز) تشبیه شده است. به نظر می‌رسد به‌جایِ یاقوت رمّان، «آهوی چینی» موجود در نسخة «م» و «م ا»، صحیح باشد؛ زیرا در مصرع اول سخن از سرخی بر و گردن یار نیست. با توجه به «آهوی چینی» معنی بیت اینگونه میشود: بر و گردن و ساعد او مانند عاج، سپید است و [در زیبایی و خوش‌خط‌و‌خالی] مانند آهوی چین است. قاآنی نیز در غزلی، خوش‌خط‌و‌خالی و زیبایی یار را به آهوی چین تشبیه کرده است:
|
ز خط و خال تو بردم گمان که آهوی چینی |
|
چو پنجه با تو زدم دیدمت که شیر ژیانی |
|
|
|
(قاآنی، 1387: 198) |
|
***
|
||
|
هر آن بند کو بست، پهلو گشاد |
|
دل ماه‌پیکر در آتش فتاد |
|
|
|
(بیت 16951)
|
«از» که در نسخة اساس (ک) آمده، صحیح است و باید در متن آورده شود؛ زیرا یکی از ویژگی‌های سبکی شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه)، استفادة حرف اضافه در معانی متنوع و متفاوت است. از آن جمله، در این منظومه بارها «از» به معنای «در» به کار رفته است (برای نمونه رک. ابیات 16324، 17102، 17519، 17475، 17977).
***
|
بدان سان که من آن جوان عرب |
|
گرفتم از این دیو وارون نسب |
|
|
|
(بیت 17366) |
نسخة اساس (ک)، «وارو» است که ریختِ کوتاه‌شدة «وارون» است؛ ازاین‌رو می‌توان «وارو» را به متن آورد و «وارون» را به پی‌نویس برد.
***
|
بدو گفت گرشسب کای پیلتن |
|
منم گرد گرشسب لشکرشکن |
|
نیای تو این پهلو نامدار |
|
که با من نتابید کس گاهِ کار |
|
|
|
(بیت 17822‑17823) |
رستم، گرشاسب را در خواب می‌بیند و گرشاسب خود را به او معرفی می‌کند؛ بنابراین، چون مخاطب گرشاسب، رستم است، به نظر می‌رسد «ای» صحیح باشد، نه «این»؛ زیرا منظور از «پهلو نامدار»، «رستم دستان» است که گرشاسب او را خطاب قرار داده است.
***
|
به هر سو خیابان کشیده فراخ |
|
پر از قصر و ایوان و میدان و کاخ |
|
|
|
(بیت 2037) |
در بعضی از لهجه‌ها ازجمله لری و کردی، عامیانة «خیابان» (خیابون) را «خیاوو» یا «خیاون» تلفظ می‌کنند؛ یعنی «ب» به «و» بدل میشود. «خیاوان» شکلی دیگر از «خیابان» است و شاید در گویش شاعر رواج داشته است؛ بهتر است این کلمه که در نسخة اساس (ک) آمده است، در متن ذکر شود.
***
|
تو بخشی به زنبور نوش و شرنگ |
|
تو روز آوری و شب قیر رنگ |
|
|
|
(بیت 21764) |
نسخة اساس (ک)، «بر» است. یکی از معانی «بر» در شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) و متون کهن پارسی «از» است (رک. خطیب رهبر، 1367: 214 و زرّین‌قبانامه، 1393: بیت 17866)؛ ازاین‌رو شایسته است در متن آورده شود.
***
|
هزبر بلا نعرة او شنید |
|
بگرداند کرگ و بدو بنگرید |
|
|
|
(بیت 22677) |
هماوردِ جوانِ نقابدار در این داستان، «شمیلاس»، پسرِ رستمِ یک‌دست است نه «هزبر بلا»؛ بنابراین احتمالاً این بیت اینگونه بوده است: «شمیلاس چون نعره‌ی او شنید».
2ـ4 غلط‌های چاپی
یکی از مهم‌ترین مواردی که باید در چاپ‌های بعدی زرین‌قبانامه به آن توجه شود، زدودن اشتباهات فراوان تایپی و چاپی است. در جدول زیر تنها به تعدادی از این غلط‌ها اشاره میشود.
جدول شمارة 2: برخی از اشتباه‌های چاپی
|
شمارة بیت |
اشتباه |
صحیح |
شمارة بیت |
اشتباه |
صحیح |
|
470 |
کاری |
داری |
1000 |
هم |
همه |
|
1210 |
بکویم |
بکوبم |
1629 |
یازو |
بازو |
|
1819 |
یار |
بار |
3115 |
باشم |
باشد |
|
3154 |
اهرمنی |
اهریمنی |
3919 |
کرد |
کن |
|
4618 |
فولان |
فولاد |
5785 |
همان هم |
همان دم |
|
6415 |
بگفتش |
بگرفتش |
7128 |
زور |
روز |
|
7688 |
همه |
هم |
8139 |
بودنش |
بودش |
|
8376 |
پستش |
بستش |
8598 |
کس |
کسی |
|
8753 |
کمین |
کین |
9506 |
شد |
شاه |
|
9697 |
نشاند |
نشاید |
11385 |
بود |
بدو |
|
12044 |
بدون |
برون |
13779 |
گه |
گاه |
|
13971 |
سرافرازان |
سرفرازان |
14051 |
ماه |
مار |
|
14402 |
به مور و مار |
به مورد و به مار |
14468 |
بودی |
بردی |
|
14738 |
بی‌مرز |
بی‌مر |
14890 |
عظیم |
عظم |
|
15105 |
جای |
جان |
15152 |
آب |
آن |
|
15248 |
زرّین |
زرّین |
15326 |
بجوشید |
بجوشد |
|
15522 |
بی‌مر |
مر |
15638 |
جهان |
جان |
|
15686 |
خواب |
خراب |
15771 |
بپوشید |
بپوشد |
|
15853 |
اسطخر و دستان |
اسطخر، دستان |
15964 |
نامدار |
نامور |
|
16089 |
من |
منم |
16535 |
جنبیان |
جنبان |
|
16626 |
پیر |
شیر |
16791 |
ستوی |
ستونی |
|
17099 |
کسی |
کس |
17101 |
هر |
(حذف شود) |
|
17107 |
به دست |
به پست |
17477 |
در |
(حذف شود) |
|
17544 |
و |
(حذف شود) |
17602 |
زال |
زان |
|
17642 |
راهور |
راهوار |
17656 |
یک |
یکی |
|
17712 |
مرا |
مر |
17741 |
با ناله و خروش |
با ناله و با خروش |
|
17762 |
تنگ‌تر |
تنگ |
18089 |
بُد |
بود |
|
18362 |
برآورد |
برآورده |
18423 |
نبینی |
بینی |
|
18442 |
مگر |
دگر |
18555 |
بجو میاور |
بجو و میاور |
|
18562 |
نکردم |
نگردم |
18684 |
باره |
باده |
|
18753 |
پرخاشخر |
پرخاشجوی |
18823 |
پیش |
پیشش |
|
18879 |
خوانندگان |
خوانندگی |
19031 |
بودند |
آمدند |
|
19060 |
بندد |
ببندد |
19210 |
برون |
بیرون |
|
19249 |
کردم |
گردم |
19396 |
بود |
بُد |
|
19418 |
داوری |
دارویِ |
19434 |
بزیزد |
بریزد |
|
19615 |
راه |
ره |
19618 |
خوان |
خون |
|
19767 |
آن |
(حذف شود) |
19858 |
همره |
همراه |
|
19928 |
دیده |
دیدار |
20069 |
سر ز کند زار |
سر ز تن کند زار |
|
20162 |
جا |
جان |
20183 |
آرت |
آرد |
|
20239 |
شه |
شاه |
20345 |
شد |
شود |
|
20481 |
نفکنده |
فکنده |
20518 |
رهگذر |
رهگذار |
|
20561 |
فکنند |
فکندند |
20867 |
راد |
زاد |
|
21067 |
سرخوشی |
سرخوش |
21325 |
سوم |
سویِ |
|
21367 |
چین |
چنین |
21462 |
نیکویی |
نکویی |
|
21665 |
بدیدند |
ندیدند |
21789 |
رسیدند |
رسیدش |
2ـ5 تفسیر و توضیح واژگان و ابیات
در تعلیقاتِ منظومة زرین‌قبانامه، گاهی معانی‌ای از واژگان و ابیات ارائه شده است که به عقیدة نگارنده، به بازنگری نیاز دارد. در زیر به تعدادی از آنها اشاره و معنای صحیح ارائه میشود:
|
اگر آهن و سنگ باشد به جنگ |
|
در آخر ببینی ورا بسته تنگ |
|
نماند ورا دست زین سان دراز |
|
سرانجام آید به دندان گاز |
|
|
|
(بیت 1186‑1187) |
مصحح محترم، «دندان» را به سکونِ «نونِ» دوم خوانده است؛ ازاین‌رو تصور کرده است که وزن سکته دارد و در توضیحات نوشته است: «گاز به دندان آمدن: دچار درد و درماندگی شدن» (زرّین‌قبانامه، 1393، تعلیقات: 1297).
به عقیدة نگارنده، خوانش صحیح بیت اینگونه است که «دندان» به کسرِ «نونِ» دوم خوانده شود: «دندانِ گاز» و مراد از «دندان گاز»، همان «دهانِ گاز» است:
|
وگر خرده‌ای زر ز دندانِ گاز |
|
بیفتد، به شمعش بجویند باز |
|
|
|
(سعدی، 1381: 617) |
با توجه به این توضیحات، در دهان یا دندانِ گاز قرارگرفتن، کنایه از در سختی و تنگی افتادن است. حافظ نیز در این باره می‌گوید:
|
از طعنة رقیب نگردد عیار من |
|
چون زر اگر برند مرا در دهانِ گاز |
|
|
|
(حافظ، 1382: 202) |
|
***
|
||
|
که بس دیرسال است کان نامدار |
|
نیامد به ایران زمین زان دیار |
|
بسی آرزومند اویم همی |
|
نشانش اَبَر آب جویم همی |
|
|
|
(بیت 1532‑1533) |
مصحح، در تعلیقات «نشان کسی را بر آب جستن» را کنایه از جست‌وجوی بسیار کردن دانسته است. این معنی به نظر نادرست می‌رسد. به عقیدة نگارنده، «نشان کسی را بر آب جستن» کنایه از بی‌خبری و بی‌اطلاعی از کسی است؛ زیرا ردّ و نشان پای کسی بر آب نمی‌ماند، به همین دلیل نمی‌توانند نشانی از او بجویند و درنتیجه، از او بی‌اطلاع خواهند بود.
محتوای داستان نیز معنای پیشنهادی نگارنده را تأیید می‌کند؛ زیرا براساس داستان، جهان‌بخش (پسر فرامرز) پس از سالیان طولانی، از مغرب‌زمین به ایران و نزد فرامرز می‌آید و فرامرز دربارة او می‌گوید: نشانش اَبَر آب جویم همی؛ یعنی [سالیان طولانی است] که از او خبری ندارم.
***
|
که زار ای پری‌وش بت مهرخا |
|
سرافراز نام و شکر پاسخا |
|
|
|
(بیت 4280) |
مصحح، ترکیب «مهرخا» را ترکیبی برساخته دانسته و حدس زده است که احتمالاً به معنی کسی است که سخنان مهرآمیز می‌زند. به عقیدة نگارنده، با توجه به اینکه چنین ترکیبی معنای روشنی ندارد و استفاده از آن در ادب پارسی بی‌سابقه است، «مهرخا» شاید در اصل «مَه رُخا» بوده است که کاتبان به‌اشتباه آن را بر روی هم نوشته‌اند. «مه رخ» در این بیت، صفتِ مادرِ عفریت‌دیو است که برای پُرکردن وزن، به همراه الف اطلاق آمده است؛ همانگونه که قافیة مصرع دوم نیز از الفِ اطلاق بهره برده است.
***
|
گلندامِ چینی زبان برگشاد |
|
که جانم فدای تن و جانت باد |
|
مرا آشنایی نباشد بدوی [بیژن] |
|
نخواهم من او را بدین‌سان مگوی |
|
یکی مرد بیگانة بی‌وفا |
|
نباشد ببخشی بدویم روا |
|
بگفت و ز شادی ببارید آب |
|
ز بادام بر برگ گل زد گلاب |
|
|
|
(بیت 7658-7661) |
آیدنلو در تعلیقات نوشته است: «با توجه به روند ابیات، «ز شادی»، ضبط درستی نیست؛ زیرا گلندام، از اینکه در اختیار بیژن قرار بگیرد، ناشاد است. وجه درست می‌تواند چنین باشد: بگفت و ز اندوه بارید آب» (زرّین‌قبانامه، 1393، تعلیقات: 549).
به عقیدة نگارنده، «ز شادی» به‌درستی ضبط شده است. با توجه به ابیات 7380 تا 7400، گلندام، عاشقِ دلخستة بیژن است و حتی به او می‌گوید:
|
چه باشد که در دهر یارم شوی |
|
انیس دل غمگسارم شوی |
|
|
|
(بیت 7400) |
او از وصال با بیژن «شادمان» است و اندوهی ندارد. اگر گلندام نزد مهرناز (دختر شاه چین) به بیژن ـ به‌سبب بی‌وفایی‌اش ـ اظهار بی‌علاقگی می‌کند، ظاهراً به این دلیل است که مهرناز و زرّین‌قبا به رابطة پنهانیِ او با بیژن شک نکنند؛ زیرا طبق داستان، گلندام برای اینکه بیژن راضی به وصلش شود، به پیشنهاد بیژن، دارویِ هوش‌بر در شراب مهرناز و زرّین‌قبا می‌ریزد و آنان به بند کشیده می‌شوند. پس می‌توان نتیجه گرفت که گفتار گلندام در بی‌میلی به وصال بیژن، سخنی از روی فریب است؛ درحالی‌که در اصل، ریختن اشک از روی شادی، واقعیت حالِ درونی اوست.
***
|
شد از دیده‌اش جوی خون آشکار |
|
دگر ره روان شد سوی شیرمار |
|
|
|
(بیت 9232) |
آیدنلو دو واژة «شیر» و «مار» را بر روی هم و به‌صورت «شیرمار» خوانده و حدس زده است که منظور، اژدها و اندام ترکیبی آن است که سرِ شیر و بدن مار دارد (رک. زرّین‌قبانامه، 1393، تعلیقات: 1324). این درحالی است که «شیر» و «مار» باید جدای از هم خوانده شود و هریک واژه‌ای مستقل هستند. «شیر» استعاره از «کریمان» است و منظور از «مار»، اژدهای دمانی است که کریمان با او نبرد می‌کند. معنی مصرع اینگونه میشود: بار دیگر، اژدها به‌سوی کریمان (شیر) روانه شد و هجوم آورد.
***
|
سراقه فرستاد جادوگری |
|
به نزد شه چین ابا داوری |
|
که با نامداران لشکر تمام |
|
برو سوی کیخسرو خویشکام |
|
ممان از دلیران کسی را به‌جا |
|
همه بی‌روان کن به پرده‌سرا |
|
نیارد کسی سوی پیکار روی |
|
بماندند گردان پیکار‌جوی |
|
|
|
(بیت 11505‑11508) |
مصحح محترم در تعلیقات نوشته است: ازنظر دستوری یا باید در مصرع اول «نیارد»، «نیاورد» باشد و یا در مصراع دوم «بماندند» به «بمانند» تغییر یابد.
به نظر نگارنده ضبط بیت که در هر سه نسخه چنین آمده، صحیح است؛ زیرا «سراقه جادو» به شاه چین می‌گوید: به‌سوی ایرانیان لشکر بکش و همة دلیران را بکش. هیچ‌یک از ایرانیان نمی‌توانند روی سوی پیکار نهند؛ زیرا گُردان پیکار‌جوی ایران [به‌دلیل بارش برف] زمین‌گیر و درمانده شده‌اند. با توجه به این معنی، اشکال دستوری وجود ندارد و نیازی به تغییر کلمات نیست.
***
|
ندیدم بدین‌گونه هرگز چمن |
|
بهشت برین است گویی به تن |
|
|
|
(بیت 13658) |
مصحح محترم، معنیِ «به تن» را به‌درستی درنیافته و حدس زده است که «ظاهراً در معنای سراسر و گسترده و عرصه به کار رفته است» (رک. زرّین‌قبانامه، 1393، تعلیقات: 1338).
در حدّ جست‌وجوی نگارنده، «به تن» در هیچ‌یک از متون ادبی در چنین معنایی به کار نرفته است. با اندکی تأمل می‌توان پی‌برد که حرف اضافة «به» در اینجا به معنای «از لحاظِ» و «از جهتِ» است و «به تن» ازنظر دستوری، قید تمیز است (دربارة قید تمیز رک. خیام‌پور، 1344: 92) و معنی بیت اینگونه میشود: تاکنون چنین چمنی ندیده‌ام؛ گویی که ازنظر تن و پیکر (بافت و ترکیب) مانند بهشت (سرسبزی بهشت) است.
***
|
ز زلف و خطش گفته دانا چنین |
|
حبش تاختن برده تا ملک چین |
|
|
|
(بیت 16780) |
آیدنلو «مُلک چین» را ناظر بر شکنج زلف یار دانسته است (زرّین‌قبانامه، 1393، تعلیقات: 1344) که به عقیدة نگارنده، معنای صحیحی نیست. با توجه به سنّت ادبی، حبش استعاره از زلف و خطِ سیاه یار است و مُلک چین که مردمانش سپیدپوست‌اند، استعاره از رخسار سپید یار است. پس بیت اینگونه معنی می‌دهد: زلف سیاه و خط یار بر عارض سپید او، مانند یورش حبشیانِ سیاه‌پوست به سرزمین چینیانِ سپیدپوست است.
***
|
جهان‌بخش جنگی چه زین‌سان شنید |
|
لب از کینة او به دندان گزید |
|
برانگیخت از جا دمان ابلقان |
|
سلح بسته بر یال گرز گران |
|
|
|
(بیت 19120‑19121) |
مصحح محترم «بستن» را «تکیه‌دادن» معنی کرده است (رک. زرّین‌قبانامه، 1393، تعلیقات: 1352)؛ درحالی‌که چنین معنایی در متون ادبی، تا جایی که نگارنده تحقیق کرده است، سابقه ندارد.
به نظر می‌رسد مصحح محترم، بیت را به‌اشتباه خوانده است. در خوانش صحیح بیت، پس از «بسته» باید توقفی کرد (کاما گذاشت)؛ ازاین‌رو، دو جملة «سلح بسته» و «بر یال، گرز گران»، جملة حالیه است و معنی بیت اینگونه میشود: جهان‌بخش، ابلق دمان خود را از جای برانگیخت؛ درحالی‌که سلاح بر خود بسته و گرز گران را بر یالش تکیه داده بود.
2ـ6 ویرایش و سجاوندی ابیات
سجاوندی کاربرد نشانه‌هایی در متن است که خواندن و درنتیجه فهم مطلب را آسان و به رفع برخی ابهامات کمک می‌کند (خدایار و دیگران، 1392: 103). در تصحیح یک متن باید با کاربرد بهترین شکل از این قواعد خوانشی صحیح به خواننده ارائه شود. در تصحیح زرّین‌قبانامه، در بسیاری موارد، از قواعد سجاوندی استفاده نشده است و در ابیات استفاده‌شده نیز این نشانه‌ها گاهی به‌درستی اعمال نشده است؛ نمونه:
|
سراقه بترسید از آن نامدار |
|
بدو گفت برگو که‌ای؟ ای سوار |
|
|
|
(بیت 12022) |
علامت سؤال در بیت بالا باید پس از «ای سوار» بیاید، نه «که‌ای»؛ زیرا علامت سؤال در پایان جملة سؤالی می‌آید و اگر مصرع دوم بیت را به نثر روان برگردانیم، اینگونه میشود: «به او گفت ای سوار، بگو که هستی (که‌ای)؟».
***
|
گوان و دلیران ایران زمین |
|
چنین‌اند هنگام پیکار و کین |
|
از این گرز تو پشّه ناید به درد |
|
چنین باشد آیین مردانِ مرد |
|
|
|
(بیت 12465‑12466) |
ابیات بالا، جملاتی پرسشی است؛ ازاین‌رو لازم است در پایان هر دو بیت از علامت سؤال (؟) استفاده شود.
***
|
چه سانید در زیر زنجیر و غُل |
|
همی‌یاد دارید از بزم و مُل |
|
|
|
(بیت 12486) |
بیتْ پرسشی است؛ ازاین‌رو در پایان هر دو مصرع باید از علامت سؤال استفاده شود.
***
|
بدین زور و بازو هزبر بلا |
|
گرفتی بدان گونه نر اژدها |
|
|
|
(بیت 12895) |
با توجه به پرسشی‌بودن بیت، در پایان مصرع دوم باید علامت پرسش گذاشته شود.
***
در سرنویس صفحة 912 اینگونه آمده است: «گفتار در فروبردن اژدهای شهر فریلاس، دیو را». در این جمله، ویرگول در جای درستی به کار نرفته است و باید پس از واژة «شهر» گذاشته شود: «گفتار در فروبردن اژدهای شهر، فریلاس دیو را».
***
|
به جنگی کریمان ثنا گسترید |
|
که ای؟ مثل تو در زمانه ندید |
|
|
|
(بیت 4246)
|
آوردن علامت پرسش پس از «که ای» صحیح نیست؛ زیرا بهرام، کریمان را می‌شناسد و بنابراین از هویّت او سؤال نمی‌کند؛ بلکه معنی جمله چنین است: «ای توای که کسی مانندت را در زمانه ندیده است».
تعداد ابیات بسیار زیادی در متن وجود دارد که باید برای خوانش درستشان از نشانه‌های سجاوندی استفاده کرد و یا در این تصحیح، از علامت‌های سجاوندی در آن ابیات به‌درستی استفاده نشده است؛ نگارنده برای نمونه به چند بیت بالا بسنده کرد.
3ـ نتیجه‌گیری
منظومة شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) که تا چندی پیش، ازجمله متونِ کمترشناختهشدة ادبیات حماسی به شمار می‌آمد، در سال 1393 به‌کوشش سجاد آیدنلو تصحیح و چاپ شد. در ضبط، تصحیح و تعلیق این منظومه، مواردی وجود دارد که نیازمند بازنگری است؛ ازاین‌رو نگارندة این مقاله، موارد زیر را برای بررسی و بازنگری پیشنهاد داد:
الف) در متن منظومه، بیشتر سرنویس‌ها جابه‌جا هستند؛ بنابراین لازم است همگی در جایِ اصلی خود قرار گیرند؛
ب) اصلاحِ غلط‌های فراوان چاپی که موجب خوانش نادرست متن شده است؛
ج) بازنگری در ضبط بعضی ابیات؛
د) بازنگری و اصلاحِ شرح و تعلیق بعضی واژگان و ابیات؛
هـ) ویراستاری و سجاوندی درست متن.
پی‌نوشت
)